Сахна тілі интонациясының дискурстық сипаты
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Грек, Рим ойшылдарының ежелгі трактаттарында интонация шешендер сөзімен, көркемсөз оқушылар өнерімен байланысты қарастырылған. ХІ ғасырда жазылған шығыс ғалымы Кайкаустың «Кабуснама» еңбегінде, ХІІІ ғасырдағы сириялық Абу-әл Фарадждың «Айтулы оқиғалар кітабы» еңбегінде интонация туралы алғашқы сипаттама беріледі.
Интонация арқылы адамның қандай көңіл-күйде тұрғанын, сөйлеушіге қарым-қатынасын, оның мінезін, тіптен мамандығын да аңғаруға болады. Интонация сөздің синтаксистік реті, лексикалық құрамы және стилистикалық ерекшеліктерімен бірге қосылып, небір уақыт ішінде дауыс кідірістері мен екпін арқылы бөлшектенген негізгі тонның ең жоғарғы шамасы, дауыс күші мен ұзақтылығы тәріздес параметрлердің өзіндік дыбыстық құрылымы қалпында қабылданады. Интонация сезімнің құлаққа шалыну (есту) түйсіктерінде қандай болмасын коммуникативтік мәнге ие болған сөз әуені, дауыс реңкі, айтылу қарқыны мен ырғақ сияқты элементтердің құрылымдық бірлігі түрінде беріледі. Сахна тілінің интонациясы да қарым-қатынас жасау жағдаятындағы ерекшеліктер мен айтылған сөздің мағыналық мазмұнына қатысты анықталады. Қазақ тіл білімінде интонология саласында жазылған бірқатар еңбектер болғанымен, сахна тілінің интонациясының дискурстық сипаты суперсегменттік фонетика тұрғысынан қарастырылмаған.
Қазақ тіл білімінде сахна тіліндегі интонацияның дискурстық сипатын классикалық шығармалар негізінде жүйелеп арнайы қарастырып, оған интонологиялық талдау жасап, лингвистикалық сипаттама беру тақырыптың өзектілігі болып табылады. Суперсегментті фонетикада сахна тілінің дискурсын просодикалық тәсілдермен байланыстыра отыра прагмалингвистикалық аспектіде қарастыру, актерлердің сөйлеу әрекеттеріне интонология тұрғысынан сипаттама беру зерттеу тақырыбының өзектілігін арттырады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Просодикалық тәсілдердің сахна тіліндегі дискурстық сипатын анықтау, актерлердің сөйлеу әрекетіндегі сөйлесім жағдаятын қазіргі тіл біліміндегі интонология тұрғысынан талқылап, интонациясының ерекшелігіне лингвистикалық тұрғыдан сипаттама беру зерттеудің басты мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- сахна тілінің дискурсында просодикалық тәсілдердің қызметін жан-жақты ашып көрсету;
- сахна тіліндегі просодикалық тәсілдердің дискурстық сипатын анықтауда эксперименттік-компьютерлік, интонологиялық әдіспен талдауды басшылыққа алу;
- сөйлеуші сөзінің интонациясына талдау жасау барысында мәтінді фразаларға жіктеу арқылы олардың әрбірінің әуенінің қозғалыс бағытын
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Грек, Рим ойшылдарының ежелгі трактаттарында интонация шешендер сөзімен, көркемсөз оқушылар өнерімен байланысты қарастырылған. ХІ ғасырда жазылған шығыс ғалымы Кайкаустың «Кабуснама» еңбегінде, ХІІІ ғасырдағы сириялық Абу-әл Фарадждың «Айтулы оқиғалар кітабы» еңбегінде интонация туралы алғашқы сипаттама беріледі.
