Агроөнеркәсіп кешенінің дамуының теориялық және әдістемелік негіздері
ЖОСПАР
Кіріспе
І. Агроөнеркәсіп кешенінің дамуының теориялық және әдістемелік негіздері
1.1 Аграрлық өндірістің әлеуметтік.экономикалық және табиғи.биологиялық ерекшеліктері
1.2 Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы
1.3 Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешені және оның табиғи.экономикалық ерекшеліктері
ІІ. Агроөнеркәсіп кешенінің қазіргі жағдайын талдау
2.1. Агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеудің оның тиімділігін жоғарылатуға әсері
2.2. ОҚО агроөнеркәсіптік кешені экономикасының қазіргі уақыттағы жағдайы
ІІІ. Оңтүстік Қазақстан облысы агроөнеркәсіп кешенінің тиімділігін арттыру мәселелері
3.1. Ұлттық бәсекелестік басымдықтарды дамыту
3.2. Оңтүстік Қазақстан облысы АӨК кластерлік дамыту арқылы тиімділігін арттыру
3.3.Қазақстандағы тоқыма саласының қазіргі жағдайы мен даму динамикасы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
І. Агроөнеркәсіп кешенінің дамуының теориялық және әдістемелік негіздері
1.1 Аграрлық өндірістің әлеуметтік.экономикалық және табиғи.биологиялық ерекшеліктері
1.2 Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы
1.3 Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешені және оның табиғи.экономикалық ерекшеліктері
ІІ. Агроөнеркәсіп кешенінің қазіргі жағдайын талдау
2.1. Агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеудің оның тиімділігін жоғарылатуға әсері
2.2. ОҚО агроөнеркәсіптік кешені экономикасының қазіргі уақыттағы жағдайы
ІІІ. Оңтүстік Қазақстан облысы агроөнеркәсіп кешенінің тиімділігін арттыру мәселелері
3.1. Ұлттық бәсекелестік басымдықтарды дамыту
3.2. Оңтүстік Қазақстан облысы АӨК кластерлік дамыту арқылы тиімділігін арттыру
3.3.Қазақстандағы тоқыма саласының қазіргі жағдайы мен даму динамикасы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Соңғы жылдары агроөнеркәсіптік кешенінің дамуы тұрақталды. Ауыл шаруашылығы өнімі және оны қайта өңдеу өнімдері өндірісінің ұлғаюында оң қозғалыстар байқалуда. Азық-түлік импортының деңгейі төмендеуде, ауыл шаруашылығы техникасы және жабдықпен жарақтау өсуде.
Ауыл шаруашылығы өнімінің өндірісі мен саудасының әлемдік жүйесінің шеңберінде либералды экономика жағдайында ұлттық бәсекелік артықшылықтар және оның дамуы басым мәнге ие болады. Аграрлық саланың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету, аграрлық өндірісті индустриаландыруға және Агроөнеркәсіптік кешені өнімінің негізгі түрлері бойынша оның тиімді өсуіне негізделген және тұрақты дамуын болжайды.
Агроөнеркәсіптік кешенінің бәсекеге анағұрлым қабілетті салаларының кластерлік бастамаларын қалыптастыру және іске асыру, оның тұрақты дамуының аса маңызды құрамы болып табылады, ол агротехнологиялар мен шығарылған өнім сапасының артуына, қосымша құнның және агроөнеркәсіптік кешен табыстарының көбеюіне алып келеді.
Аграрлық саланың жаңа сапасы агро азық-түліктік саясатының құрамдас бөлігі сауданың өсуін, ауыл шаруашылығы өндрісінің маркетингтік стратегияға өтуі мен жақын және алыс жатқан шет елдер экспортының қарқындауын оның мағынасының кеңеюін болжайды.
Ұлттық бәсекелік артықшылықтары бар дән және басқа ауыл шаруашылығы өнімінің экспорттық әлеуетін және валюталық түсімдер көзін қалыптастыру негізі болып табылады.
Аграрлық өндірістің тұрақтылығы - елдің азық-түліктік қауіпсіздігі және әлеуметтік тұрақтылығының негізі, яғни агроөнеркәсіп кешені еліміздің экономикасының стратегиялық маңызды секторы болып саналады. Республикадағы іс-әрекет ететін шаруа қожалықтарының 35% Оңтүстік Қазақстан облысында шоғырланған, облыс экономикасында жұмыспен қамтылған халықтың 70% осы сферада жұмыс істейді. Сондықтан Қазақстанның жекелеген аймақтарының агроөнеркәсіп кешенінің әлеуетін жан-жақты зерттеп, дамыту мүмкіндіктерін қарастыру мәлелелері қазіргі таңда өзекті болып отыр. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында біздің экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы аса маңызды бөлігі аграрлық өндірістің тиімділігін көтеру болып табылады деп мәлімдеді / 1 /. Сала тиімділігін арттыру мәселесі – шикізатты қосылған құны жоғары өнім алу үшін тереңірек өңдеуді ұйымдастыру және экономиканың өңдеуші салаларымен өзара байланыстырылған өндірістер тізбегінің агроөнеркәсіптік кластерлерін қалыптастыру жөніндегі жұмысты жүйеге келтіруді талап етеді.
Бұл мәселелердің теориялық және тәжірибелік маңызы жоғарыда аталған тақырыпты таңдап алуымыздың негізі болды.
Зерттеу жұмысының объектісі – Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіп кешенінің қазіргі жағдайы, одан әрі дамыту жолдарын жан-жақты зерделеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының бүгінгі тәжірибесі негізінде аймақтың агроөнеркәсіп кешенін басқару барысында туындайтын мәселелерді, осы кешен әлеуетінің даму ерекшеліктерін анықтау, Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіп кешенінің қазіргі уақыттағы жағдайын талдап, болашақта оның тиімділігін арттыру жолдарын ұсыну.
Соңғы жылдары агроөнеркәсіптік кешенінің дамуы тұрақталды. Ауыл шаруашылығы өнімі және оны қайта өңдеу өнімдері өндірісінің ұлғаюында оң қозғалыстар байқалуда. Азық-түлік импортының деңгейі төмендеуде, ауыл шаруашылығы техникасы және жабдықпен жарақтау өсуде.
Ауыл шаруашылығы өнімінің өндірісі мен саудасының әлемдік жүйесінің шеңберінде либералды экономика жағдайында ұлттық бәсекелік артықшылықтар және оның дамуы басым мәнге ие болады. Аграрлық саланың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету, аграрлық өндірісті индустриаландыруға және Агроөнеркәсіптік кешені өнімінің негізгі түрлері бойынша оның тиімді өсуіне негізделген және тұрақты дамуын болжайды.
Агроөнеркәсіптік кешенінің бәсекеге анағұрлым қабілетті салаларының кластерлік бастамаларын қалыптастыру және іске асыру, оның тұрақты дамуының аса маңызды құрамы болып табылады, ол агротехнологиялар мен шығарылған өнім сапасының артуына, қосымша құнның және агроөнеркәсіптік кешен табыстарының көбеюіне алып келеді.
Аграрлық саланың жаңа сапасы агро азық-түліктік саясатының құрамдас бөлігі сауданың өсуін, ауыл шаруашылығы өндрісінің маркетингтік стратегияға өтуі мен жақын және алыс жатқан шет елдер экспортының қарқындауын оның мағынасының кеңеюін болжайды.
Ұлттық бәсекелік артықшылықтары бар дән және басқа ауыл шаруашылығы өнімінің экспорттық әлеуетін және валюталық түсімдер көзін қалыптастыру негізі болып табылады.
Аграрлық өндірістің тұрақтылығы - елдің азық-түліктік қауіпсіздігі және әлеуметтік тұрақтылығының негізі, яғни агроөнеркәсіп кешені еліміздің экономикасының стратегиялық маңызды секторы болып саналады. Республикадағы іс-әрекет ететін шаруа қожалықтарының 35% Оңтүстік Қазақстан облысында шоғырланған, облыс экономикасында жұмыспен қамтылған халықтың 70% осы сферада жұмыс істейді. Сондықтан Қазақстанның жекелеген аймақтарының агроөнеркәсіп кешенінің әлеуетін жан-жақты зерттеп, дамыту мүмкіндіктерін қарастыру мәлелелері қазіргі таңда өзекті болып отыр. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында біздің экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы аса маңызды бөлігі аграрлық өндірістің тиімділігін көтеру болып табылады деп мәлімдеді / 1 /. Сала тиімділігін арттыру мәселесі – шикізатты қосылған құны жоғары өнім алу үшін тереңірек өңдеуді ұйымдастыру және экономиканың өңдеуші салаларымен өзара байланыстырылған өндірістер тізбегінің агроөнеркәсіптік кластерлерін қалыптастыру жөніндегі жұмысты жүйеге келтіруді талап етеді.
Бұл мәселелердің теориялық және тәжірибелік маңызы жоғарыда аталған тақырыпты таңдап алуымыздың негізі болды.
Зерттеу жұмысының объектісі – Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіп кешенінің қазіргі жағдайы, одан әрі дамыту жолдарын жан-жақты зерделеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының бүгінгі тәжірибесі негізінде аймақтың агроөнеркәсіп кешенін басқару барысында туындайтын мәселелерді, осы кешен әлеуетінің даму ерекшеліктерін анықтау, Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіп кешенінің қазіргі уақыттағы жағдайын талдап, болашақта оның тиімділігін арттыру жолдарын ұсыну.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы – Астана, 28 ақпан 2007ж.
2. Әбділдин С. Агробизнесті ұйымдастыру. Оқулық., Алматы, Қазұлтагру, 2001ж.
3. Блеутаева К.Б. Аралас экономикадағы аграрлық қатынастардың дамуы. Алматы, 2004ж.
4. Ихданов Ж.О., Құбаев К. Аграрлық сектор экономикасын мемлекеттік реттеу мәселелері. Алматы. 1997ж.
5. Ихданов Ж.О. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері. Оқу құралы. Алматы. 2002ж.
6. Блеутаева К.Б. Аграрлық саладағы экономикалық тұрақтылық және даму жолы. // Аль Пари №3, 4. 2003ж.
7. Сатыбалдин А.А., Ажиметова Г.Н. Условия и уровень развития хлопководческого подкомплекса ЮКО. // Аль Пари. № 2. 2004ж.
8. Байзаков С., Райхан Н. Қазақстан экономикасын кластерлер көтереді. // Ақиқат. № 1. 2005ж.
9. Проблемы устойчивого развития аграрного сектора Республики Казахстан в условия вступления в ВТО. Под ред. О.Сабдена. Алматы. 2006ж.
10. Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіптік кешенін тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған аймақтық бағдарламасы.
11. Абдильдина Л.И., Бельгибаев К.М. Экономика сельского хозяйства.- Алматы: Кайнар, 1996.
12. Куватов Р.Ю. Повышение эффективности АПК. -Алматы :Кайнар, 1991.
13. Оспанов М.Т., Аутов Р.Р., Ертазин X. Теория и практика агробизнеса.- Алматы: тип. СП "Франклин", 1997.
14. Бисенгазиев М.Б. Оценка эффективности использования ресурсного потенциала. //Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий.//1994, №10.
15. Есиркепов Т. А., Асаинова Б.Б. Становление многообразия форм собственности и хозяйствования в аграрном секторе в условиях перехода к рынку.- Алматы: Туран,1998.
16. Калиев Г.А., СатыбалдинА.А., Турсунов С.Т Казахстан: рынок в АПК. - Алматы: Кайнар, 1994.
17. Мадиев Г.Р. и др. Развитие новых форм хозяйствования в аграрном секторе экономики республики. //Проблемы агрорынка.//Алматы, КазНИИЭОАПК,1996. №2.
18. Қазақстан – цифрларда. Статистикалық жинақ. Алматы.2005ж.
19. Қазақстан және оның өңірлері. 2005ж.
20. Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы. Статистикалық жинақ. Шымкент. 2005ж.
21. Методическая инструкция СМК. Дипломное проектирование (дипломная работа) общие требования к организации, содержанию и проведению. МИ ЮКГУ 4.7.-007 – 2006. Шымкент.
1. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы – Астана, 28 ақпан 2007ж.
2. Әбділдин С. Агробизнесті ұйымдастыру. Оқулық., Алматы, Қазұлтагру, 2001ж.
3. Блеутаева К.Б. Аралас экономикадағы аграрлық қатынастардың дамуы. Алматы, 2004ж.
4. Ихданов Ж.О., Құбаев К. Аграрлық сектор экономикасын мемлекеттік реттеу мәселелері. Алматы. 1997ж.
5. Ихданов Ж.О. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері. Оқу құралы. Алматы. 2002ж.
6. Блеутаева К.Б. Аграрлық саладағы экономикалық тұрақтылық және даму жолы. // Аль Пари №3, 4. 2003ж.
7. Сатыбалдин А.А., Ажиметова Г.Н. Условия и уровень развития хлопководческого подкомплекса ЮКО. // Аль Пари. № 2. 2004ж.
8. Байзаков С., Райхан Н. Қазақстан экономикасын кластерлер көтереді. // Ақиқат. № 1. 2005ж.
9. Проблемы устойчивого развития аграрного сектора Республики Казахстан в условия вступления в ВТО. Под ред. О.Сабдена. Алматы. 2006ж.
10. Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіптік кешенін тұрақты дамытудың 2006-2010 жылдарға арналған аймақтық бағдарламасы.
11. Абдильдина Л.И., Бельгибаев К.М. Экономика сельского хозяйства.- Алматы: Кайнар, 1996.
12. Куватов Р.Ю. Повышение эффективности АПК. -Алматы :Кайнар, 1991.
13. Оспанов М.Т., Аутов Р.Р., Ертазин X. Теория и практика агробизнеса.- Алматы: тип. СП "Франклин", 1997.
14. Бисенгазиев М.Б. Оценка эффективности использования ресурсного потенциала. //Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий.//1994, №10.
15. Есиркепов Т. А., Асаинова Б.Б. Становление многообразия форм собственности и хозяйствования в аграрном секторе в условиях перехода к рынку.- Алматы: Туран,1998.
16. Калиев Г.А., СатыбалдинА.А., Турсунов С.Т Казахстан: рынок в АПК. - Алматы: Кайнар, 1994.
17. Мадиев Г.Р. и др. Развитие новых форм хозяйствования в аграрном секторе экономики республики. //Проблемы агрорынка.//Алматы, КазНИИЭОАПК,1996. №2.
18. Қазақстан – цифрларда. Статистикалық жинақ. Алматы.2005ж.
19. Қазақстан және оның өңірлері. 2005ж.
20. Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы. Статистикалық жинақ. Шымкент. 2005ж.
21. Методическая инструкция СМК. Дипломное проектирование (дипломная работа) общие требования к организации, содержанию и проведению. МИ ЮКГУ 4.7.-007 – 2006. Шымкент.
ЖОСПАР
Кіріспе
І. Агроөнеркәсіп кешенінің дамуының теориялық және әдістемелік негіздері
1.1 Аграрлық өндірістің әлеуметтік-экономикалық және табиғи-биологиялық
ерекшеліктері
1.2 Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы
1.3 Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешені және оның табиғи-экономикалық
ерекшеліктері
ІІ. Агроөнеркәсіп кешенінің қазіргі жағдайын талдау
2.1. Агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеудің оның тиімділігін
жоғарылатуға әсері
2.2. ОҚО агроөнеркәсіптік кешені экономикасының қазіргі уақыттағы жағдайы
ІІІ. Оңтүстік Қазақстан облысы агроөнеркәсіп кешенінің тиімділігін арттыру
мәселелері
3.1. Ұлттық бәсекелестік басымдықтарды дамыту
3.2. Оңтүстік Қазақстан облысы АӨК кластерлік дамыту арқылы тиімділігін
арттыру
3.3.Қазақстандағы тоқыма саласының қазіргі жағдайы мен даму динамикасы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Соңғы жылдары агроөнеркәсіптік кешенінің дамуы тұрақталды. Ауыл шаруашылығы
өнімі және оны қайта өңдеу өнімдері өндірісінің ұлғаюында оң қозғалыстар
байқалуда. Азық-түлік импортының деңгейі төмендеуде, ауыл шаруашылығы
техникасы және жабдықпен жарақтау өсуде.
Ауыл шаруашылығы өнімінің өндірісі мен саудасының әлемдік жүйесінің
шеңберінде либералды экономика жағдайында ұлттық бәсекелік артықшылықтар
және оның дамуы басым мәнге ие болады. Аграрлық саланың бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ету, аграрлық өндірісті индустриаландыруға және
Агроөнеркәсіптік кешені өнімінің негізгі түрлері бойынша оның тиімді өсуіне
негізделген және тұрақты дамуын болжайды.
Агроөнеркәсіптік кешенінің бәсекеге анағұрлым қабілетті салаларының
кластерлік бастамаларын қалыптастыру және іске асыру, оның тұрақты дамуының
аса маңызды құрамы болып табылады, ол агротехнологиялар мен шығарылған өнім
сапасының артуына, қосымша құнның және агроөнеркәсіптік кешен табыстарының
көбеюіне алып келеді.
Аграрлық саланың жаңа сапасы агро азық-түліктік саясатының құрамдас бөлігі
сауданың өсуін, ауыл шаруашылығы өндрісінің маркетингтік стратегияға өтуі
мен жақын және алыс жатқан шет елдер экспортының қарқындауын оның
мағынасының кеңеюін болжайды.