Интонация арқылы адамның қандай көңіл-күйде тұрғанын, сөйлеушіге қарым-қатынасын, оның мінезін, тіптен мамандығын да аңғаруға болады. Интонация сөздің синтаксистік реті, лексикалық құрамы және стилистикалық ерекшеліктерімен бірге қосылып, небір уақыт ішінде дауыс кідірістері мен екпін арқылы бөлшектенген негізгі тонның ең жоғарғы шамасы, дауыс күші мен ұзақтылығы тәріздес параметрлердің өзіндік дыбыстық құрылымы қалпында қабылданады. Интонация сезімнің құлаққа шалыну (есту) түйсіктерінде қандай болмасын коммуникативтік мәнге ие болған сөз әуені, дауыс реңкі, айтылу қарқыны мен ырғақ сияқты элементтердің құрылымдық бірлігі түрінде беріледі. Сахна тілінің интонациясы да қарым-қатынас жасау жағдаятындағы ерекшеліктер мен айтылған сөздің мағыналық мазмұнына қатысты анықталады. Қазақ тіл білімінде интонология саласында жазылған бірқатар еңбектер болғанымен, сахна тілінің интонациясының дискурстық сипаты суперсегменттік фонетика тұрғысынан қарастырылмаған.
Қазақ тіл білімінде сахна тіліндегі интонацияның дискурстық сипатын классикалық шығармалар негізінде жүйелеп арнайы қарастырып, оған интонологиялық талдау жасап, лингвистикалық сипаттама беру тақырыптың өзектілігі болып табылады. Суперсегментті фонетикада сахна тілінің дискурсын просодикалық тәсілдермен байланыстыра отыра прагмалингвистикалық аспектіде қарастыру, актерлердің сөйлеу әрекеттеріне интонология тұрғысынан сипаттама беру зерттеу тақырыбының өзектілігін арттырады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Просодикалық тәсілдердің сахна тіліндегі дискурстық сипатын анықтау, актерлердің сөйлеу әрекетіндегі сөйлесім жағдаятын қазіргі тіл біліміндегі интонология тұрғысынан талқылап, интонациясының ерекшелігіне лингвистикалық тұрғыдан сипаттама беру зерттеудің басты мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- сахна тілінің дискурсында просодикалық тәсілдердің қызметін жан-жақты ашып көрсету;
- сахна тіліндегі просодикалық тәсілдердің дискурстық сипатын анықтауда эксперименттік-компьютерлік, интонологиялық әдіспен талдауды басшылыққа алу;
- сөйлеуші сөзінің интонациясына талдау жасау барысында мәтінді фразаларға жіктеу арқылы олардың әрбірінің әуенінің қозғалыс бағытын
ӘОЖ 811.512.122’342
Қолжазба құқығында
Альпатина СамАЛ БЕЙБІТШІЛІКҚЫЗЫ
Сахна тілі интонациясының дискурстық сипаты
(эксперименттік-фонетикалық зерттеу)
10.02.02 - қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым
комитеті А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалған
Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының докторы,
профессор З.М. Базарбаева
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор Г. Әзімжанова
филология ғылымдарының
кандидаты А. Үдербаев
Жетекші ұйым: Абай атындағы Қазақ Ұлттық
педагогика университеті
Диссертация 2010 жылдың __ ___________ сағат 14.00-де ҚР БжҒМ
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.06 – түркі
тілдері және 10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары бойынша филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын
Д.53.38.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады. Мекен-жайы:
050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29.
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
29).
Автореферат 2010 жылы __ ___________ таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор
Ж.А. Манкеева
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Грек, Рим ойшылдарының ежелгі
трактаттарында интонация шешендер сөзімен, көркемсөз оқушылар өнерімен
байланысты қарастырылған. ХІ ғасырда жазылған шығыс ғалымы Кайкаустың
Кабуснама еңбегінде, ХІІІ ғасырдағы сириялық Абу-әл Фарадждың Айтулы
оқиғалар кітабы еңбегінде интонация туралы алғашқы сипаттама беріледі.
Интонация арқылы адамның қандай көңіл-күйде тұрғанын, сөйлеушіге қарым-
қатынасын, оның мінезін, тіптен мамандығын да аңғаруға болады. Интонация
сөздің синтаксистік реті, лексикалық құрамы және стилистикалық
ерекшеліктерімен бірге қосылып, небір уақыт ішінде дауыс кідірістері мен
екпін арқылы бөлшектенген негізгі тонның ең жоғарғы шамасы, дауыс күші мен
ұзақтылығы тәріздес параметрлердің өзіндік дыбыстық құрылымы қалпында
қабылданады. Интонация сезімнің құлаққа шалыну (есту) түйсіктерінде қандай
болмасын коммуникативтік мәнге ие болған сөз әуені, дауыс реңкі, айтылу
қарқыны мен ырғақ сияқты элементтердің құрылымдық бірлігі түрінде беріледі.