Ұлттық бәсекелік артықшылықтары бар дән және басқа ауыл шаруашылығы
өнімінің экспорттық әлеуетін және валюталық түсімдер көзін қалыптастыру
негізі болып табылады.
Аграрлық өндірістің тұрақтылығы - елдің азық-түліктік қауіпсіздігі және
әлеуметтік тұрақтылығының негізі, яғни агроөнеркәсіп кешені еліміздің
экономикасының стратегиялық маңызды секторы болып саналады. Республикадағы
іс-әрекет ететін шаруа қожалықтарының 35% Оңтүстік Қазақстан облысында
шоғырланған, облыс экономикасында жұмыспен қамтылған халықтың 70% осы
сферада жұмыс істейді. Сондықтан Қазақстанның жекелеген аймақтарының
агроөнеркәсіп кешенінің әлеуетін жан-жақты зерттеп, дамыту мүмкіндіктерін
қарастыру мәлелелері қазіргі таңда өзекті болып отыр. Елбасы Нұрсұлтан
Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында біздің экономиканың бәсекеге
қабілеттілігін арттырудағы аса маңызды бөлігі аграрлық өндірістің
тиімділігін көтеру болып табылады деп мәлімдеді 1 . Сала тиімділігін
арттыру мәселесі – шикізатты қосылған құны жоғары өнім алу үшін тереңірек
өңдеуді ұйымдастыру және экономиканың өңдеуші салаларымен өзара
байланыстырылған өндірістер тізбегінің агроөнеркәсіптік кластерлерін
қалыптастыру жөніндегі жұмысты жүйеге келтіруді талап етеді.
Бұл мәселелердің теориялық және тәжірибелік маңызы жоғарыда аталған
тақырыпты таңдап алуымыздың негізі болды.
Зерттеу жұмысының объектісі – Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіп
кешенінің қазіргі жағдайы, одан әрі дамыту жолдарын жан-жақты зерделеу
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының бүгінгі тәжірибесі
негізінде аймақтың агроөнеркәсіп кешенін басқару барысында туындайтын
мәселелерді, осы кешен әлеуетінің даму ерекшеліктерін анықтау, Оңтүстік
Қазақстан облысының агроөнеркәсіп кешенінің қазіргі уақыттағы жағдайын
талдап, болашақта оның тиімділігін арттыру жолдарын ұсыну.
І. Агроөнеркәсіп кешенінің дамуының теориялық және әдістемелік негіздері
1.1 Аграрлық өндірістің әлеуметтік-экономикалық және табиғи-биологиялық
ерекшеліктері
Әміршіл-әкімшіл экономикадан нарықтық қатынастарға көшуді жүзеге
асырған алғашқы жылдардың тәжірибесі мен практикасы көрсеткендей,
өндірістік қатынастарды, оның ішінде ең алдымен меншікті шын мәнінде терең
жаңғыртпай, ешқандай нәтижеге жету мүмкін емес.
Шексіз мемлекеттік монополия бұрын-соңды болып көрмеген мемлекеттік
меншіктің жоғары үлесін тудырып, азаматтардың меншіктің үлес салмағын,
бейнелеп айтсақ, үңірейтіп қойды. Бұрыңғы КСРО-ның негізгі қоры 2,8 трлн.
рубль болса, оның 2,5 трлн. рублі, яғни 89,3%-ы мемлекеттік меншікті
құрады. Егер оған мән жағынан мемлекеттендірілген ұжымшарлардың 189 млрд.
рубль негізгі қорын қоссақ, онда бұл көрсеткіш 96%-ға дейін көтеріледі.
Азаматтарға барлық негізгі қордың бар-жоғы 2,8%-ы ғана немесе 79 млрд.
рубль (әр адамға 280 рубльден) тиесілі болды. Мұндай жағдайда, екі жерден
өз бетінше жұмыс істесін, үш жерден бостандықта еңбек етсін, бәрібір
әлгіндей кедей меншік иелерімен нарықтық қатынастарға көшу қиял-ғажайып
ертегідей естілетіні сөзсіз. Өндіріс қорларынан аластатылған өндірушінің
оны жалға алуға да ниеті болмады. Өйткені, ол бәрібір қожайын бола алмайтын
еді. Жоспарлау, басқару, қаржыландыру реформаларын де, шаруашылық есептің
моделдерімен де өндірушіні, егер өндіріс қорлары оның меншігінде болмаса,
жақсы жұмыс істеуге зорлай алмайсың. Міне, сондықтан да әміршіл-әкімшіл
жүйенің билік құрған кезеңдерінде барлық экономикалық реформалар табысқа
жете алмады және жалпы экономиканың, әсіресе агроөнеркәсіп өндірісінің
дамуына айта қаларлықтай әсер ете алмады.
Бұл проблемалар экономиканың аграрлық секторы үшін өте маңызды. Олай
дейтініміз, ауыл шаруашылығының және онымен сабақтас агроөнеркәсіп кешені
салаларының жай-күйінен нарықтық бағдарламалардың табысқа жетуі байқалады.
Бұл қағиданың нақтылығы сондай, ол қосымша құжатты қажет етпейді.
Азық-түлік жағдайын түпкілікті жақсартпай, нарықтық тегерішті игеру
жөнінідегі жұмыстарды бір арнаға түсіру тіпті мүмкін емес. Егер өмір барған
сайын қиындай берсе, ал халық қарны тойып тамақ ішпей, қайыршылығын
қоймаса, ең тартымды және көңілге қуаныш ұялатады деген бағдарламаның өзі
қолдау таппай, құрдамға кетеді.
Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді жақсарту әлеуметтік абыржуды
тоқтатуға немесе барынша байыпты арнаға түсіруге мүмкіндік беріп, этностық
проблемаларды шешуде толқуларды басып, мұнай, газ және басқа орны толмас
табиғи ресурстарды сыртқа шығаруды қысқартып, инфляцияны ауыздықтап,
қаржылық және ақша жүйелерін сауықтырады.
Агроөнеркәсіптік өндірісі дамыған елдердегі эволюция меншікке құқық
пен жерде шаруашылық жүргізу құқығын бір-бірінен бөліп тастау болмайтын іс
екенін дәлелдеп берді. Міне, дәл осындай себептен аграрлық өндірістің
кеңшар-ұжымшылар моделі көпшіліктен қолдау таппай, бұрыңғы Кеңес Одағының
елдерінде дами алмады 2 .
Өткен жылдар ішінде біздер соншалықты ұмтылған қоғамдастырудың
деңгейін арттыру жұмысшының меншіктен аластатылу масштабын одан сайын
арттыра түсті. Өндірістің көлемін қалай дегенде де көбейтуге тырысушылық
аграрлық өндірістің ішкі табиғатына қарама-қарсы қайшылықта болатынын кеш
ұқтық.
Бір қарағанда қарапайым көрінетін ауыл шаруашылығы өндірісі – өте
нәзік, жеңіл үзілетін және көп аялауды қажет ететін жүйе, ол қатаң қалыпқа
салғанды көтермейді. Ауыл шаруашылығы өндірісі басшылықтың білікті
болғанына, жұмысшылардың белсенді күш-жігеріне қарамастан көптеген
факторлардың әсерінен азапқа түскен адамдай ауыр халды басынан кешіреді.
Мысалы, әзірге адамның бақылауында аз көнетін табиғи фактор, оның ішінде
ауа райының жағдайын алайық. Қуаңшылық, бұршақ жауу және басқа қолайсыз
құбылыстар жұмысшылардың барлық ұмтылысына айтарлықтай зиян әкеледі немесе
тіпті жоққа шығарып тынады.
Нарықтық экономика ауыл өндірушілерінің табысын мауысымдық ауытқулар
мен ауа райы-климаттық қолайсыздықтардан қорғудың белгілі бір тегершігін
жасады. Биржалық бизнесмендердің тұтас бір тобы пайда болды. Олар ауыл
шаруашылығы табыстарының қолайсыздығын өз мойындарына алады. Алайда, мұның
өзі жеткіліксіз, сондықтан да көптеген мемлекеттерде ауыл шаруашылығы
өнімдерін сатып алу фермерлік табыстарды қолдаудың мемлекеттік жүйесін
кеңінен тәжірибеге енгізілген.
Аграрлық өндірістің тағы бір ерекшелігі дұрыс пайдаланған жағдайда
тозбайтын, қайта керісінше құнарлана түсетін, өндірістің айырбастауға
келметін ең басты мәңгілік қоры – жердің алабөтен орны болып табылады.
Жердің құнарлығындағы айырмашылық еңбек пен капиталды бірдей жұмсағанның
өзінде де өндіріс пен табыстың көлеміндегі айырмашылықты туғызады. Осыдан
барып жер рентасы және табысты реттеу, сондай-ақ жақсы ауыл шаруашылық
жерлерінің шектелу проблемалары туады.
Өндірістің ерекше саласы ретінде ауылшаруашылығының ерекше белгісі
онда өндірілген өнім (тұқым, жем, малдың төлі, органикалық тыңайтқыш және
басқалар) онан әрі өнімді көбейту үшін қолданылатындығы болып табылады.
Биологиялық факторлар мен тірі организмдерді пайдалануға негізделген
ауылшаруашылығында бұл жағдай оның өндіріс технологиясының да ерекшелігін
білдіреді.
Өнеркәсіпте өндіріс және еңбек процесі көбінесе үздіксіз жүреді.
Бұлай болатын себебі техниканың, технологияның және өндірісті
ұйымдастырудың жетілдірудің қамтамасыз етуде жатыр. Агроөнеркәсіптік
өндірісте экономикалық процесс өнім шығаруды жеделдету мен көбейтуді
төтенше шектейтін табиғи-биологиялық факторлармен тығыз байланысты. Көп
жағдайда ауыл шаруашылығындағы бірқатар табиғи процестерді қысқарту өте
қиын, тіпті мүмкін емес. Мысалы, ауыл шаруашылығы дақылдарының пісіп-жетілу
мерзімі немесе саулық малдың күйлеу мерзімін айтсақ та жеткілікті.
Табиғи биологиялық фактор өндірістің тиімділігін анықтауда,
технологияны таңдауда ең басты факторы болып саналады. Мал мен өсімдіктер
табиғи заңдылықтарын сақтамау басқа өндірістік экономикалық ресурстардың
тиімділігінің төменділігіне әкеліп соқтыратын болғандықтан техника, еңбек
ұйымдастыру жүйесі аталмыш факторға қарай ыңғайланады. Осы жерден келіп,
әміршіл-әкімшіл экономика кезеңінде өсімі төмен мал өсіру мен нашар жем-шөп
базасы жағдайында ірі мал шаруашылығы кешендеріне, қарапайым агротехникалық
талаптарды сақтамаған жағдайда жерді мелиорациялауға жұмсалған орасан шығын
ауыл шаруашылығының өнімдері мен шикізатын жоғалтуға ауыл шаруашылығының
өнімдері мен шикізатын жоғалтуға алып келді 3 .
Ең жетілдірілген техника, озық технология және өндірісті білікті
ұйымдастырудың өзі де өнім өндіруді белгілі бір биіктіктен асыруға
мүмкіндік бермейтін мал мен өсімдіктің табиғи-генетикалық потенциалы сияқты
ауыл шаруашылық осындай биологиялық факторын жеңе алмайды.
Ауыл шаруашылығының маусымдық қасиеті оның табиғи ерекшеліктері болып
табылады. Мұның өзі өндіріс кезеңі мен жұмыс кезеңінің тура келмеуін
тудырып, жыл бойы жұмысшы күші мен материалдық –техникалық ресурстардың
тепе-тең пайдалануына қолбайлау жасап, табыстың түсуін де ала-құла қылады.
Салыстырмалы түрде аз ғана уақыт жұмыс істейтін техниканы пайдаланудың
қажеттілігі, сондай-ақ өндірістің қуат көздерін көп керек ететіндігі
тұрақты капиталдың жоғары үлесін қажет етеді. Өндіріс жалға алған жерде
жүргізілетін жағдайда тұрақты шығынның деңгейі сонымен бірге жалға
төленетін ақы есебінен де өсіп отырады.
Тұрақты шығынның жоғары үлесі шаруалар мен олардың өндірістік
стратегиясына да әсер етеді. Өнеркәсіпшіге қарағанда, ауылдағы іскерге
нарықтық конъюнктура тиімсіз болған жағдайдың өзінде де өндірісті күрт
қысқарту тиімсіз, өйткені тұрақты шығындар өндіріс көлеміне қарамастан
өтелуге тиісті.
Табыстың түсуінің маусымдық мәнде болуы барлық өндірістік циклдың өн
бойында шығарылатын шығынның орнын толтырудың өте қажет көзі ретінде ауыл
шаруашылығы өндірісін несиелік ресурстар алуға итермелейді. Көптеген ауыл
шаруашылық салаларында бұл циклдың ұзақ уақытқа созылуы ұсыныс көлемінің
қысқа мерзім ішінде азайтылуына немесе көбейтілуіне мүмкіндік бермейді.
Осының өзі ауыл шаруашылығы өндірісі мен аграрлық рыноктың тағы бір маңызды
ерекшелігі болып табылады.
Алайда, бұл факторлар – ауыл шаруашылығы өндірісіндегі
қиыншылықтардың мұзтаудың су бетінде көрініп тұрған басындай ғана. Мұнымен
қатар мұзтаудың су астында көрінбей тұрған бөлігіндей тағы басқа көптеген
қиындықтар бар. Мұның қатарында шаруа – еңбек – жер жүйесін құрайтын
әлеуметтік экономикалық және психологиялық қарым-қатынастар аясындағы
қиыншылықтар – ең күрделі қиыншылықтар.
Қызметкердің немесе өнеркәсіп жұмысшысының, құрылысшының еңбегін
ұйымдастыру, есебін жүргізу, бақылау және әділетті еңбек ақысын төлеу оңай
шаруа. Ал, тек қана жұмыс уақытысы емес, барлық өмірі ауыл шаруашылығын
жүргізу жағдайында бағындырылған ауыл еңбеккерінің жағдайы тіптен басқаша.
Ауыл шаруашылығы жұмыстарының қарбалас кезеңдерінде шаруа уақытпен
санаспай, демалыссыз, демалыс және мерекелік күндерсіз, ауа райының қолайлы
сәттерін қалт жібермей, қымбат уақытты тиімді пайдалану үшін жан-тәнін
салып жұмыс істейді. Оның есесіне кейбір кезеңдерде, әсіресе қысқы уақытта
шаруа адамы апталап, тіпті айлап бос болады. Жалпы алғанда, шаруа норма
немесе жоспар үшін емес, түпкі нәтиже үшін жұмыс істейді. Сондықтан да ауыл
шаруашылығы еңбеккерінің психологиясында, табиғатында әрбір дән немесе түп
үшін жауапкершілік жүгі қаланған. Егістікті өңдеу барысында ол бірде-бір
өсімдікті аяғымен таптамайды, ал егін жинау кезінде өнімнің ысырап болуына
барынша жол бермейді. Ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділік көзі дәл
осында жатыр деп батыл айтуымызға болады.
Сөз жоқ, шаруаның еңбегі өте ауыр, бірақ ол шығармашылық мазмұнға мол
болғандықтан, адамды өзіне тартып, қуаныш сыйлай біледі. Өнеркәсіп
жұмысшысы мен қызметкерден ауыл еңбеккерінің бір айырмашылығы – ол өз
жұмысына бар жан-тәнін сала отырып, тұқым себуден бастап өнім алуға дейінгі
жасампаз еңбек процесіне бастан аяқ қатысады.
Алайда, соңғы онжылдықтарда ауылшаруашылығында қалыптасқан қарым-
қатынастар шаруа еңбегінің осы тұстарын есепке алмай, ғасырлар бойы келе
жатқан әдеттер мен дәстүрлерді құртып тынды. Ұжымшыларда немесе кеңшарларда
шаруалар бүгін бір егістік басында жұмыс істесе, ертесіне басқа жерді
өңдеуге жегілетін болды. Сондай-ақ оның еңбек құралы да жиі ауыстырыла
берді. Соның қортындысында ол өз еңбегінің түпкі нәтижесін көре алмай,
бірте-бірте жер мен өндіріс құралдарына деген өзінің қожайындық (тіпті
ұжымдық қожайындық) сезімін жоғалта бастады. Онан соң тек ілкі сәттегі
табыс үшін ғана бүгінгі еңбекақы үшін жұмыс істеуге бойын үйретіп алды.
Оның үстіне әр шаруашылықта кездесетін төмендегідей жағдайлар да
шаруаның жақсы жұмыс істеуіне мұрындық бола алмады. Мысалы, іскер шаруа
егістіктегі өзінің бөлігін жақсы өңдейді ал оның қасындағы жалқау шаруа өз
жұмысын жүрдім-бардым атқарады. Мұндай жағдайда әлгі жауапкершілікпен жұмыс
істейтін еңбеккер өз көршісін адами және диқандық абыройға кір келтірмеуге
шақырып, әңгіме айтқан болады. Бірақ, бұдан ол ешқандай нәтиже шықпайтынын,
сондай-ақ өндірістік-экономикалық қарым-қатынастар пәрменді материалдық
және моральдық шара қолдануға ешқандай да мүмкіндік бермейтінін түсінгеннен
кейін бірте-бірте өзіне келіп, бейжайлыққа бойын үйретеді. Ал, содан кейін
әлгі еңбекқор шаруаның өзі түпкі нәтиже үшін емес, тек бүгінгі тапсырманы
орындаумен шектеліп, жалақы жазылатын құжаттан өз аты-жөнін табу үшін ғана
жұмыс істейді.
Аграрлық өндірістің жоғарыда айтылған ерекшеліктері, оның қоршаған
ортамен тығыз байланысты, ауа райы мен жер бедері жағдайларының әр
түрлілігі, шаруа еңбегінің ерекше мәнде болуы өз бойында іскер-қожайын,
басқарушы-менеджер және жұмысшы-орындаушы сияқты үш қасиетті жинақтаған
ерекше жұмысшының жұмыс істеуін талап етеді. Агробизнес дамыған елдердің
фермерлік шаруашылықтарындағы тұрақтылық пен тиімділік дәл соларға арқа
сүйейді. Шаруалық отбасылық шаруашылықтар көптеген ауыл шаруашылықтары үшін
ең ыңғайлы өндірістік шаруашылық бірлігі болып табылады. Өйткені мұнда ауыл
шаруашылығы өндірісі мен еңбектің ерекшеліктері толық қарастырылған. Отбасы
өндірістік ұжым ретінде өз бойына өндірістік қызметтің іскерлік, басқару
және орындаушылық міндеттерін тамаша жинақтай біледі. Отбасылық еңбек ұжымы
пайдалана алатындай өндірісі ресурстарын (жердің, техниканың және
басқалардың көлемін) сол кезеңдегі өндірістің техникалық және технологиялық
мүмкіндері айқындайды. Сондықтан да бір фермаға шаққанда өндіріс және
өндіріс ресурстардың көбейюі ғылыми-техникалық өркениеттің дамуымен жүзеге
асады. Агроөнеркәсіптің жоғарыдағы ерекшеліктері негізінен алғанда
әлеуметтік-саяси жүйесіне қарамастан, барлық елдер мен аймақтарда көрініс
тапқанындай, объективті мәнде болады. КСРО тарағаннан кейін бұрыңғы одақтық
республикалар орнына пайда болған жас мемлекеттерде бұдан басқа өз кезінде
тоталитарлық жүйе туғызып кеткен субъективтік қиыншылықтар да кездеседі.
Агроөнеркәсіп өндіріске тұтастай, әсіресе ауыл шаруашылығының дамуына
өз кезінде жоғарыдан жүргізілген сансыз тәжірибелер, көшпенді халықты
отырықшылыққа жедел зорлаған ұжымдастыру болсын, барлық аймақтарда табиғат
ерекшеліктері ескерілместен кез келген сәйкес келмейтін дақылдарды өсіруге
зорлау болсын, соңына дейін түпкілікті ойластырылмаған тың және тыңайған
жерлерді игеру болсын, ұжымшыларды келісімсіз кеңшарларға көшіру болсын,
ауыл шаруашылығын басқаруды сан мәрте қайта құру болсын, міне осының бәрі
үлкен зиян әкелді. 80-жылдардың өнбойында жеміс пен көкөніс шаруашылығы
министрлігі құрылды, одан кейін аул шаруашылығы министрлігі екеуі жойылып,
басқа аралас салалық министрліктер және комитеттермен бірігіп, Мемлекеттік
аграрлық өнеркәсіп комитеті болып қайта құрылды. Осы суперминистрліктің туы
астында ел тұрғындарының жартысына жуығы және өндірістік саланың үштен екі
ұйымы жұмыс істеді. Көп уақыт өтпей-ақ бұл алып құрылым екі жылға жуық қана
өмір сүрген аудандық агроөнеркәсіп бірлестіктер жойылғаннан кейін
таратылды.
Егер бұл жағдайда тұрақты түрде болып тұратын кадрларды алмастыруды
қоссақ, басқару ұйымдарында жағдайдың қандай күйде болғаны айтпаса да
түсінікті. Көп жағдайларда басшылық жұмыстарға мамандар емес, ең алдымен
идеялық және саяси жағынан әсіресенімді кадрлар жіберілді. Олар өнім
өндіруді білгеннен көрі, шаруалардан нан тартып алуды әлдеқайда жақсырақ
білгенін айтсақ, ауылдың ішкі терең құлдырауының табиғатын түсіну қиын
болмайды. Әсіресе, үй іргесінде шаруашылықты шектеу үлкен зиян әкелді. Жеке
шаруашылық үшін бір жарым ондық (десятка) жерден аспайтын учаске ғана
бөлініп, бір сияр және он қойдан артық үй іргесінде мал ұстауға тыйым
салынды. Міне, осындай шектеулер шаруа психологиясында меншіктік сезімге
соңғы соққы болып тиді 4 .
Кеңестік кезеңнен кейінгі пайда болған елдерде, оның ішінде
Қазақстанда агроөнеркәсіптік өндіріс дамуының, агробизнестің қалыптасуы мен
оның жұмыс істеуіндегі қиыншылықтардың объективті шарттары мен субъективті
себептері, негізінен алғанда, міне осындай. Алдыңғы талдау көрсеткендей,
нарықтық қатынастарға өту және бизнесті, әсіресе агробизнесті дамыту,
кейбір мамандар болжағандай, соншалықты жеңіл болмайды. Дегенмен, басқа жол
жоқ. Қазіргі экономикалық дағдарыстан өтіп, барлық елдер мен халықтар жүріп
өткен нарықтық катынастардың кең даңғыл жолына түпкілікті жаңғыру мен
бизнесті, экономиканың барлық салаларында оның, ішінде ең алдымен
агроөнеркәсіптік өндірістегі бизнесті игерудің негізінде түсе аламыз.
Бәрімізге белгілі, тоталитарлық жүйе үшін қоғамдағы, ресми
идеологиядағы және саяси партиядағы монополизм, барлық ұйымдар мен
азаматтардың тоталитарлық мемлекеттегі басқарушы құрылымдардың мақсаттарына
шексіз бағыну және олардың бұқаралық ақпарат құралдарына монополия орнату
сияқты қасиеттер тән болды. Барлық әкімшілік-әміршілдік жүйенің болсын,
азаматтардың қоғамдық құрылымдары болсын – бәрінің жұмыс істеуін қамтамасыз
ететін негізгі мемлекеттік-құқықтық және саяси институттар ел дамуының
қажеттіліктеріне де, қоғамдық құрылымдар дамуының қажеттіліктерін де өтей
алмады.
Бұл қатарда ұлттық саясатқа ерекше орын бөлу керек. Ұлттық
проблемалар көп жылдар бойы белсенді түрде ой елегінен өткізіліп келсе де,
соңғы кездері жаңаша көзқарасты талап ететіндей күйге түсті. 80-жылдардың
ортасына дейін жаңартылмаған ғылыми, идеологиялық концепция кеңестік
мемлекет кезеңінде жинақталған ұлттық мәселені шешу тәжірибесін қайта
қарауды қажет етті. СОКП съездерінің шешімдерінде интернационалдық-
патриоттық тәрбиенің деңгейін арттыру қажеттілігі ғана көрсетіліп,
шовинизм, антисемитизм, ұлтшылдық айыпталып, халықтар достығын нығайтуға
шақыратын ұрандар айтылды. Алайда, бұл қаулылар мен шақырулар формальды
түрде қабылданып, оны жүзеге асыру бақылауға алынбады. Міне, осының бәрі
этносаралық қарама-қайшылықтың күшеюінің себебіне айналды және қоғамдық
өмірді қайта құру жағдайында жариялылықтың жарық шамына түсті. Біз
халықтар мен ұлыстар дамуының объективті факторларын есепке алмай, біртұтас
кеңес халқын қалыптастыруға ұмтылдық. Мұндай теорияның авторлары
ұлттылықтың бәрін жоққа шығарып, интернационалист болғысы келді. Соның
нәтижесінде ұлттық нигелистердің тұтас бір ұрпағы пайда болды. Әрине,
қоғамды демократиялық жолмен реформалау процесінің басты бағыты, демократия
этностық келіспеушілік минимумға жеткізілген елдерде ғана барынша
табыстырақ нәтижеге жететіндіктен, ұлттық саясаттың жаңа концепциясын жасау
болды. Өйткені, демократияға өту кезінде және демократияландыру процесіне
ұлттардың әр тектілігі көп кедергі келтіреді.
1.2 Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы
Қазіргі заманға ауыл шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге
және ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің әсері
күшейгеншақтағы аралас салалармен тығыз топтасып кетуі ауыл
шаруашылығындағы экономикалық бағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек
қарастыру терең зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге
асырудың теориялық-әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерін
оқып үйрену қажеттілігі туады.
70-жылдардың отандық ғылымында ауыл шаруашылығын аралас салалармен
бір кешенде зерттеу дами бастады. Тиісінше агроөнеркәсіптік кешен атауы
пайда болып, ғылыми және практикалық сөз қолданысына енді. Оның үш саласы –
қор шығаратын салалар, ауыл шаруашылығының өзі және ауыл шаруашылығы
өнімдерін өңдеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар
кешені. Осы салалармен байланысты іскерлік қызмет өзінің айрықша
ерекшеліктеріне қарамастан өзара тәуелділік және өзара әсер етушіліксіз
табысты жұмыс істей алмайды және дамымайды. Сондықтан да агробизнестің
салалары да төрт негізгі сфераға бөлінеді.
Схема 1.1
Агробизнес кешені
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын
ұйтқысы ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға (І) ауыл
шаруашылығын техникамен, жем-шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер
және малды қорғайтын дәрі-дәрмекпен, яғни өндірістің материалдық факторымен
қамтамасыз ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа
өндірісін дамытуға мүмкіндік беретін қаржылық ресурс – несие де кіреді. Бұл
сфера ауыл шаруашылығы үшін ресурстар рыногін қалыптастырып, оның
техникалық және технологиялық деңгейін анықөтап, ауылшаруашылығындағы
өндіріс шығынының көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді.
Аулы шаруашылығы үшін ресурстарды тауып, жеткізуші ретінде бұл сфераның
өнеркәсіптік салалары нарықтық құрылым, өндірісті жинақтау және
мамандандыру сияқты барлық көрсеткіштер бойынша ерекшеленіп, өнеркәсіптің
басқа салаларымен тығыз өндірістік байланыста болады.
Сфералардың үшінші тобы (ІІІ) егіс даласынан өнімдерді тұтынушыға
жеткізумен айналысатын салалардың жұмысын қамтамасыз ететін маркетингтік
сфераны құрайды. Дәстүрлі барлық салаларға қатысты маркетингтік арналарға
(көтерме және бөлшек сауда, қойма биржа, аукцион жүйелері және т.б.)
қарағанда агробизнестің бұл саласы өз бетінше жұмыс істейтін өндірістік
сала – тамақ өнеркәсібінің болуымен ерекшеленеді. Нарықтық экономикасы
дамыған елдерде маркетингтік сфераның орны ерекше және тұрғындар
қажеттілігінің өсуі мен азық-түлік сервисінің дамуына байланысты ол онан
сайын өсе түсуде.
Төртінші сфера (ІV) агробизнесті толықтай және оның жекелеген
салаларының қызметін жасқартуды қамтамасыз ететін агросервистен тұрады.
Мұнда қызметтің көптеген түрлері, оның ішінде агробизнестің басқа
сфераларына мамандырылған қызмет көрсету, ғылыми зерттеулер мен жобалар,
кадрларды дайындау мен біліктілікті арттыру, жаңа технологияларды енгізу,
коммуникация, мемлекеттік реттеу және басқару бар. Оның негізгі ерекшелігі
сонда, агросервис мемлкеттік құрылымдар: ауыл шаруашылығын басқару, рыногті
реттеу ұйымдары, ғылыми-зерттеу, мамандандырылған білім беру және тағы
басқа мемлекеттік құрылымдар тұрақты түрде жұмыс істейтін, агробизнестің
бірден-бірсферасы блып табылады. Сондықтан да, міндеттерді шектеуден басқа
жағдайда бұл сфераны мемлекеттік және жеке деп екіге бөледі. Жеке сферада
агроөндірістік кешеннің сервистік қызметінің техникалық қызмет көрсету,
агротехникалық және агрохимиялық қызметтер, жерді суландыру, қолданбалы
зерттеулер және ғалымдар мен мамандардың консультациясы, материалдық-
техникалық жабдықтау мен камтамасыз ету және басқа қызметтің түрлері
көрсетіледі. Агросервистің ұйымдары мен кәсіпорындарында сондай-ақ шаруа
және фермерлік ұйымдар, одақтар мен бірлестіктер кіреді. Олар өздерінің
алдарына шаруашылық, экономикалық және әлеуметтік мақсаттарды қойған.
Агроөнеркәсіптік кешен құрылымы агробизнес кешені құрамымен өте ұқсас
және ол үш негізгі сфераның басын құрайды (1.2 схема)
Схема 1.2
Агроөнеркәсіп кешені
І
ІІ ІІІ
Бірінші сфераға (І) трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау,
минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малдықорғаудың химиялық құралдары,
ауылдық құрылыс, өндірістік мал азығын өндіру және микробиология, сондай-ақ
суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін салалар кіреді.
Екінші сфераға (ІІ) таза ауыл шаруашылық өндірісінің салалары – егін
шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық (өндірістіктен
айырмашылығы бар) мал азығын өндіру жатады.
Үшінші сфераға (ІІІ) әдетте ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау,
тасымалдау, сақтау және өңдеуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістің
жиынтығы болып табылады. Кей жағдайларда бірқатар мамандар тасымалдауды,
сақтауды және байланысты өндірістік инфрақұрылымның салалары ретінде
өздігінше, жеке төртінші сфераға (ІV) жатқызып жүр.
Құрылымдарға талдау жасау көрсетіп отырғанындай, агробизнес және
агроөнеркәсіп кешендер сандық жағынан болсын, сапалық жағынан болсын
өздерінің құрамы бойынша бір-бірінен ерекшеленеді. Өздерінің қарауындағы
салалар немесе қызмет түрлерінің даму деңгейіне байланысты бұл
айырмашылықтар онан сайын айқынырақ байқалады.
Бір қарағанда дәстүрлі қабылдауға үйренген біздерге таңқарарлықтай
болып көрінетін бір жайт, агросервис құрамында мемлекеттік реттеуші жүйенің
болуы әлгі маңызды айырмашылықтардың бірі болып табылады. Агроөнеркәсіптік
кешеннің отандық схемасында мемлекеттік басқару әдетте әдейі көрсетілген
жоқ. Өйткені, әкімшіл-әміршіл жүйеде мемлекеттік реттеу бүкіл экономикалық
жүйенің басынан аяғына дейін экономикалық дамудың қозғаушы факторы болғаны
айтпаса да түсінікті. Ал, нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік реттеу
агробизнес жұмыс істеуінің тегерішіне қосылған экономиканың аграрлық
секторындағы өндірістік және экономикалық процестерді қамтамасыз етудің
басқарушы және үйлестіруші элементі ретінде көрінетіні рас.
Агроөнеркәсіптік өндіріс пен агробизнесті жекелеген сфераларға бөлу
процесінің экономикалық мазмұны, біріншіден, агроөнеркәсіп кешеннің түпкі
өнімін жасаудағы олардың әрқайсысының орнын анықтауда, екіншіден, тұтастай
алғанда, агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және қарқынды дамуы жекелеген
салалар мен сфералардың рациональді арақатынасынан айқындалатын
болғандықтан, бұл кешендердің ішкі тепе-теңдік құрылымының қажеттілігінде
жатыр. Біздің Республикамызда маркетингтік сфераның (өнімді өңдеу, сақтау,
тасымалдау және өткізу) дамымай артта қалуының басты себебі ауыл
шаруашылығы шикізаты мен азық-түлігінің көп ысырапқа ұшырауы болып
табылады. Кейбір жылдары жалпы өнімнің 25-35%-ы ысырап болған. Біздің
еліміздегі агроөнеркәсіп кешені түпкі өнімінің құрылымын Америка Құрама
Штаттарындағымен салыстыру көрсеткендей, бұл жердегі айырмашылық бізді аса
қуанта қоймады. АҚШ-та агроөнеркәсіп кешеннің түпкі өнімінің 70%-дан астам
маркетингтік сфераның, тек 10%-ға жуығы ауылшаруашылығының үлесіне тиеді.
Ал, біздің Республикамызда ауыл шаруашылығының үлесі 50%-дан асып отыр.
Оның үстіне АҚШ-та ІІІ сфераның өзінде сауда жүйесі басым, ал бізде бұл
жұмыстарды тамақ өнеркәсібі атқарады.
Дәл осындай жағдай нарықтық экономикасы дамыған басқа елдерде де
қалыптасқан. Мысалы, Францияда азық-түлік құнының 75%дан астамы
ауылшаруашылығынан тыс жерлерде жасалады. Скандинавия елдерінде түпкі
өнімдегі тамақ өнеркәсібінің үлесі 65% құрайды.