Сахна тілінің интонациясы да қарым-қатынас жасау жағдаятындағы ерекшеліктер
мен айтылған сөздің мағыналық мазмұнына қатысты анықталады. Қазақ тіл
білімінде интонология саласында жазылған бірқатар еңбектер болғанымен,
сахна тілінің интонациясының дискурстық сипаты суперсегменттік фонетика
тұрғысынан қарастырылмаған.
Қазақ тіл білімінде сахна тіліндегі интонацияның дискурстық сипатын
классикалық шығармалар негізінде жүйелеп арнайы қарастырып, оған
интонологиялық талдау жасап, лингвистикалық сипаттама беру тақырыптың
өзектілігі болып табылады. Суперсегментті фонетикада сахна тілінің
дискурсын просодикалық тәсілдермен байланыстыра отыра прагмалингвистикалық
аспектіде қарастыру, актерлердің сөйлеу әрекеттеріне интонология тұрғысынан
сипаттама беру зерттеу тақырыбының өзектілігін арттырады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Просодикалық тәсілдердің сахна
тіліндегі дискурстық сипатын анықтау, актерлердің сөйлеу әрекетіндегі
сөйлесім жағдаятын қазіргі тіл біліміндегі интонология тұрғысынан талқылап,
интонациясының ерекшелігіне лингвистикалық тұрғыдан сипаттама беру
зерттеудің басты мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін
төмендегідей міндеттер қойылды:
- сахна тілінің дискурсында просодикалық тәсілдердің қызметін жан-жақты
ашып көрсету;
- сахна тіліндегі просодикалық тәсілдердің дискурстық сипатын анықтауда
эксперименттік-компьютерлік, интонологиялық әдіспен талдауды басшылыққа
алу;
- сөйлеуші сөзінің интонациясына талдау жасау барысында мәтінді
фразаларға жіктеу арқылы олардың әрбірінің әуенінің қозғалыс бағытын
анықтау және суперсегментті тәсілдер арқылы сөйлеу толқынының бірлігіне
лингвистикалық талдау жасау;
- сахна тіліндегі классикалық драмалық шығармалардың оқылуындағы
просодикалық тәсілдердің өзгерісіне жеке-жеке тоқталу нәтижесінде
синтагмалар мен ырғақты топтарға суперсегменттік бөлшек болып табылатын
интонемалардың сегіз түріне инварианттар негізінде лингвистикалық сипаттама
беру;
- сахна тілінің дискурсында актерлік шеберліктің негізін құрайтын сөйлеу
техникасы мен сөйлеу мәдениетінің интонация компоненттерімен бірлігін
анықтау;
- дүниежүзілік ұлы мәдениет қорында қазақ халқының еншісін
қалыптастырған қазақ сахнасының классикалық қойылымдары Ғ.Мүсіреповтің
Қозы көрпеш-Баян сұлу және Ақан сері-Ақтоқты пьесасынан алынған
үзінділерге интонологиялық талдау жасау.
Зерттеу нысаны. Жұмыста Алматы қаласындағы Қазақстан Республикасының
Орталық мемлекеттік кинофото құжаттары мен дыбыстық жазбалар мұрағат
қорының № 4820 деректерінің екінші, үшінші бөлімдеріндегі дыбыстық жазбадан
алынған қазақ сахнасының үздік пьесалары, халықтың ұлттық мұрасына, рухани
қазынасына айналған Ғ.Мүсіреповтің Қозы көрпеш-Баян сұлу және Ақан сері
-Ақтоқты пьесасынан алынған үзінділер пайдаланылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттеу нысаны бойынша төмендегідей мәселелер
ғылыми шешімін тапты:
- сахна тіліндегі просодикалық тәсілдердің дискурстық сипаты қазақ
халқының мәдениетін әлемдік деңгейге танытқан классикалық үлгідегі драмалық
шығармалардың негізінде тұңғыш рет қарастырылды;
- сахна тіліндегі интонациялық компоненттердің дискурстық ерекшелігі
компьютерлік бағдарламаға салынған дерек негізінде интонологиялық талдау
жасау арқылы анықталды;
- сахна тілінің дискурсында сөйлеу техникасының негізгі тәсілдерінің
бірі ретінде қарастырылатын просодикалық тәсілдерге эксперименттік талдау
арқылы суперсегментті фонетика тұрғысынан сипаттама берілді;
- сахна тілінің дискурсында интонация компоненттерінің функциясының сан
қырлылығы актерлердің сөйлеу техникасының дұрыс қалыптасуына әсер ететін
негізгі тәсіл екені анықталды;
- сахна тіліндегі әуен, дауыс реңкі, қарқын, үдемелік, кідіріс т.б.