Батыс елдері агроөнеркәсіп кешені құрылымының қозғалысына тән бір
жәйт, мұнда азық-түлік өндірумен айналысатын жұмысшылардың жалпы санын
қысқарту байқалады. Мысалы, АҚШ-та 1960-1985 жылдар аралығында мұндай
қысқарту 30 процентке жуық болды. Мұның өзі негізінен ауыл шаруашылығы
өндірісі есебінен жасалып отыр. Ал, өңдеу саласындағы және саудадағы
қызметкерлердің саны өсе түсуде. Айталық, АҚШ-та соңғы он жыл ішінде
агроөнеркәсіп кешеннің маркетингтік сферасында жұмыс істейтіндердің саны
бір жарым есе өсті. Қорды қажет ететін салалар (агроөнеркәсіп кешенінің
бірінші сферасы) мен шығарылған техника мен ауыл шаруашылығы өнімдерін
өндіру технологиясының бір-бірімен сәйкес келмеуі, егін шаруашылығы мен мал
шаруашлығыныдағы көптеген технологиялар үшін машиналардың жетілдірілген
жүйесінің болмауы қалыптасқан ауыл шаруашылығы өндірісінің (агроөнеркәсіп
кешенінің ІІ сферасы) үлес салмақтарын салыстыру отандық агроөнеркәсіп
кешенінде салааралық және ішкісалалық сәйкестіктің жоқтығын аңғартады.
Шығарылатын техниканың сапасы да айтарлықтан емес. Қазіргі заманғы жағдайда
экономиканың аграрлық секторын реформалау ауыл үшін ұсынылып отырған
техниканың сәйкессіздігін қатты сезініп отыр. Кезінде ұжымшылар мен
кеңшарлардың кең ауқымда жүргізілетін өндірісіне ыңғайланып жасалынған
техника қазір шағын шаруа қожалықтарының қажеттілігі мен сұранысына жауап
бермейді. Ауыл шаруашылығының өз ішінде мал басында арналған жем-шөп
өндірудің көлемі мен сапасы, малды азықтандыру технологиясы мен күту
процесінің сәйкессіздігі байқалады 5 .
Бұрыңғы КСРО-да оның ішінде Қазақстанда агроөнеркәсіп кешеніндегі
құрылымдық сәйкессіздіктерді жою әрекеті 80-жылдардың өзінде бірнеше рет
бой көрсеткен.
Агроөнеркәсіп кешенінің құрылымына ретке келтіру мақсатында Азық-
түлік бағдарламасы қабылданып, агроөнеркәсіптік өндірісті басқару қайта
құрылды. Бірақ, шамадан тыс орталықтандырылу мен әміршіл-әкімшіл экономика
шеңгелінде бұл міндетті орындау мүмкін емес еді. Агроөнеркәсіптік кешен
сияқты кең көлемді жүйеде тиімді құрылымдық өзгерістерді тікелей нарықтық
байланыстар негізінде жүйенің өз-өзін реттеу жолымен ғана жасауға болады.
Экономика сферасында, оның ішінде аграрлық секторда бірдей бастау
алғанына қарамастан, бұрыңғы одақтық республикаларда көзге ілмей кетуге
болмайтын өзіндік ерекшеліктер бар. Мұның өзі КСРО тарағаннан кейін пайда
болған барлық жаңа мемлекеттерге, оның ішінде Қазақстанға да теңдей
қатысты.
1.3 Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешені және оның табиғи-экономикалық
ерекшеліктері
Қазақстан – 16,5 миллион адам тұратын Орталық Азиядағы ірі ел, ол
өзінің көлемі жағынан дүние жүзінде сегізінші орын (жер аумағы 2 миллион
717,3 мың шаршы километр) алады.
Көмір, қара және түсті металл, мұнай, газ өндіру жөніндегі дамыған
өнеркәсібі, металлургия және металл өңдеу, машина жасау, химия және жеңіл
өнеркәсібімен қатар республиканың мықты агроөнеркәсіптік потенциалы да бар.
Ауыл шаруашылық жерінің жалпы көлемі 222,3 миллион гектар, оның
ішінде егістік жер 36 миллион гектар, жайылымдық жер 182 миллионнан астам
гектар және шабындық жер 5 миллионға жуық гектар құрайды. Әрбір жан басына
шаққанда шамамен 2,2 гектар жерден келеді. Бұл дұл дүние жүзіндегі ауыл
шаруашылығы жағынан дамыған көптеген елдердегіден әлдеқайда көп. Соңғы
жиырма жылдың ішінде жыл сайын орташа есеппен 24 миллион тоннаға жуық
астық, 1,5 миллион тоннаға жетеғабыл ет, 3,5 миллион тоннадан астам сүт
және 100 мың тоннаға жуық жүн өндірілді.
Қазақстанда ауыл шаруашылығы дақылдарының 60-қа жуық түрі өсіріледі,
сүтті және етті ірі қара, жүнді, етті-майлы және қаракөл қойлар, жылқы,
түйе, шошқа, құстың бірнеше түрлері, марал, сондай-ақ ара мен балық, мамық
жүнді аң шаруашылығы бар. Республиканың агроөнеркәсіп кешенінің бірінші
сферасы (І – қор шығаратын) машина жасау, микробиологиялық және химиялық
өнеркәсіппен айналысады.
Агроөнеркәсіп үшін машина жасаумен Павлодар трактор зауыты, Ақмола
эрозияға қарсы техника шығару өндірістік бірлестігі және Манкентживмаш,
Актюбсельмаш пен Мамлют машина жасау зауыттары мал шаруашылығы үшін
машина жасаумен айналысады. Бұдан басқа, бөтен саладағы, оның ішінде
қорғаныс зауыттарында да ауыл шаруашылық машианаларының кейбір түрлері және
қосымша бөлшектер шығарылады.
Химиялық өнеркәсіп саласында Жамбыл және Ақтөбе облыстарындағы
кәсіпорындар минералдық тыңайтқыштар шығарады. Мұндай өнімдерді жолай өнім
ретінде Қарағанды металлургия және Өскемен титан-магний комбинаттары да
шығарады. Шымкенттегі Фосфор өндірістік бірлестігі өсімдіктерді қорғаудың
химиялық құралдарын шығаруды жүзеге асырады. Микробиологиялық өнеркәсіптің
басын Шымкент гидролиз, Түркістан жемдік дәрілер және Степногорск
өркениет сияқты үш зауыт біріктіріп тұр.
Республика агроөнеркәсіп кешенінің екінші сферасында (ІІ – ауыл
шаруашылығы) экономикалық реформалардың басында 2200 кеңшар және басқа
мемлкеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен 406 ұжымшар жұмыс істеді.
Қазақстан агроөнеркәсіп кешенінің үшінші сферасы (ІІІ – дайындау,
сақтау және т.б.) тамақ, ет-сүт және ұн-жарма өнеркәсібі кәсіпорындарынан,
дайындау, сақтау, сондай-ақ ауылшаруашылығы өндірістік-техникалық,
транспорттық, агрохимиялық, мал дәрігерлік-санитарлық және суландыру
жөнінен қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдардың жүйесінен және
агроөнеркәсіп кешенінің басқа да салаларынан тұрады.
Қазақстан агроөнеркәсіп өндірісі дамуының маңызды ерекшелігі алабөтен
– топырақтық-климаттық жағдайы мен өсімдік өсіретін топырақ бетінің әр
түрлілігі, олардың көлденеңнен және тігінен аймақтануын анықтайтын кең
байтақ жер аумағы алып жатқандағы болып табылады. Температураның (100ºС)
тиімді жиынтығы солтүстіктегі 25000-нан оңтүстік-шығыста 45000-ға дейін
аралықта құбылып отырады. Мұның өзі субтропикалық және тропикалық
дақылдардан, ауыл шаруашылығының барлық дақылдарын, дәнді дақылдан бастап
жүзім және мақта өсіруге дейін мүмкіндік береді.
Қазақстан жер аумағының көп бөлігі егіншілікпен айналысуға
нартәукелмен баратындай аймаққа орналасқан. Республиканың солтүстігі мен
орталығында жауын шашын 140-350 мм-ден оңтүстіктің, оңтүстік шығыстың және
шығыстың таулы және биік таулы аймақтарында 450-900 мм-ге дейін жетеді.
Жер аумағының топырақ беті де қатты ерекшеленеді – республиканың
солтүстігінде кәдімгі, қою қоңыр топырақ, қоңыр топырақ және ашық қоңыр
топырақ болса, оңтүстігінде құба құмды топырақ, сұр топырақ және таулы
сілтілі қара топырақты болып келеді. Қара топырақты жер көлемі бар-жоғы 15
миллион гектарға жуық жерді құрайды. Бұдан басқа, Қазақстанда 77 миллионға
жуық гектар топырақтың эрозияға ұшырауына бейім жер, 50 миллион гектарға
жуық эрозияға қауіпті жер, оның ішінде 17,7 миллион гектарға жуығы егістік
жер, 74 миллион гектардан астам сортаң және кебір топырақты жер, оның 8
миллионға жуығы өңделген жер бар 6 .
Республика агроөнеркәсіп кешенінің тағы бір ерекшелігі - өндірістің
мамандандырылуы мен шоғырландырылуының жоғары деңгейде болуы. Қазақстанның
ауыл шаруашылығы кәсіпорындары егістік жер көлемі жағынан кеңестік ТМД
елдері бойынша орташа есеппен алғанда алты есеге жуық артық болды. Жалпы
өнім өндіру көлемі бойынша 2-3, одан да көп есе болды. Осы жағдай қазіргі
өтпелі кезеңде кеңшарлар мен ұжымшыларды реформалауды және оларды шаруа
(фермерлік) қожалықтарына, кооперативтерге және басқа нарықтық үлгідегі
аграрлық кәсіпорындарға айналдыруды әлдеқайда қиындап отыр.
Қазақстан агроөнеркәсіп өндірісінің келесі ерекшеліктері – мұнда
жақын шетелдерге қарағанда агроөнеркәсіп кешеніндегі салалық
сәйкессіздіктер көзге бірден ұрады, ауыл шаруашылығы өнімдері мен шикізатын
өңідеумен, оларды сақтау және тасымалдау мен айналысатын қор шығаратын
сфералар мен салалар, сондай-ақ жалпы агроөнеркәсіп инфрақұрылымы нашар
дамыған. 90-жылдардың басында агроөнеркәсіп кешені құрылымында ауыл
шаруашылығының үлес салмағы 64%-ға жуық, бірінші сферада 8%-ға жуық және
үшінші сферада 28%-дан астамырақ болды. Республикада автомашина және
комбайн жасау өнеркәсібі мүлдем жоқ. Қолда бар элеваторлық қуаттар астықты
өңдеуді, ал ет комбинаттары етті өңдеуді толық қамтамасыз ете алмайды.
Осының салдарынан өндіріс өнімі көлемінің өнімі көлемінің 30%-ы ысырапқа
ұшырайды. Бұрыңғы КСРО кезінде Қазақстан кооператорлары шикізатты
республикадан тыс жерге шығарып, оны сонда өңдеп, дайын өнімді қайта алып
келетін. Республикадан тыс жерге екі жақты тасымалдауға кететін шығыннан
басқа бірқатар өнім алу үшін бастапқы шикізат болып табылатын өнім
қалдықтары да өнім өңделген жерде қалып қоятын. Сондай-ақ Қазақстан
еңбеккерлері өндірген үстеме өнімінің бір бөлігі де сол шаруашылық
өнімдерімен бірге сыртқа шығарылып тұратын.
Материалдық өндіріс сфераларының өндіріс сфераларының шамадан тыс
шашыраңқы орналасуы дағдайында транспорттың жетіспеушілігі мен жол
жүйелерінің нашар дамуы республиканың агроөнеркәсіп өндірісінің дамуын
қиындата түсетін ерекшеліктердің қатарын толтыра түседі. Мысалы,
Қазақстанда бір погон километр автожол жүйесіне бар-жоғы 38 метр
асфальтталынған жол келеді. Ал, бұл көрсеткіш Өзбекстанда – 129 метр,
Украинада – 324 метр, Эстонияда – 600 метрге жуық. Халықтың аз орналасуы да
(бір шаршы километрге бар-жоғы алты адам) Республика агроөнеркәсіптік
өндірісін орналастыру мен дамытуға кәдімігдей әсер етеді.
Міне, осындай қиыншылықтарға қарамастан, егістік жерлердің орасан көп
болуы, топырақтық-климаттық аймақтың көптүрлілігі мен олардың биоклиматтық
потенциалының мол болуы, ауыл шаруашылық өсімдіктері жергілікті,
сорттарының және мал тұқымдарының генетикалық мүмкіндіктерінің болуы, ауыл
шаруашылығын жүргізудің ғасырлар бойғы дәстүрі қалыптасқан Қазақстан
халқының еңбекқорлылығы шаруашылықты дұрыс жүргізген жағдайда жақын
болашақта агроөнеркәсіп кешенінің барлық салаларының табыспен дамытуға,
жалпы алғанда Республика тұрғындарын азық-түлікпен, өнеркәсіптік шикізатпен
толық қамтамасыз етуге және Қазақстанның тіпті әлемдік аренада ауыл
шаруашылық өнімдерін экспортқа шығарушы елге айналуына мүмкіндік береді.
ІІ. Агроөнеркәсіп кешенінің қазіргі жағдайын талдау
2.1. Агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеудің оның тиімділігін
жоғарылатуға әсері
Соңғы жылдардағы мемлекеттік қолдауды күшейтудің нәтижесі ауыл
шаруашылығы өндірісін тұрақтандыру, оның тиімділігін жоғарылату және елдің
азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады.
Ең жақын келешекте ДСҰ кіруге байланысты бізге ішкі азық-түлік
рыногының ашық жағдайында жұмыс істеуге тура келеді. Одан басқа, мұнай
саласының жылдам дамуына, құрылыс және өнеркәсіп индустриясының көтерілуіне
байланысты қала мен ауыл тұрғындары табыстары деңгейіндегі арақашықтықты
азайту қажет. Осыған байланысты, алдыңғы жоспарға агроөнеркәсіптік
өндірісті оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру негізінде тұрақтандыруды
қамтамасыз ету міндеті қойылады.
Бәсекеге қабілеттілігі өсуінің маңызды критерийі бәрінен бұрын
өнімділік пен тиімділік көрсеткіштерінің өсуінен туындаған АӨК салалары
табыстарының өсуі болып табылады.
АӨК салаларының өнімділігі мен табыстарының өсуіне бағытталған оның ары
қарай дамуы қаржылық, инвестициялық, сақтандыру, ақпараттық институттарды
дамыту және салалық кластерлерді қалыптастыру, сондай-ақ халықаралық
талаптарға сәйкес өнімдердін қауіпсіздігін және сапалығын қамтамасыз ету
арқылы өндірісті жаңарту және қайта жарақтандыру, оның институциалды және
өнеркәсіптік инфрақұрылымдарын дамытуды талап етеді..
Отандық тәжірибе сияқты, сондай-ақ батыс елдер тәжірибесі де ауыл
шаруашылығы өндірісі мемлекеттің колдауынсыз тиімді дамуға қабілетті
еместігін көрсетеді. Экономиканың барлық басқа салаларына қарағанда
аграрлық сектордың классикалық рыноктық механизмге сай келуі ең төменгі
деңгейде, мұнда барлық кезде сұраныс- ұсыныс, еркін бәсекелестік, қорлардың
экономиясы заңдары жұмыс істемейді, өйткені топырақтың құнарлығы бойынша
шектеулер, өткізу рыногынан өндірістің ұзақтығы, азық-түлік тауарларына
сұранымның икемсіздігі бар. Экономиканың аграрлық дамуы ұйымдардың
кеңістігіне, ауылдық қоғамның дамуының тарихи және мәдени ерекшеліктеріне
және ауылдық инфрақұрылымның жағдайына өте тәуелді болып келеді.
Біздің жағдайдағы ахуалды, аграрлық және өндірістік өнімдерге бағалық
диспаритетінен, өз мемлекет Үкіметтері жағынан айтарлықтай қолдауды
қолданатын шетелдік азық-түлік өндірушілерінің ішкі рынокқа қысымынан
күшейе түскен осы кезге дейін трансформация процесстерінің бітпегені
тереңдетеді.
Сондықтан, тиімді мемлекеттік саясатты таңдау АӨК тұрақты дамуының
қуатты факторы болып табылады.
АӨК дамуын мемлекеттік реттеу Тұжырымдамасы оның тұрақтылығы мен
бәсекеге қабілеттілігінің өсуі мынадай құраушыларға негізделеді:
1. Аграрлық өндірісті индустриализациялау өнімділік өсуінің базалық
факторларының бірі болып табылады.
Қазіргі кездегі АӨК әлеуеті негізгі өндіріс қорларының тозуы мен
қолданып жүрген технологиялардың прогрессивті ескіру салдарынан жақын
жылдары өндірісті толық жаңғыртпаса қарқынды түрде қысқарады. Қазіргі қолда
бар тракторлар мен комбайндардың 75 % орташа қолданылған мерзімі, оларды
нормативтік пайдалану мерзімінен екі еседей жоғары.
Бар болғаны 10% мал шаруашылығы өнімдері механикаландырылған еңбекті
қолдану арқылы өндіріледі. Қуатты пайдалану коэффициенті көкөністі қайта
өңдеуде 4% - дан май өндірісінде 67% -ға дейін ауытқиды, бұл жағдайда
оның физикалық тозуы 50%- дан жоғары болады.
Ауыл шаруашылығы техникасының, қуат беруші және қосалқы бөлшектердің
жоғары құны, банктік несиелердің қымбаттығы, және олардың аз мерзімге несие
беруге бейімделуі көптеген АӨК субъетілеріне негізгі құралдарды жаңартуға
және ғылыми негізделген агротехниканы сақтауға мүмкіндік бермейді.