кейіпкердің ойын, ниетін сыртқа шығаратын, көрерменге мәтіннің оқылуын
дұрыс қабылдауына қызмет ететін дискурс аясында қызмет атқаратыны
төмендегідей айқындалды:
• пьесалар үзінділеріне эксперимент әдісіне негізделген
интонологиялық талдау жасалып, қорытындысы сараланды;
• сахна тілінде интонация компоненттері дискурста жауап күттіретін
түрткі ретінде қызмет атқарғаны, сөйлемнің мағыналық өзегі болып
тұрған сөзді ерекше екпінмен айту – сахна тілі дискурсының
ерекшелігі болып табылатындығы нақты анықталды;
• сахнадағы дискурста интонацияның жалпы әуенінің бағыттық
қозғалысына әсер ететін фактор синтагмадағы логикалық маңызды
сөзге түсетін ой екпінінің қызметін актер кейіпкердің
психологиялық ішкі жан-дүниесін, толғанысын жеткізуде тиімді тәсіл
ретінде пайдаланғаны нақты мысалдармен дәлелденді;
• ой екпіні ақпаратты жеткізуші арқылы хабарды баяндайтындығы және
жаңа ақпараттың көздеген прагматикалық мақсатына жетуіне ықпал
еткендігі эксперимент арқылы дәлелденіп, шешімін тапты;
• кейіпкердің эмоциялық жағдайына, қызулану, әсерленуіне байланысты
сөйлемдегі негізгі тон жиілігі өскендігі, сөйлем соңындағы әуеннің
төмендеуі, сахна тіліндегі эмоциялық кідірістің көлемінің артуы,
қарқынның баяулығы актерлер мен көремендердің көңіл-күй байланысын
күшейтіп отырғандығы айқындалды;
• сахна тілінде кейіпкерлердің әлеуметтік жағдайын, психологиялық
ішкі жан-дүниесін, толғанысын жеткізуде психологиялық
кідірістердің рөлі басым екені уақыттық параметрлер арқылы
көрсетілді;
- актерлердің дауыс әуені вербалды және вербалды емес әрекеттермен
үйлесе келе сөйлеу жағдаятымен толығып, образ сомдаудағы шеберліктерін
арттырғандығы нақты дәлелденді.
Жұмыстың теориялық құндылығы. Зерттеу барысында алынған сипаттамалар
нәтижесінде жасалған тұжырымдар мен қорытындылар интонология, сахна тілі,
тіл мәдениеті, прагмалингвистика мәселелеріне арналған еңбектерге үлес
қосуды көздейді. Жұмыс нәтижелерін лингвистика мәселелерінің түрлі
салаларын сипаттайтын зерттеулерде пайдалануға болады.