Мал шаруашылығының негізгі проблемалары оның майда тауарлығы және
соған байланысты табынның нашар тұқымдығы проблемалары, мал шаруашылығы
өнімдерін қажетті сапа параметрлерімен қамтамасыз етуі болып табылады. Іс
жүзінде ірі тауарлық шаруашылықтар жоқ, оның салдарынан жем-шөп өнеркәсібі
өндірісінің дамымағандығы және оның құнының жоғарылығы туындайды.
Ғылым мен өндірістің нашар байланысы, ғылыми зерттеулерді және дүние
жүзілік ғылымның жетістіктерін пайдалануды қаржыландыру деңгейінің
жеткіліксіздігі, өндірістің нақты сұранысына мамандарды дайындау жүйесінің
үйлеспеушілігі аграрлық өндіріс тиімділігінің өсуін тежейтін факторлар
болып табылады.
Аграрлық өнеркәсіптік кешенді индустриаландыру АӨК салаларын
техникалық жабдықтау сапасын асыру, ғылыми негізделген агротехнологияларды
сақтау, ғылыми қамтамасыз етуді және инновациялық әзірлемелерді енгізуді
күшейту, нақты сектордың сұраныстарына сәйкес мамандармен қамтамасыз ету
жүйесін қалыптастыру жөніндегі кешенді шараларды қабылдау арқылы арқылы
қамтамасыз етіледі.
2. АӨК қазіргі заманғы инфрақұрылымын дамытуға ветеринарлық және
фитосанитарлық қауіпсіздік жүйесін дамыту; ауыл шаруашылығы өнімдерін
дайындау жүйесі; АӨК өнімдерінің көтерме саудасын қалыптастыру; АӨК
қаржылық және сақтандыру инфроқұрылымын дамыту және оны ақпараттық
маркетингелік қамтамасыз ету жатады.
Институционалдық инфрақұрылымды қалыптастырушы, ветеринарлық және
фитосанитарлық қауіпсіздік жүйесі, банктік, инвестициялық, сахтандыру,
ақпараттық маркетингелік, сауда-сатып алу және өзге сервистік ұжымдар,
мамандар дайындау жүйесі, қаупі жоғары және пайдалылығы төмен аграрлық
сектордың өзіндік жұмысына әлі де толық бейімделмеген. Тиімді әрекет
жасаушы мұндай институттардың жүйесі аграрлық сектордың тұрақты дамуының
қажетті элементі болып табылады.
ДСҰ кіру аясында маңызды мәселелердің бірі АӨК өнімінің сапасын
бақылау және қауіпсіздік қаупін бағалауды халықаралық талаптарға
сәйкестендіру болып табылады. Тамақ өнімдерінің қауіпсіздік проблемасының
өндірісті іске асырудан бастап соңғы тұтынушыға дейінгі жағдайлардың барлық
тізбегін қамтитын кешенді сипаты бар. Қауіптерді тиімді басқару қауіптерді
және ауыл шаруашылығы шикізатын өндіру процесінен бастап оның барлық
құрамдарын қоса, қайта өңдеу, тасымалдау, сақтау және дайын өнімді сату
процесімен аяқтай отырып жауапты іс әрекетті анықтау бағытын қамтамасыз
ететін халықаралық деңгейге сай келетін тексеру жүйесінің болуын
қарастырады.
Тек осы негізде халықаралық стандартарға сай келетін , бәсекеге қабілетті
өнім өндіруге өтуге болады.
3. Вертикалды және горизонталды ықпалдастықтың резервтерін пайдалану
негізінде АӨК өнімінің өнімділігін және сапасының өсуінің катализаторы
кластер бастамашылықтарын дамыту болып табылады.
Ауыл шаруашылығының шикізат өндіру бойынша елеулі әлеуеті бар екенін және
ішкі рыноктың шағын екенін ескере кетсек, кластер бастамашылығының негізгі
даму мақсаты тамақ өнеркәсібінің экспорттық бағыттылығы болуы керек.
Экспорт көлемінің ұлғаюы арқасында қайта өңдеу саласының өсуі ауыл
шаруашылығының сапалы өсуін және бүкіл тізбекте қосылған құндар
табыстарының өсуін де қамтамасыз етеді.
4. Азық-түлікті дүние жүзілік ірі тұтынушы және өндірушілермен көршілес
мемлекет ретіндегі Қазақстан үшін азық-түлік қауіпсіздігі қаупінен
қашқақтату мақсатында ішкі азық-түлік рыногын реттеудің ерекше маңызы бар,
сонымен қатар сыртқы рынокты кеңейтуге бағытталған механизмдер қажет.
Жоғарыдағы айтылғандардың негізінде АӨК дамыту мақсаты АӨК салаларының
өнімділігі мен табыстылығының өсуі және отандық өнімнің ұлттық бәсекелестік
артықшылықтарын дамыту негізінде оның тұрақтылығын қамтамасыз ету болып
табылады 7 .
Міндеттері:
агроөнеркәсіп кешені салаларын индустрализациялау;
қызмет көрсететін инфрақұрылымын және қауіпсіздікті бағалау мен өнім
сапасының жүйесін дамыту;
кластер бастамашылықтарын қалыптастыру және қолдау арқылы агроөнеркәсіптік
кешенінің ұлттық бәсекелестік артықшылықтарын дамыту;
азық-түлік рыноктарын мемлекеттік реттеу механизмдерін жетілдіру болып
табылады.
2.2. ОҚО агроөнеркәсіптік кешені экономикасының қазіргі уақыттағы жағдайы
2004 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 17857,1 млн. теңге деңгейіне
жетті. 2003-2004 жылдарының салыстырмалы бағаларымен есептегендегі ауыл
шаруашылығының жалпы өнімінің орташа жылдық көлемі 1995-1998 жылдардың
орташа жылдық деңгейінен 2,3 есе жоғары және 1999-2002 жылдардың орташа
жылдық деңгейінен 23% жоғары (1 - сурет).
Өндіріс көлемінің ұлғаюына және ауыл шаруашылығы даму қарқынының
тұрақталуына қарамастан ішкі жалпы өнімдер құрамындағы ОҚО ауыл
шаруашылығының үлесі өндірістік салалардағы және өндірістегі экономикалық
өсуінің жоғары қарқынының аясында 16-19% деңгейіне дейін қысқартылды (2 -
сурет).
Негізгі қорымыз - жерді пайдалану тиімділігі де өсуде. Салыстырмалы
бағамен (1995ж.) есептегенде 2003-2004 жылдарында егістіктің 1 гектарына
түсетін ауыл шаруашылығының жалпы өнімі жылына орташа 22268 тенге құрады,
бұл 1999-2002 жж. ұқсас көрсеткіштің орташа мағынасынан 18,9% және 1995-
1998 жж. орташа мағынасынан 2 есе жоғары. (3 - сурет).
Жалпы өнімнін құрылымында мал шаруашылығы саласының үлесі өсуде, егер
ол 1998 жылы 25,8% дейін төмендеген болса, қазіргі уақытта 36,9% құрап,
1995 жылдың деңгейінен асты (4 - сурет).
Өндіруші түрі бойынша ауыл шаруашылығы саласының құрылымы, %
Сонымен қатар, егер өсімдік шаруашылығында өндірістің негізгі көлемі
тұрғындар шаруашылықтарында(52,2%) және шаруа (фермер) қожалықтарында
(36,8%) болса, мал шаруашылығында – шаруа (фермер) қожалықтарына (96,6%),
ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. Агроөнеркәсіп кешенінің дамуының теориялық және әдістемелік негіздері
1.1 Аграрлық өндірістің әлеуметтік-экономикалық және табиғи-биологиялық
ерекшеліктері
1.2 Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы
1.3 Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешені және оның табиғи-экономикалық
ерекшеліктері
ІІ. Агроөнеркәсіп кешенінің қазіргі жағдайын талдау
2.1. Агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеудің оның тиімділігін
жоғарылатуға әсері
2.2. ОҚО агроөнеркәсіптік кешені экономикасының қазіргі уақыттағы жағдайы
ІІІ. Оңтүстік Қазақстан облысы агроөнеркәсіп кешенінің тиімділігін арттыру
мәселелері
3.1. Ұлттық бәсекелестік басымдықтарды дамыту
3.2. Оңтүстік Қазақстан облысы АӨК кластерлік дамыту арқылы тиімділігін
арттыру
3.3.Қазақстандағы тоқыма саласының қазіргі жағдайы мен даму динамикасы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Соңғы жылдары агроөнеркәсіптік кешенінің дамуы тұрақталды. Ауыл шаруашылығы
өнімі және оны қайта өңдеу өнімдері өндірісінің ұлғаюында оң қозғалыстар
байқалуда. Азық-түлік импортының деңгейі төмендеуде, ауыл шаруашылығы
техникасы және жабдықпен жарақтау өсуде.
Ауыл шаруашылығы өнімінің өндірісі мен саудасының әлемдік жүйесінің
шеңберінде либералды экономика жағдайында ұлттық бәсекелік артықшылықтар
және оның дамуы басым мәнге ие болады. Аграрлық саланың бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ету, аграрлық өндірісті индустриаландыруға және
Агроөнеркәсіптік кешені өнімінің негізгі түрлері бойынша оның тиімді өсуіне
негізделген және тұрақты дамуын болжайды.
Агроөнеркәсіптік кешенінің бәсекеге анағұрлым қабілетті салаларының
кластерлік бастамаларын қалыптастыру және іске асыру, оның тұрақты дамуының
аса маңызды құрамы болып табылады, ол агротехнологиялар мен шығарылған өнім
сапасының артуына, қосымша құнның және агроөнеркәсіптік кешен табыстарының
көбеюіне алып келеді.
Аграрлық саланың жаңа сапасы агро азық-түліктік саясатының құрамдас бөлігі
сауданың өсуін, ауыл шаруашылығы өндрісінің маркетингтік стратегияға өтуі
мен жақын және алыс жатқан шет елдер экспортының қарқындауын оның
мағынасының кеңеюін болжайды.
Ұлттық бәсекелік артықшылықтары бар дән және басқа ауыл шаруашылығы
өнімінің экспорттық әлеуетін және валюталық түсімдер көзін қалыптастыру
негізі болып табылады.
Аграрлық өндірістің тұрақтылығы - елдің азық-түліктік қауіпсіздігі және
әлеуметтік тұрақтылығының негізі, яғни агроөнеркәсіп кешені еліміздің
экономикасының стратегиялық маңызды секторы болып саналады. Республикадағы
іс-әрекет ететін шаруа қожалықтарының 35% Оңтүстік Қазақстан облысында
шоғырланған, облыс экономикасында жұмыспен қамтылған халықтың 70% осы
сферада жұмыс істейді. Сондықтан Қазақстанның жекелеген аймақтарының
агроөнеркәсіп кешенінің әлеуетін жан-жақты зерттеп, дамыту мүмкіндіктерін
қарастыру мәлелелері қазіргі таңда өзекті болып отыр. Елбасы Нұрсұлтан
Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында біздің экономиканың бәсекеге
қабілеттілігін арттырудағы аса маңызды бөлігі аграрлық өндірістің
тиімділігін көтеру болып табылады деп мәлімдеді 1 . Сала тиімділігін
арттыру мәселесі – шикізатты қосылған құны жоғары өнім алу үшін тереңірек
өңдеуді ұйымдастыру және экономиканың өңдеуші салаларымен өзара
байланыстырылған өндірістер тізбегінің агроөнеркәсіптік кластерлерін
қалыптастыру жөніндегі жұмысты жүйеге келтіруді талап етеді.
Бұл мәселелердің теориялық және тәжірибелік маңызы жоғарыда аталған
тақырыпты таңдап алуымыздың негізі болды.
Зерттеу жұмысының объектісі – Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіп
кешенінің қазіргі жағдайы, одан әрі дамыту жолдарын жан-жақты зерделеу
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының бүгінгі тәжірибесі
негізінде аймақтың агроөнеркәсіп кешенін басқару барысында туындайтын
мәселелерді, осы кешен әлеуетінің даму ерекшеліктерін анықтау, Оңтүстік
Қазақстан облысының агроөнеркәсіп кешенінің қазіргі уақыттағы жағдайын
талдап, болашақта оның тиімділігін арттыру жолдарын ұсыну.
І. Агроөнеркәсіп кешенінің дамуының теориялық және әдістемелік негіздері
1.1 Аграрлық өндірістің әлеуметтік-экономикалық және табиғи-биологиялық
ерекшеліктері
Әміршіл-әкімшіл экономикадан нарықтық қатынастарға көшуді жүзеге
асырған алғашқы жылдардың тәжірибесі мен практикасы көрсеткендей,
өндірістік қатынастарды, оның ішінде ең алдымен меншікті шын мәнінде терең
жаңғыртпай, ешқандай нәтижеге жету мүмкін емес.
Шексіз мемлекеттік монополия бұрын-соңды болып көрмеген мемлекеттік
меншіктің жоғары үлесін тудырып, азаматтардың меншіктің үлес салмағын,
бейнелеп айтсақ, үңірейтіп қойды. Бұрыңғы КСРО-ның негізгі қоры 2,8 трлн.
рубль болса, оның 2,5 трлн. рублі, яғни 89,3%-ы мемлекеттік меншікті
құрады. Егер оған мән жағынан мемлекеттендірілген ұжымшарлардың 189 млрд.
рубль негізгі қорын қоссақ, онда бұл көрсеткіш 96%-ға дейін көтеріледі.
Азаматтарға барлық негізгі қордың бар-жоғы 2,8%-ы ғана немесе 79 млрд.
рубль (әр адамға 280 рубльден) тиесілі болды. Мұндай жағдайда, екі жерден
өз бетінше жұмыс істесін, үш жерден бостандықта еңбек етсін, бәрібір
әлгіндей кедей меншік иелерімен нарықтық қатынастарға көшу қиял-ғажайып
ертегідей естілетіні сөзсіз. Өндіріс қорларынан аластатылған өндірушінің
оны жалға алуға да ниеті болмады. Өйткені, ол бәрібір қожайын бола алмайтын
еді. Жоспарлау, басқару, қаржыландыру реформаларын де, шаруашылық есептің
моделдерімен де өндірушіні, егер өндіріс қорлары оның меншігінде болмаса,
жақсы жұмыс істеуге зорлай алмайсың. Міне, сондықтан да әміршіл-әкімшіл
жүйенің билік құрған кезеңдерінде барлық экономикалық реформалар табысқа
жете алмады және жалпы экономиканың, әсіресе агроөнеркәсіп өндірісінің
дамуына айта қаларлықтай әсер ете алмады.
Бұл проблемалар экономиканың аграрлық секторы үшін өте маңызды. Олай
дейтініміз, ауыл шаруашылығының және онымен сабақтас агроөнеркәсіп кешені
салаларының жай-күйінен нарықтық бағдарламалардың табысқа жетуі байқалады.
Бұл қағиданың нақтылығы сондай, ол қосымша құжатты қажет етпейді.
Азық-түлік жағдайын түпкілікті жақсартпай, нарықтық тегерішті игеру
жөнінідегі жұмыстарды бір арнаға түсіру тіпті мүмкін емес. Егер өмір барған
сайын қиындай берсе, ал халық қарны тойып тамақ ішпей, қайыршылығын
қоймаса, ең тартымды және көңілге қуаныш ұялатады деген бағдарламаның өзі
қолдау таппай, құрдамға кетеді.
Халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуді жақсарту әлеуметтік абыржуды
тоқтатуға немесе барынша байыпты арнаға түсіруге мүмкіндік беріп, этностық
проблемаларды шешуде толқуларды басып, мұнай, газ және басқа орны толмас
табиғи ресурстарды сыртқа шығаруды қысқартып, инфляцияны ауыздықтап,
қаржылық және ақша жүйелерін сауықтырады.
Агроөнеркәсіптік өндірісі дамыған елдердегі эволюция меншікке құқық
пен жерде шаруашылық жүргізу құқығын бір-бірінен бөліп тастау болмайтын іс
екенін дәлелдеп берді. Міне, дәл осындай себептен аграрлық өндірістің
кеңшар-ұжымшылар моделі көпшіліктен қолдау таппай, бұрыңғы Кеңес Одағының
елдерінде дами алмады 2 .
Өткен жылдар ішінде біздер соншалықты ұмтылған қоғамдастырудың
деңгейін арттыру жұмысшының меншіктен аластатылу масштабын одан сайын
арттыра түсті. Өндірістің көлемін қалай дегенде де көбейтуге тырысушылық
аграрлық өндірістің ішкі табиғатына қарама-қарсы қайшылықта болатынын кеш
ұқтық.
Бір қарағанда қарапайым көрінетін ауыл шаруашылығы өндірісі – өте
нәзік, жеңіл үзілетін және көп аялауды қажет ететін жүйе, ол қатаң қалыпқа
салғанды көтермейді. Ауыл шаруашылығы өндірісі басшылықтың білікті
болғанына, жұмысшылардың белсенді күш-жігеріне қарамастан көптеген
факторлардың әсерінен азапқа түскен адамдай ауыр халды басынан кешіреді.
Мысалы, әзірге адамның бақылауында аз көнетін табиғи фактор, оның ішінде
ауа райының жағдайын алайық. Қуаңшылық, бұршақ жауу және басқа қолайсыз
құбылыстар жұмысшылардың барлық ұмтылысына айтарлықтай зиян әкеледі немесе
тіпті жоққа шығарып тынады.
Нарықтық экономика ауыл өндірушілерінің табысын мауысымдық ауытқулар
мен ауа райы-климаттық қолайсыздықтардан қорғудың белгілі бір тегершігін
жасады. Биржалық бизнесмендердің тұтас бір тобы пайда болды. Олар ауыл
шаруашылығы табыстарының қолайсыздығын өз мойындарына алады. Алайда, мұның
өзі жеткіліксіз, сондықтан да көптеген мемлекеттерде ауыл шаруашылығы
өнімдерін сатып алу фермерлік табыстарды қолдаудың мемлекеттік жүйесін
кеңінен тәжірибеге енгізілген.
Аграрлық өндірістің тағы бір ерекшелігі дұрыс пайдаланған жағдайда
тозбайтын, қайта керісінше құнарлана түсетін, өндірістің айырбастауға
келметін ең басты мәңгілік қоры – жердің алабөтен орны болып табылады.
Жердің құнарлығындағы айырмашылық еңбек пен капиталды бірдей жұмсағанның
өзінде де өндіріс пен табыстың көлеміндегі айырмашылықты туғызады. Осыдан
барып жер рентасы және табысты реттеу, сондай-ақ жақсы ауыл шаруашылық
жерлерінің шектелу проблемалары туады.
Өндірістің ерекше саласы ретінде ауылшаруашылығының ерекше белгісі
онда өндірілген өнім (тұқым, жем, малдың төлі, органикалық тыңайтқыш және
басқалар) онан әрі өнімді көбейту үшін қолданылатындығы болып табылады.
Биологиялық факторлар мен тірі организмдерді пайдалануға негізделген
ауылшаруашылығында бұл жағдай оның өндіріс технологиясының да ерекшелігін
білдіреді.
Өнеркәсіпте өндіріс және еңбек процесі көбінесе үздіксіз жүреді.
Бұлай болатын себебі техниканың, технологияның және өндірісті
ұйымдастырудың жетілдірудің қамтамасыз етуде жатыр. Агроөнеркәсіптік
өндірісте экономикалық процесс өнім шығаруды жеделдету мен көбейтуді
төтенше шектейтін табиғи-биологиялық факторлармен тығыз байланысты. Көп
жағдайда ауыл шаруашылығындағы бірқатар табиғи процестерді қысқарту өте
қиын, тіпті мүмкін емес. Мысалы, ауыл шаруашылығы дақылдарының пісіп-жетілу
мерзімі немесе саулық малдың күйлеу мерзімін айтсақ та жеткілікті.
Табиғи биологиялық фактор өндірістің тиімділігін анықтауда,
технологияны таңдауда ең басты факторы болып саналады. Мал мен өсімдіктер
табиғи заңдылықтарын сақтамау басқа өндірістік экономикалық ресурстардың
тиімділігінің төменділігіне әкеліп соқтыратын болғандықтан техника, еңбек
ұйымдастыру жүйесі аталмыш факторға қарай ыңғайланады. Осы жерден келіп,
әміршіл-әкімшіл экономика кезеңінде өсімі төмен мал өсіру мен нашар жем-шөп
базасы жағдайында ірі мал шаруашылығы кешендеріне, қарапайым агротехникалық
талаптарды сақтамаған жағдайда жерді мелиорациялауға жұмсалған орасан шығын
ауыл шаруашылығының өнімдері мен шикізатын жоғалтуға ауыл шаруашылығының
өнімдері мен шикізатын жоғалтуға алып келді 3 .
Ең жетілдірілген техника, озық технология және өндірісті білікті
ұйымдастырудың өзі де өнім өндіруді белгілі бір биіктіктен асыруға
мүмкіндік бермейтін мал мен өсімдіктің табиғи-генетикалық потенциалы сияқты
ауыл шаруашылық осындай биологиялық факторын жеңе алмайды.
Ауыл шаруашылығының маусымдық қасиеті оның табиғи ерекшеліктері болып
табылады. Мұның өзі өндіріс кезеңі мен жұмыс кезеңінің тура келмеуін
тудырып, жыл бойы жұмысшы күші мен материалдық –техникалық ресурстардың
тепе-тең пайдалануына қолбайлау жасап, табыстың түсуін де ала-құла қылады.
Салыстырмалы түрде аз ғана уақыт жұмыс істейтін техниканы пайдаланудың
қажеттілігі, сондай-ақ өндірістің қуат көздерін көп керек ететіндігі
тұрақты капиталдың жоғары үлесін қажет етеді. Өндіріс жалға алған жерде
жүргізілетін жағдайда тұрақты шығынның деңгейі сонымен бірге жалға
төленетін ақы есебінен де өсіп отырады.
Тұрақты шығынның жоғары үлесі шаруалар мен олардың өндірістік
стратегиясына да әсер етеді. Өнеркәсіпшіге қарағанда, ауылдағы іскерге
нарықтық конъюнктура тиімсіз болған жағдайдың өзінде де өндірісті күрт
қысқарту тиімсіз, өйткені тұрақты шығындар өндіріс көлеміне қарамастан
өтелуге тиісті.
Табыстың түсуінің маусымдық мәнде болуы барлық өндірістік циклдың өн
бойында шығарылатын шығынның орнын толтырудың өте қажет көзі ретінде ауыл
шаруашылығы өндірісін несиелік ресурстар алуға итермелейді. Көптеген ауыл
шаруашылық салаларында бұл циклдың ұзақ уақытқа созылуы ұсыныс көлемінің
қысқа мерзім ішінде азайтылуына немесе көбейтілуіне мүмкіндік бермейді.
Осының өзі ауыл шаруашылығы өндірісі мен аграрлық рыноктың тағы бір маңызды
ерекшелігі болып табылады.
Алайда, бұл факторлар – ауыл шаруашылығы өндірісіндегі
қиыншылықтардың мұзтаудың су бетінде көрініп тұрған басындай ғана. Мұнымен
қатар мұзтаудың су астында көрінбей тұрған бөлігіндей тағы басқа көптеген
қиындықтар бар. Мұның қатарында шаруа – еңбек – жер жүйесін құрайтын
әлеуметтік экономикалық және психологиялық қарым-қатынастар аясындағы
қиыншылықтар – ең күрделі қиыншылықтар.
Қызметкердің немесе өнеркәсіп жұмысшысының, құрылысшының еңбегін
ұйымдастыру, есебін жүргізу, бақылау және әділетті еңбек ақысын төлеу оңай
шаруа. Ал, тек қана жұмыс уақытысы емес, барлық өмірі ауыл шаруашылығын
жүргізу жағдайында бағындырылған ауыл еңбеккерінің жағдайы тіптен басқаша.
Ауыл шаруашылығы жұмыстарының қарбалас кезеңдерінде шаруа уақытпен
санаспай, демалыссыз, демалыс және мерекелік күндерсіз, ауа райының қолайлы
сәттерін қалт жібермей, қымбат уақытты тиімді пайдалану үшін жан-тәнін
салып жұмыс істейді. Оның есесіне кейбір кезеңдерде, әсіресе қысқы уақытта
шаруа адамы апталап, тіпті айлап бос болады. Жалпы алғанда, шаруа норма
немесе жоспар үшін емес, түпкі нәтиже үшін жұмыс істейді. Сондықтан да ауыл
шаруашылығы еңбеккерінің психологиясында, табиғатында әрбір дән немесе түп
үшін жауапкершілік жүгі қаланған. Егістікті өңдеу барысында ол бірде-бір
өсімдікті аяғымен таптамайды, ал егін жинау кезінде өнімнің ысырап болуына
барынша жол бермейді. Ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділік көзі дәл
осында жатыр деп батыл айтуымызға болады.
Сөз жоқ, шаруаның еңбегі өте ауыр, бірақ ол шығармашылық мазмұнға мол
болғандықтан, адамды өзіне тартып, қуаныш сыйлай біледі. Өнеркәсіп
жұмысшысы мен қызметкерден ауыл еңбеккерінің бір айырмашылығы – ол өз
жұмысына бар жан-тәнін сала отырып, тұқым себуден бастап өнім алуға дейінгі
жасампаз еңбек процесіне бастан аяқ қатысады.
Алайда, соңғы онжылдықтарда ауылшаруашылығында қалыптасқан қарым-
қатынастар шаруа еңбегінің осы тұстарын есепке алмай, ғасырлар бойы келе
жатқан әдеттер мен дәстүрлерді құртып тынды. Ұжымшыларда немесе кеңшарларда
шаруалар бүгін бір егістік басында жұмыс істесе, ертесіне басқа жерді
өңдеуге жегілетін болды. Сондай-ақ оның еңбек құралы да жиі ауыстырыла
берді. Соның қортындысында ол өз еңбегінің түпкі нәтижесін көре алмай,
бірте-бірте жер мен өндіріс құралдарына деген өзінің қожайындық (тіпті
ұжымдық қожайындық) сезімін жоғалта бастады. Онан соң тек ілкі сәттегі
табыс үшін ғана бүгінгі еңбекақы үшін жұмыс істеуге бойын үйретіп алды.
Оның үстіне әр шаруашылықта кездесетін төмендегідей жағдайлар да
шаруаның жақсы жұмыс істеуіне мұрындық бола алмады. Мысалы, іскер шаруа
егістіктегі өзінің бөлігін жақсы өңдейді ал оның қасындағы жалқау шаруа өз
жұмысын жүрдім-бардым атқарады. Мұндай жағдайда әлгі жауапкершілікпен жұмыс
істейтін еңбеккер өз көршісін адами және диқандық абыройға кір келтірмеуге
шақырып, әңгіме айтқан болады. Бірақ, бұдан ол ешқандай нәтиже шықпайтынын,
сондай-ақ өндірістік-экономикалық қарым-қатынастар пәрменді материалдық
және моральдық шара қолдануға ешқандай да мүмкіндік бермейтінін түсінгеннен
кейін бірте-бірте өзіне келіп, бейжайлыққа бойын үйретеді. Ал, содан кейін
әлгі еңбекқор шаруаның өзі түпкі нәтиже үшін емес, тек бүгінгі тапсырманы
орындаумен шектеліп, жалақы жазылатын құжаттан өз аты-жөнін табу үшін ғана
жұмыс істейді.
Аграрлық өндірістің жоғарыда айтылған ерекшеліктері, оның қоршаған
ортамен тығыз байланысты, ауа райы мен жер бедері жағдайларының әр
түрлілігі, шаруа еңбегінің ерекше мәнде болуы өз бойында іскер-қожайын,
басқарушы-менеджер және жұмысшы-орындаушы сияқты үш қасиетті жинақтаған
ерекше жұмысшының жұмыс істеуін талап етеді. Агробизнес дамыған елдердің
фермерлік шаруашылықтарындағы тұрақтылық пен тиімділік дәл соларға арқа
сүйейді. Шаруалық отбасылық шаруашылықтар көптеген ауыл шаруашылықтары үшін
ең ыңғайлы өндірістік шаруашылық бірлігі болып табылады. Өйткені мұнда ауыл
шаруашылығы өндірісі мен еңбектің ерекшеліктері толық қарастырылған. Отбасы
өндірістік ұжым ретінде өз бойына өндірістік қызметтің іскерлік, басқару
және орындаушылық міндеттерін тамаша жинақтай біледі. Отбасылық еңбек ұжымы
пайдалана алатындай өндірісі ресурстарын (жердің, техниканың және
басқалардың көлемін) сол кезеңдегі өндірістің техникалық және технологиялық
мүмкіндері айқындайды. Сондықтан да бір фермаға шаққанда өндіріс және
өндіріс ресурстардың көбейюі ғылыми-техникалық өркениеттің дамуымен жүзеге
асады. Агроөнеркәсіптің жоғарыдағы ерекшеліктері негізінен алғанда
әлеуметтік-саяси жүйесіне қарамастан, барлық елдер мен аймақтарда көрініс
тапқанындай, объективті мәнде болады. КСРО тарағаннан кейін бұрыңғы одақтық
республикалар орнына пайда болған жас мемлекеттерде бұдан басқа өз кезінде
тоталитарлық жүйе туғызып кеткен субъективтік қиыншылықтар да кездеседі.
Агроөнеркәсіп өндіріске тұтастай, әсіресе ауыл шаруашылығының дамуына
өз кезінде жоғарыдан жүргізілген сансыз тәжірибелер, көшпенді халықты
отырықшылыққа жедел зорлаған ұжымдастыру болсын, барлық аймақтарда табиғат
ерекшеліктері ескерілместен кез келген сәйкес келмейтін дақылдарды өсіруге
зорлау болсын, соңына дейін түпкілікті ойластырылмаған тың және тыңайған
жерлерді игеру болсын, ұжымшыларды келісімсіз кеңшарларға көшіру болсын,
ауыл шаруашылығын басқаруды сан мәрте қайта құру болсын, міне осының бәрі
үлкен зиян әкелді. 80-жылдардың өнбойында жеміс пен көкөніс шаруашылығы
министрлігі құрылды, одан кейін аул шаруашылығы министрлігі екеуі жойылып,
басқа аралас салалық министрліктер және комитеттермен бірігіп, Мемлекеттік
аграрлық өнеркәсіп комитеті болып қайта құрылды. Осы суперминистрліктің туы
астында ел тұрғындарының жартысына жуығы және өндірістік саланың үштен екі
ұйымы жұмыс істеді. Көп уақыт өтпей-ақ бұл алып құрылым екі жылға жуық қана
өмір сүрген аудандық агроөнеркәсіп бірлестіктер жойылғаннан кейін
таратылды.
Егер бұл жағдайда тұрақты түрде болып тұратын кадрларды алмастыруды
қоссақ, басқару ұйымдарында жағдайдың қандай күйде болғаны айтпаса да
түсінікті. Көп жағдайларда басшылық жұмыстарға мамандар емес, ең алдымен
идеялық және саяси жағынан әсіресенімді кадрлар жіберілді. Олар өнім
өндіруді білгеннен көрі, шаруалардан нан тартып алуды әлдеқайда жақсырақ
білгенін айтсақ, ауылдың ішкі терең құлдырауының табиғатын түсіну қиын
болмайды. Әсіресе, үй іргесінде шаруашылықты шектеу үлкен зиян әкелді. Жеке
шаруашылық үшін бір жарым ондық (десятка) жерден аспайтын учаске ғана
бөлініп, бір сияр және он қойдан артық үй іргесінде мал ұстауға тыйым
салынды. Міне, осындай шектеулер шаруа психологиясында меншіктік сезімге
соңғы соққы болып тиді 4 .
Кеңестік кезеңнен кейінгі пайда болған елдерде, оның ішінде
Қазақстанда агроөнеркәсіптік өндіріс дамуының, агробизнестің қалыптасуы мен
оның жұмыс істеуіндегі қиыншылықтардың объективті шарттары мен субъективті
себептері, негізінен алғанда, міне осындай. Алдыңғы талдау көрсеткендей,
нарықтық қатынастарға өту және бизнесті, әсіресе агробизнесті дамыту,
кейбір мамандар болжағандай, соншалықты жеңіл болмайды. Дегенмен, басқа жол
жоқ. Қазіргі экономикалық дағдарыстан өтіп, барлық елдер мен халықтар жүріп
өткен нарықтық катынастардың кең даңғыл жолына түпкілікті жаңғыру мен
бизнесті, экономиканың барлық салаларында оның, ішінде ең алдымен
агроөнеркәсіптік өндірістегі бизнесті игерудің негізінде түсе аламыз.
Бәрімізге белгілі, тоталитарлық жүйе үшін қоғамдағы, ресми
идеологиядағы және саяси партиядағы монополизм, барлық ұйымдар мен
азаматтардың тоталитарлық мемлекеттегі басқарушы құрылымдардың мақсаттарына
шексіз бағыну және олардың бұқаралық ақпарат құралдарына монополия орнату
сияқты қасиеттер тән болды. Барлық әкімшілік-әміршілдік жүйенің болсын,
азаматтардың қоғамдық құрылымдары болсын – бәрінің жұмыс істеуін қамтамасыз
ететін негізгі мемлекеттік-құқықтық және саяси институттар ел дамуының
қажеттіліктеріне де, қоғамдық құрылымдар дамуының қажеттіліктерін де өтей
алмады.
Бұл қатарда ұлттық саясатқа ерекше орын бөлу керек. Ұлттық
проблемалар көп жылдар бойы белсенді түрде ой елегінен өткізіліп келсе де,
соңғы кездері жаңаша көзқарасты талап ететіндей күйге түсті. 80-жылдардың
ортасына дейін жаңартылмаған ғылыми, идеологиялық концепция кеңестік
мемлекет кезеңінде жинақталған ұлттық мәселені шешу тәжірибесін қайта
қарауды қажет етті. СОКП съездерінің шешімдерінде интернационалдық-
патриоттық тәрбиенің деңгейін арттыру қажеттілігі ғана көрсетіліп,
шовинизм, антисемитизм, ұлтшылдық айыпталып, халықтар достығын нығайтуға
шақыратын ұрандар айтылды. Алайда, бұл қаулылар мен шақырулар формальды
түрде қабылданып, оны жүзеге асыру бақылауға алынбады. Міне, осының бәрі
этносаралық қарама-қайшылықтың күшеюінің себебіне айналды және қоғамдық
өмірді қайта құру жағдайында жариялылықтың жарық шамына түсті. Біз
халықтар мен ұлыстар дамуының объективті факторларын есепке алмай, біртұтас
кеңес халқын қалыптастыруға ұмтылдық. Мұндай теорияның авторлары
ұлттылықтың бәрін жоққа шығарып, интернационалист болғысы келді. Соның
нәтижесінде ұлттық нигелистердің тұтас бір ұрпағы пайда болды. Әрине,
қоғамды демократиялық жолмен реформалау процесінің басты бағыты, демократия
этностық келіспеушілік минимумға жеткізілген елдерде ғана барынша
табыстырақ нәтижеге жететіндіктен, ұлттық саясаттың жаңа концепциясын жасау
болды. Өйткені, демократияға өту кезінде және демократияландыру процесіне
ұлттардың әр тектілігі көп кедергі келтіреді.