Жұмыстың практикалық құндылығы. Зерттеу жұмысының нәтижелерін жоғарғы
оқу орындарында сахна тілі, тіл мәдениеті, сөйлеу мәдениетіне,
интонологияға арналған оқулықтар мен оқу құралдарын жазуда, сахна тілі мен
қазақ тілі теориясы мен практикасына арналған арнайы курстар мен
семинарларды өткізу үшін пайдалануға болады. Радио, телеарналарда сахна
артистерінің, көркемсөз оқушылардың дауыс сазын дұрыс меңгеруіне көмегін
тигізеді.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында сахна тіліндегі
просодикалық тәсілдердің рөлін анықтауда эксперименттік-компьютерлік,
интонологиялық талдау, сипаттау, қорыту әдістері алынды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
- Сахна дискурсында просодикалық тәсілдер сөйлеуші мен тыңдаушының
арасындағы байланыстың прагматикалық мақсатқа жетуіне, бір-бірін түсінуін
қамтамасыз ететін негізгі құралдардың бірі ретінде көрерменнің қойылымды
дұрыс қабылдауына қызмет етеді;
- сахна тіліндегі интонация компоненттері пресуппозициялар теориясымен
ұштасып, дискурстың прагматикалық аспектісін күшейтіп, мағына ажыратушы
қызмет атқара алады;
- сахна тілі дискурсында интонеманың просодикалық тәсілдері сөйлемдердің
әр алуан құрылымдық-коммуникативтік түрлерін жасап қана қоймай, олардың
негізгі функцияларын төмендегідей бере алады:
- сөйлеушінің сезімін, ішкі ойын жеткізуге септігін тигізетін тілдік
емес әрекеттерді (ым, қимыл, түрлі қозғалыс-әрекеттер, мимика, жест)
тыңдаушыға, көрерменге сөзі түсінікті болу үшін сөйлеу әуенімен
сабақтастыра отырып, дискурстағы актерлердің бет-пішіндерінің қозғалысы,
жестері, ойды жеткізу кезіндегі орнығым түрленімдері ақпаратты жеткізуде
және қабылдауда үлкен рөл атқарады;
- сахна тілін сөйлеу мәдениетімен бірлікте қарастырылатын, просодикалық
тәсілдер – сөйлеу мәдениеті мен сөйлеу әрекетінің құралы; сахна тілінде
әрбір оқылатын мәтін мазмұнына, құрылымына орай өзгеше дауыс әуенін қажет
ететінін ескере отыра, сахна тіліндегі сөздің сапасын, сөз дұрыстығын, сөз
байлығын, сөз тазалығын көрсету актер шеберлігімен сабақтас анықталады.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың
негізгі нәтижелері мен қорытындылары төмендегідей республикалық және
халықаралық конференцияларда баяндалды: Мемлекеттік тілдің ахуалы,
проблемалары және шешу жолдары халықаралық ғылыми-практикалық конференция
(Өскемен, 2006), Үздіксіз кәсіптік білім беру: мәселелері және дамуы
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция (Өскемен, 2009), С.Аманжолов
оқулары-2009 атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция (Өскемен,
2009), Әдеби тіл және қазақ тілінің өміршеңдігі атты ғылыми-теориялық
конференция (Алматы, 2009), Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Алматы, 2009), Үздіксіз кәсіптік
білім беру: мәселелері және дамуы халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференция (Өскемен, 2010). Ғылыми жұмыс бойынша 4 мақала Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау
комитеті бекіткен ғылыми басылымдарда жарық көрді. Диссертация А.
Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтында тұрақты жүргізілетін
Лингвистикалық жұма атты семинардың 2009 жылдың 6 қарашасындағы
отырысында және фонетика бөлімінің кеңейтілген мәжілісінде талқыланып,
қорғауға ұсынылған.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Жұмыстың кіріспе бөлімінде тіл біліміндегі интонация мен сахна тіліндегі
мәселелердің зерттелу деңгейі жайында мәліметтер беріліп, зерттеудің
өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, нысаны, жұмыстың ғылыми жаңалығы,
теориялық құндылығы, зерттеу әдістері, қорғауға ұсынылған негізгі
тұжырымдары баяндалған.
Тіл біліміндегі интонация мәселесі деп аталатын бірінші тарауда
интонация мәселесіне кеңінен тоқталдық. 1.1 Просодикалық тәсілдердің
дискурстық қызметі. Интонацияның дискурстық қызметі туралы алғашқы
пікірлердің бірі ретінде ХІІІ ғасырдағы сириялық Абу-әл Фарадждың
пайымдауын айтуымызға болады. Оның Айтулы оқиғалар кітабы еңбегінде:
Дауысын көтермей, ақырын, баяу сөйлеген адамның мұңға батып тұрғанын
аңғаруымызға болады. Кейде адамның бұлай сөйлеуі оның еңбекқорлығын
танытады дей келе дауыс туралы пікірін: кімде-кім әлсіз дауыспен
сөйлесе-қозықа сияқты қорқақ, қатты және бейберекет сөйлеген адам-ешкі
сияқты топас-деп білдірген [1, 22 б.].
Осы уақытқа дейінгі интонация, дискурс теориясына қатысты Г.П.
Торсуева, Е.В. Клюев, О.Я. Гойхман, О.М. Казарцева, Л.А. Кантер, Т.
Милевская, М.Л. Макаров, Р. Сыздық, Н. Уәли, Ә. Жүнісбек, Ж. Абуов