1.2 Агробизнес және агроөнеркәсіптік кешен құрылымы
Қазіргі заманға ауыл шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге
және ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің әсері
күшейгеншақтағы аралас салалармен тығыз топтасып кетуі ауыл
шаруашылығындағы экономикалық бағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек
қарастыру терең зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге
асырудың теориялық-әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерін
оқып үйрену қажеттілігі туады.
70-жылдардың отандық ғылымында ауыл шаруашылығын аралас салалармен
бір кешенде зерттеу дами бастады. Тиісінше агроөнеркәсіптік кешен атауы
пайда болып, ғылыми және практикалық сөз қолданысына енді. Оның үш саласы –
қор шығаратын салалар, ауыл шаруашылығының өзі және ауыл шаруашылығы
өнімдерін өңдеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар
кешені. Осы салалармен байланысты іскерлік қызмет өзінің айрықша
ерекшеліктеріне қарамастан өзара тәуелділік және өзара әсер етушіліксіз
табысты жұмыс істей алмайды және дамымайды. Сондықтан да агробизнестің
салалары да төрт негізгі сфераға бөлінеді.
Схема 1.1
Агробизнес кешені
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын
ұйтқысы ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға (І) ауыл
шаруашылығын техникамен, жем-шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер
және малды қорғайтын дәрі-дәрмекпен, яғни өндірістің материалдық факторымен
қамтамасыз ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа
өндірісін дамытуға мүмкіндік беретін қаржылық ресурс – несие де кіреді. Бұл
сфера ауыл шаруашылығы үшін ресурстар рыногін қалыптастырып, оның
техникалық және технологиялық деңгейін анықөтап, ауылшаруашылығындағы
өндіріс шығынының көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді.
Аулы шаруашылығы үшін ресурстарды тауып, жеткізуші ретінде бұл сфераның
өнеркәсіптік салалары нарықтық құрылым, өндірісті жинақтау және
мамандандыру сияқты барлық көрсеткіштер бойынша ерекшеленіп, өнеркәсіптің
басқа салаларымен тығыз өндірістік байланыста болады.
Сфералардың үшінші тобы (ІІІ) егіс даласынан өнімдерді тұтынушыға
жеткізумен айналысатын салалардың жұмысын қамтамасыз ететін маркетингтік
сфераны құрайды. Дәстүрлі барлық салаларға қатысты маркетингтік арналарға
(көтерме және бөлшек сауда, қойма биржа, аукцион жүйелері және т.б.)
қарағанда агробизнестің бұл саласы өз бетінше жұмыс істейтін өндірістік
сала – тамақ өнеркәсібінің болуымен ерекшеленеді. Нарықтық экономикасы
дамыған елдерде маркетингтік сфераның орны ерекше және тұрғындар
қажеттілігінің өсуі мен азық-түлік сервисінің дамуына байланысты ол онан
сайын өсе түсуде.
Төртінші сфера (ІV) агробизнесті толықтай және оның жекелеген
салаларының қызметін жасқартуды қамтамасыз ететін агросервистен тұрады.
Мұнда қызметтің көптеген түрлері, оның ішінде агробизнестің басқа
сфераларына мамандырылған қызмет көрсету, ғылыми зерттеулер мен жобалар,
кадрларды дайындау мен біліктілікті арттыру, жаңа технологияларды енгізу,
коммуникация, мемлекеттік реттеу және басқару бар. Оның негізгі ерекшелігі
сонда, агросервис мемлкеттік құрылымдар: ауыл шаруашылығын басқару, рыногті
реттеу ұйымдары, ғылыми-зерттеу, мамандандырылған білім беру және тағы
басқа мемлекеттік құрылымдар тұрақты түрде жұмыс істейтін, агробизнестің
бірден-бірсферасы блып табылады. Сондықтан да, міндеттерді шектеуден басқа
жағдайда бұл сфераны мемлекеттік және жеке деп екіге бөледі. Жеке сферада
агроөндірістік кешеннің сервистік қызметінің техникалық қызмет көрсету,
агротехникалық және агрохимиялық қызметтер, жерді суландыру, қолданбалы
зерттеулер және ғалымдар мен мамандардың консультациясы, материалдық-
техникалық жабдықтау мен камтамасыз ету және басқа қызметтің түрлері
көрсетіледі. Агросервистің ұйымдары мен кәсіпорындарында сондай-ақ шаруа
және фермерлік ұйымдар, одақтар мен бірлестіктер кіреді. Олар өздерінің
алдарына шаруашылық, экономикалық және әлеуметтік мақсаттарды қойған.
Агроөнеркәсіптік кешен құрылымы агробизнес кешені құрамымен өте ұқсас
және ол үш негізгі сфераның басын құрайды (1.2 схема)
Схема 1.2
Агроөнеркәсіп кешені
І
ІІ ІІІ
Бірінші сфераға (І) трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау,
минералдық тыңайтқыштар және өсімдік пен малдықорғаудың химиялық құралдары,
ауылдық құрылыс, өндірістік мал азығын өндіру және микробиология, сондай-ақ
суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін салалар кіреді.
Екінші сфераға (ІІ) таза ауыл шаруашылық өндірісінің салалары – егін
шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық (өндірістіктен
айырмашылығы бар) мал азығын өндіру жатады.
Үшінші сфераға (ІІІ) әдетте ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындау,
тасымалдау, сақтау және өңдеуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістің
жиынтығы болып табылады. Кей жағдайларда бірқатар мамандар тасымалдауды,
сақтауды және байланысты өндірістік инфрақұрылымның салалары ретінде
өздігінше, жеке төртінші сфераға (ІV) жатқызып жүр.
Құрылымдарға талдау жасау көрсетіп отырғанындай, агробизнес және
агроөнеркәсіп кешендер сандық жағынан болсын, сапалық жағынан болсын
өздерінің құрамы бойынша бір-бірінен ерекшеленеді. Өздерінің қарауындағы
салалар немесе қызмет түрлерінің даму деңгейіне байланысты бұл
айырмашылықтар онан сайын айқынырақ байқалады.
Бір қарағанда дәстүрлі қабылдауға үйренген біздерге таңқарарлықтай
болып көрінетін бір жайт, агросервис құрамында мемлекеттік реттеуші жүйенің
болуы әлгі маңызды айырмашылықтардың бірі болып табылады. Агроөнеркәсіптік
кешеннің отандық схемасында мемлекеттік басқару әдетте әдейі көрсетілген
жоқ. Өйткені, әкімшіл-әміршіл жүйеде мемлекеттік реттеу бүкіл экономикалық
жүйенің басынан аяғына дейін экономикалық дамудың қозғаушы факторы болғаны
айтпаса да түсінікті. Ал, нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік реттеу
агробизнес жұмыс істеуінің тегерішіне қосылған экономиканың аграрлық
секторындағы өндірістік және экономикалық процестерді қамтамасыз етудің
басқарушы және үйлестіруші элементі ретінде көрінетіні рас.
Агроөнеркәсіптік өндіріс пен агробизнесті жекелеген сфераларға бөлу
процесінің экономикалық мазмұны, біріншіден, агроөнеркәсіп кешеннің түпкі
өнімін жасаудағы олардың әрқайсысының орнын анықтауда, екіншіден, тұтастай
алғанда, агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және қарқынды дамуы жекелеген
салалар мен сфералардың рациональді арақатынасынан айқындалатын
болғандықтан, бұл кешендердің ішкі тепе-теңдік құрылымының қажеттілігінде
жатыр. Біздің Республикамызда маркетингтік сфераның (өнімді өңдеу, сақтау,
тасымалдау және өткізу) дамымай артта қалуының басты себебі ауыл
шаруашылығы шикізаты мен азық-түлігінің көп ысырапқа ұшырауы болып
табылады. Кейбір жылдары жалпы өнімнің 25-35%-ы ысырап болған. Біздің
еліміздегі агроөнеркәсіп кешені түпкі өнімінің құрылымын Америка Құрама
Штаттарындағымен салыстыру көрсеткендей, бұл жердегі айырмашылық бізді аса
қуанта қоймады. АҚШ-та агроөнеркәсіп кешеннің түпкі өнімінің 70%-дан астам
маркетингтік сфераның, тек 10%-ға жуығы ауылшаруашылығының үлесіне тиеді.
Ал, біздің Республикамызда ауыл шаруашылығының үлесі 50%-дан асып отыр.
Оның үстіне АҚШ-та ІІІ сфераның өзінде сауда жүйесі басым, ал бізде бұл
жұмыстарды тамақ өнеркәсібі атқарады.
Дәл осындай жағдай нарықтық экономикасы дамыған басқа елдерде де
қалыптасқан. Мысалы, Францияда азық-түлік құнының 75%дан астамы
ауылшаруашылығынан тыс жерлерде жасалады. Скандинавия елдерінде түпкі
өнімдегі тамақ өнеркәсібінің үлесі 65% құрайды.
Батыс елдері агроөнеркәсіп кешені құрылымының қозғалысына тән бір
жәйт, мұнда азық-түлік өндірумен айналысатын жұмысшылардың жалпы санын
қысқарту байқалады. Мысалы, АҚШ-та 1960-1985 жылдар аралығында мұндай
қысқарту 30 процентке жуық болды. Мұның өзі негізінен ауыл шаруашылығы
өндірісі есебінен жасалып отыр. Ал, өңдеу саласындағы және саудадағы
қызметкерлердің саны өсе түсуде. Айталық, АҚШ-та соңғы он жыл ішінде
агроөнеркәсіп кешеннің маркетингтік сферасында жұмыс істейтіндердің саны
бір жарым есе өсті. Қорды қажет ететін салалар (агроөнеркәсіп кешенінің
бірінші сферасы) мен шығарылған техника мен ауыл шаруашылығы өнімдерін
өндіру технологиясының бір-бірімен сәйкес келмеуі, егін шаруашылығы мен мал
шаруашлығыныдағы көптеген технологиялар үшін машиналардың жетілдірілген
жүйесінің болмауы қалыптасқан ауыл шаруашылығы өндірісінің (агроөнеркәсіп
кешенінің ІІ сферасы) үлес салмақтарын салыстыру отандық агроөнеркәсіп
кешенінде салааралық және ішкісалалық сәйкестіктің жоқтығын аңғартады.
Шығарылатын техниканың сапасы да айтарлықтан емес. Қазіргі заманғы жағдайда
экономиканың аграрлық секторын реформалау ауыл үшін ұсынылып отырған
техниканың сәйкессіздігін қатты сезініп отыр. Кезінде ұжымшылар мен
кеңшарлардың кең ауқымда жүргізілетін өндірісіне ыңғайланып жасалынған
техника қазір шағын шаруа қожалықтарының қажеттілігі мен сұранысына жауап
бермейді. Ауыл шаруашылығының өз ішінде мал басында арналған жем-шөп
өндірудің көлемі мен сапасы, малды азықтандыру технологиясы мен күту
процесінің сәйкессіздігі байқалады 5 .
Бұрыңғы КСРО-да оның ішінде Қазақстанда агроөнеркәсіп кешеніндегі
құрылымдық сәйкессіздіктерді жою әрекеті 80-жылдардың өзінде бірнеше рет
бой көрсеткен.
Агроөнеркәсіп кешенінің құрылымына ретке келтіру мақсатында Азық-
түлік бағдарламасы қабылданып, агроөнеркәсіптік өндірісті басқару қайта
құрылды. Бірақ, шамадан тыс орталықтандырылу мен әміршіл-әкімшіл экономика
шеңгелінде бұл міндетті орындау мүмкін емес еді. Агроөнеркәсіптік кешен
сияқты кең көлемді жүйеде тиімді құрылымдық өзгерістерді тікелей нарықтық
байланыстар негізінде жүйенің өз-өзін реттеу жолымен ғана жасауға болады.
Экономика сферасында, оның ішінде аграрлық секторда бірдей бастау
алғанына қарамастан, бұрыңғы одақтық республикаларда көзге ілмей кетуге
болмайтын өзіндік ерекшеліктер бар. Мұның өзі КСРО тарағаннан кейін пайда
болған барлық жаңа мемлекеттерге, оның ішінде Қазақстанға да теңдей
қатысты.
1.3 Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешені және оның табиғи-экономикалық
ерекшеліктері
Қазақстан – 16,5 миллион адам тұратын Орталық Азиядағы ірі ел, ол
өзінің көлемі жағынан дүние жүзінде сегізінші орын (жер аумағы 2 миллион
717,3 мың шаршы километр) алады.
Көмір, қара және түсті металл, мұнай, газ өндіру жөніндегі дамыған
өнеркәсібі, металлургия және металл өңдеу, машина жасау, химия және жеңіл
өнеркәсібімен қатар республиканың мықты агроөнеркәсіптік потенциалы да бар.
Ауыл шаруашылық жерінің жалпы көлемі 222,3 миллион гектар, оның
ішінде егістік жер 36 миллион гектар, жайылымдық жер 182 миллионнан астам
гектар және шабындық жер 5 миллионға жуық гектар құрайды. Әрбір жан басына
шаққанда шамамен 2,2 гектар жерден келеді. Бұл дұл дүние жүзіндегі ауыл
шаруашылығы жағынан дамыған көптеген елдердегіден әлдеқайда көп. Соңғы
жиырма жылдың ішінде жыл сайын орташа есеппен 24 миллион тоннаға жуық
астық, 1,5 миллион тоннаға жетеғабыл ет, 3,5 миллион тоннадан астам сүт
және 100 мың тоннаға жуық жүн өндірілді.
Қазақстанда ауыл шаруашылығы дақылдарының 60-қа жуық түрі өсіріледі,
сүтті және етті ірі қара, жүнді, етті-майлы және қаракөл қойлар, жылқы,
түйе, шошқа, құстың бірнеше түрлері, марал, сондай-ақ ара мен балық, мамық
жүнді аң шаруашылығы бар. Республиканың агроөнеркәсіп кешенінің бірінші
сферасы (І – қор шығаратын) машина жасау, микробиологиялық және химиялық
өнеркәсіппен айналысады.
Агроөнеркәсіп үшін машина жасаумен Павлодар трактор зауыты, Ақмола
эрозияға қарсы техника шығару өндірістік бірлестігі және Манкентживмаш,
Актюбсельмаш пен Мамлют машина жасау зауыттары мал шаруашылығы үшін
машина жасаумен айналысады. Бұдан басқа, бөтен саладағы, оның ішінде
қорғаныс зауыттарында да ауыл шаруашылық машианаларының кейбір түрлері және
қосымша бөлшектер шығарылады.
Химиялық өнеркәсіп саласында Жамбыл және Ақтөбе облыстарындағы
кәсіпорындар минералдық тыңайтқыштар шығарады. Мұндай өнімдерді жолай өнім
ретінде Қарағанды металлургия және Өскемен титан-магний комбинаттары да
шығарады. Шымкенттегі Фосфор өндірістік бірлестігі өсімдіктерді қорғаудың
химиялық құралдарын шығаруды жүзеге асырады. Микробиологиялық өнеркәсіптің
басын Шымкент гидролиз, Түркістан жемдік дәрілер және Степногорск
өркениет сияқты үш зауыт біріктіріп тұр.
Республика агроөнеркәсіп кешенінің екінші сферасында (ІІ – ауыл
шаруашылығы) экономикалық реформалардың басында 2200 кеңшар және басқа
мемлкеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен 406 ұжымшар жұмыс істеді.
Қазақстан агроөнеркәсіп кешенінің үшінші сферасы (ІІІ – дайындау,
сақтау және т.б.) тамақ, ет-сүт және ұн-жарма өнеркәсібі кәсіпорындарынан,
дайындау, сақтау, сондай-ақ ауылшаруашылығы өндірістік-техникалық,
транспорттық, агрохимиялық, мал дәрігерлік-санитарлық және суландыру
жөнінен қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдардың жүйесінен және
агроөнеркәсіп кешенінің басқа да салаларынан тұрады.
Қазақстан агроөнеркәсіп өндірісі дамуының маңызды ерекшелігі алабөтен
– топырақтық-климаттық жағдайы мен өсімдік өсіретін топырақ бетінің әр
түрлілігі, олардың көлденеңнен және тігінен аймақтануын анықтайтын кең
байтақ жер аумағы алып жатқандағы болып табылады. Температураның (100ºС)
тиімді жиынтығы солтүстіктегі 25000-нан оңтүстік-шығыста 45000-ға дейін
аралықта құбылып отырады. Мұның өзі субтропикалық және тропикалық
дақылдардан, ауыл шаруашылығының барлық дақылдарын, дәнді дақылдан бастап
жүзім және мақта өсіруге дейін мүмкіндік береді.
Қазақстан жер аумағының көп бөлігі егіншілікпен айналысуға
нартәукелмен баратындай аймаққа орналасқан. Республиканың солтүстігі мен
орталығында жауын шашын 140-350 мм-ден оңтүстіктің, оңтүстік шығыстың және
шығыстың таулы және биік таулы аймақтарында 450-900 мм-ге дейін жетеді.
Жер аумағының топырақ беті де қатты ерекшеленеді – республиканың
солтүстігінде кәдімгі, қою қоңыр топырақ, қоңыр топырақ және ашық қоңыр
топырақ болса, оңтүстігінде құба құмды топырақ, сұр топырақ және таулы
сілтілі қара топырақты болып келеді. Қара топырақты жер көлемі бар-жоғы 15
миллион гектарға жуық жерді құрайды. Бұдан басқа, Қазақстанда 77 миллионға
жуық гектар топырақтың эрозияға ұшырауына бейім жер, 50 миллион гектарға
жуық эрозияға қауіпті жер, оның ішінде 17,7 миллион гектарға жуығы егістік
жер, 74 миллион гектардан астам сортаң және кебір топырақты жер, оның 8
миллионға жуығы өңделген жер бар 6 .
Республика агроөнеркәсіп кешенінің тағы бір ерекшелігі - өндірістің
мамандандырылуы мен шоғырландырылуының жоғары деңгейде болуы. Қазақстанның
ауыл шаруашылығы кәсіпорындары егістік жер көлемі жағынан кеңестік ТМД
елдері бойынша орташа есеппен алғанда алты есеге жуық артық болды. Жалпы
өнім өндіру көлемі бойынша 2-3, одан да көп есе болды. Осы жағдай қазіргі
өтпелі кезеңде кеңшарлар мен ұжымшыларды реформалауды және оларды шаруа
(фермерлік) қожалықтарына, кооперативтерге және басқа нарықтық үлгідегі
аграрлық кәсіпорындарға айналдыруды әлдеқайда қиындап отыр.
Қазақстан агроөнеркәсіп өндірісінің келесі ерекшеліктері – мұнда
жақын шетелдерге қарағанда агроөнеркәсіп кешеніндегі салалық
сәйкессіздіктер көзге бірден ұрады, ауыл шаруашылығы өнімдері мен шикізатын
өңідеумен, оларды сақтау және тасымалдау мен айналысатын қор шығаратын
сфералар мен салалар, сондай-ақ жалпы агроөнеркәсіп инфрақұрылымы нашар
дамыған. 90-жылдардың басында агроөнеркәсіп кешені құрылымында ауыл
шаруашылығының үлес салмағы 64%-ға жуық, бірінші сферада 8%-ға жуық және
үшінші сферада 28%-дан астамырақ болды. Республикада автомашина және
комбайн жасау өнеркәсібі мүлдем жоқ. Қолда бар элеваторлық қуаттар астықты
өңдеуді, ал ет комбинаттары етті өңдеуді толық қамтамасыз ете алмайды.
Осының салдарынан өндіріс өнімі көлемінің өнімі көлемінің 30%-ы ысырапқа
ұшырайды. Бұрыңғы КСРО кезінде Қазақстан кооператорлары шикізатты
республикадан тыс жерге шығарып, оны сонда өңдеп, дайын өнімді қайта алып
келетін. Республикадан тыс жерге екі жақты тасымалдауға кететін шығыннан
басқа бірқатар өнім алу үшін бастапқы шикізат болып табылатын өнім
қалдықтары да өнім өңделген жерде қалып қоятын. Сондай-ақ Қазақстан
еңбеккерлері өндірген үстеме өнімінің бір бөлігі де сол шаруашылық
өнімдерімен бірге сыртқа шығарылып тұратын.
Материалдық өндіріс сфераларының өндіріс сфераларының шамадан тыс
шашыраңқы орналасуы дағдайында транспорттың жетіспеушілігі мен жол
жүйелерінің нашар дамуы республиканың агроөнеркәсіп өндірісінің дамуын
қиындата түсетін ерекшеліктердің қатарын толтыра түседі. Мысалы,
Қазақстанда бір погон километр автожол жүйесіне бар-жоғы 38 метр
асфальтталынған жол келеді. Ал, бұл көрсеткіш Өзбекстанда – 129 метр,
Украинада – 324 метр, Эстонияда – 600 метрге жуық. Халықтың аз орналасуы да
(бір шаршы километрге бар-жоғы алты адам) Республика агроөнеркәсіптік
өндірісін орналастыру мен дамытуға кәдімігдей әсер етеді.
Міне, осындай қиыншылықтарға қарамастан, егістік жерлердің орасан көп
болуы, топырақтық-климаттық аймақтың көптүрлілігі мен олардың биоклиматтық
потенциалының мол болуы, ауыл шаруашылық өсімдіктері жергілікті,
сорттарының және мал тұқымдарының генетикалық мүмкіндіктерінің болуы, ауыл
шаруашылығын жүргізудің ғасырлар бойғы дәстүрі қалыптасқан Қазақстан
халқының еңбекқорлылығы шаруашылықты дұрыс жүргізген жағдайда жақын
болашақта агроөнеркәсіп кешенінің барлық салаларының табыспен дамытуға,
жалпы алғанда Республика тұрғындарын азық-түлікпен, өнеркәсіптік шикізатпен
толық қамтамасыз етуге және Қазақстанның тіпті әлемдік аренада ауыл
шаруашылық өнімдерін экспортқа шығарушы елге айналуына мүмкіндік береді.
ІІ. Агроөнеркәсіп кешенінің қазіргі жағдайын талдау
2.1. Агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеудің оның тиімділігін
жоғарылатуға әсері
Соңғы жылдардағы мемлекеттік қолдауды күшейтудің нәтижесі ауыл
шаруашылығы өндірісін тұрақтандыру, оның тиімділігін жоғарылату және елдің
азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады.
Ең жақын келешекте ДСҰ кіруге байланысты бізге ішкі азық-түлік
рыногының ашық жағдайында жұмыс істеуге тура келеді. Одан басқа, мұнай
саласының жылдам дамуына, құрылыс және өнеркәсіп индустриясының көтерілуіне
байланысты қала мен ауыл тұрғындары табыстары деңгейіндегі арақашықтықты
азайту қажет. Осыған байланысты, алдыңғы жоспарға агроөнеркәсіптік
өндірісті оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру негізінде тұрақтандыруды
қамтамасыз ету міндеті қойылады.
Бәсекеге қабілеттілігі өсуінің маңызды критерийі бәрінен бұрын
өнімділік пен тиімділік көрсеткіштерінің өсуінен туындаған АӨК салалары
табыстарының өсуі болып табылады.
АӨК салаларының өнімділігі мен табыстарының өсуіне бағытталған оның ары
қарай дамуы қаржылық, инвестициялық, сақтандыру, ақпараттық институттарды
дамыту және салалық кластерлерді қалыптастыру, сондай-ақ халықаралық
талаптарға сәйкес өнімдердін қауіпсіздігін және сапалығын қамтамасыз ету
арқылы өндірісті жаңарту және қайта жарақтандыру, оның институциалды және
өнеркәсіптік инфрақұрылымдарын дамытуды талап етеді..
Отандық тәжірибе сияқты, сондай-ақ батыс елдер тәжірибесі де ауыл
шаруашылығы өндірісі мемлекеттің колдауынсыз тиімді дамуға қабілетті
еместігін көрсетеді. Экономиканың барлық басқа салаларына қарағанда
аграрлық сектордың классикалық рыноктық механизмге сай келуі ең төменгі
деңгейде, мұнда барлық кезде сұраныс- ұсыныс, еркін бәсекелестік, қорлардың
экономиясы заңдары жұмыс істемейді, өйткені топырақтың құнарлығы бойынша
шектеулер, өткізу рыногынан өндірістің ұзақтығы, азық-түлік тауарларына
сұранымның икемсіздігі бар. Экономиканың аграрлық дамуы ұйымдардың
кеңістігіне, ауылдық қоғамның дамуының тарихи және мәдени ерекшеліктеріне
және ауылдық инфрақұрылымның жағдайына өте тәуелді болып келеді.
Біздің жағдайдағы ахуалды, аграрлық және өндірістік өнімдерге бағалық
диспаритетінен, өз мемлекет Үкіметтері жағынан айтарлықтай қолдауды
қолданатын шетелдік азық-түлік өндірушілерінің ішкі рынокқа қысымынан
күшейе түскен осы кезге дейін трансформация процесстерінің бітпегені
тереңдетеді.
Сондықтан, тиімді мемлекеттік саясатты таңдау АӨК тұрақты дамуының
қуатты факторы болып табылады.
АӨК дамуын мемлекеттік реттеу Тұжырымдамасы оның тұрақтылығы мен
бәсекеге қабілеттілігінің өсуі мынадай құраушыларға негізделеді:
1. Аграрлық өндірісті индустриализациялау өнімділік өсуінің базалық
факторларының бірі болып табылады.
Қазіргі кездегі АӨК әлеуеті негізгі өндіріс қорларының тозуы мен
қолданып жүрген технологиялардың прогрессивті ескіру салдарынан жақын
жылдары өндірісті толық жаңғыртпаса қарқынды түрде қысқарады. Қазіргі қолда
бар тракторлар мен комбайндардың 75 % орташа қолданылған мерзімі, оларды
нормативтік пайдалану мерзімінен екі еседей жоғары.
Бар болғаны 10% мал шаруашылығы өнімдері механикаландырылған еңбекті
қолдану арқылы өндіріледі. Қуатты пайдалану коэффициенті көкөністі қайта
өңдеуде 4% - дан май өндірісінде 67% -ға дейін ауытқиды, бұл жағдайда
оның физикалық тозуы 50%- дан жоғары болады.
Ауыл шаруашылығы техникасының, қуат беруші және қосалқы бөлшектердің
жоғары құны, банктік несиелердің қымбаттығы, және олардың аз мерзімге несие
беруге бейімделуі көптеген АӨК субъетілеріне негізгі құралдарды жаңартуға
және ғылыми негізделген агротехниканы сақтауға мүмкіндік бермейді.
Мал шаруашылығының негізгі проблемалары оның майда тауарлығы және
соған байланысты табынның нашар тұқымдығы проблемалары, мал шаруашылығы
өнімдерін қажетті сапа параметрлерімен қамтамасыз етуі болып табылады. Іс
жүзінде ірі тауарлық шаруашылықтар жоқ, оның салдарынан жем-шөп өнеркәсібі
өндірісінің дамымағандығы және оның құнының жоғарылығы туындайды.
Ғылым мен өндірістің нашар байланысы, ғылыми зерттеулерді және дүние
жүзілік ғылымның жетістіктерін пайдалануды қаржыландыру деңгейінің
жеткіліксіздігі, өндірістің нақты сұранысына мамандарды дайындау жүйесінің
үйлеспеушілігі аграрлық өндіріс тиімділігінің өсуін тежейтін факторлар
болып табылады.
Аграрлық өнеркәсіптік кешенді индустриаландыру АӨК салаларын
техникалық жабдықтау сапасын асыру, ғылыми негізделген агротехнологияларды
сақтау, ғылыми қамтамасыз етуді және инновациялық әзірлемелерді енгізуді
күшейту, нақты сектордың сұраныстарына сәйкес мамандармен қамтамасыз ету
жүйесін қалыптастыру жөніндегі кешенді шараларды қабылдау арқылы арқылы
қамтамасыз етіледі.
2. АӨК қазіргі заманғы инфрақұрылымын дамытуға ветеринарлық және
фитосанитарлық қауіпсіздік жүйесін дамыту; ауыл шаруашылығы өнімдерін
дайындау жүйесі; АӨК өнімдерінің көтерме саудасын қалыптастыру; АӨК
қаржылық және сақтандыру инфроқұрылымын дамыту және оны ақпараттық
маркетингелік қамтамасыз ету жатады.
Институционалдық инфрақұрылымды қалыптастырушы, ветеринарлық және
фитосанитарлық қауіпсіздік жүйесі, банктік, инвестициялық, сахтандыру,
ақпараттық маркетингелік, сауда-сатып алу және өзге сервистік ұжымдар,
мамандар дайындау жүйесі, қаупі жоғары және пайдалылығы төмен аграрлық
сектордың өзіндік жұмысына әлі де толық бейімделмеген. Тиімді әрекет
жасаушы мұндай институттардың жүйесі аграрлық сектордың тұрақты дамуының
қажетті элементі болып табылады.
ДСҰ кіру аясында маңызды мәселелердің бірі АӨК өнімінің сапасын
бақылау және қауіпсіздік қаупін бағалауды халықаралық талаптарға
сәйкестендіру болып табылады. Тамақ өнімдерінің қауіпсіздік проблемасының
өндірісті іске асырудан бастап соңғы тұтынушыға дейінгі жағдайлардың барлық
тізбегін қамтитын кешенді сипаты бар. Қауіптерді тиімді басқару қауіптерді
және ауыл шаруашылығы шикізатын өндіру процесінен бастап оның барлық
құрамдарын қоса, қайта өңдеу, тасымалдау, сақтау және дайын өнімді сату
процесімен аяқтай отырып жауапты іс әрекетті анықтау бағытын қамтамасыз
ететін халықаралық деңгейге сай келетін тексеру жүйесінің болуын
қарастырады.
Тек осы негізде халықаралық стандартарға сай келетін , бәсекеге қабілетті
өнім өндіруге өтуге болады.
3. Вертикалды және горизонталды ықпалдастықтың резервтерін пайдалану
негізінде АӨК өнімінің өнімділігін және сапасының өсуінің катализаторы
кластер бастамашылықтарын дамыту болып табылады.
Ауыл шаруашылығының шикізат өндіру бойынша елеулі әлеуеті бар екенін және
ішкі рыноктың шағын екенін ескере кетсек, кластер бастамашылығының негізгі
даму мақсаты тамақ өнеркәсібінің экспорттық бағыттылығы болуы керек.
Экспорт көлемінің ұлғаюы арқасында қайта өңдеу саласының өсуі ауыл
шаруашылығының сапалы өсуін және бүкіл тізбекте қосылған құндар
табыстарының өсуін де қамтамасыз етеді.
4. Азық-түлікті дүние жүзілік ірі тұтынушы және өндірушілермен көршілес
мемлекет ретіндегі Қазақстан үшін азық-түлік қауіпсіздігі қаупінен
қашқақтату мақсатында ішкі азық-түлік рыногын реттеудің ерекше маңызы бар,
сонымен қатар сыртқы рынокты кеңейтуге бағытталған механизмдер қажет.
Жоғарыдағы айтылғандардың негізінде АӨК дамыту мақсаты АӨК салаларының
өнімділігі мен табыстылығының өсуі және отандық өнімнің ұлттық бәсекелестік
артықшылықтарын дамыту негізінде оның тұрақтылығын қамтамасыз ету болып
табылады 7 .
Міндеттері:
агроөнеркәсіп кешені салаларын индустрализациялау;
қызмет көрсететін инфрақұрылымын және қауіпсіздікті бағалау мен өнім
сапасының жүйесін дамыту;
кластер бастамашылықтарын қалыптастыру және қолдау арқылы агроөнеркәсіптік
кешенінің ұлттық бәсекелестік артықшылықтарын дамыту;
азық-түлік рыноктарын мемлекеттік реттеу механизмдерін жетілдіру болып
табылады.
2.2. ОҚО агроөнеркәсіптік кешені экономикасының қазіргі уақыттағы жағдайы
2004 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 17857,1 млн. теңге деңгейіне
жетті. 2003-2004 жылдарының салыстырмалы бағаларымен есептегендегі ауыл
шаруашылығының жалпы өнімінің орташа жылдық көлемі 1995-1998 жылдардың
орташа жылдық деңгейінен 2,3 есе жоғары және 1999-2002 жылдардың орташа
жылдық деңгейінен 23% жоғары (1 - сурет).
Өндіріс көлемінің ұлғаюына және ауыл шаруашылығы даму қарқынының
тұрақталуына қарамастан ішкі жалпы өнімдер құрамындағы ОҚО ауыл
шаруашылығының үлесі өндірістік салалардағы және өндірістегі экономикалық
өсуінің жоғары қарқынының аясында 16-19% деңгейіне дейін қысқартылды (2 -
сурет).
Негізгі қорымыз - жерді пайдалану тиімділігі де өсуде. Салыстырмалы
бағамен (1995ж.) есептегенде 2003-2004 жылдарында егістіктің 1 гектарына
түсетін ауыл шаруашылығының жалпы өнімі жылына орташа 22268 тенге құрады,
бұл 1999-2002 жж. ұқсас көрсеткіштің орташа мағынасынан 18,9% және 1995-
1998 жж. орташа мағынасынан 2 есе жоғары. (3 - сурет).
Жалпы өнімнін құрылымында мал шаруашылығы саласының үлесі өсуде, егер
ол 1998 жылы 25,8% дейін төмендеген болса, қазіргі уақытта 36,9% құрап,
1995 жылдың деңгейінен асты (4 - сурет).
Өндіруші түрі бойынша ауыл шаруашылығы саласының құрылымы, %
Сонымен қатар, егер өсімдік шаруашылығында өндірістің негізгі көлемі
тұрғындар шаруашылықтарында(52,2%) және шаруа (фермер) қожалықтарында
(36,8%) болса, мал шаруашылығында – шаруа (фермер) қожалықтарына (96,6%),
ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz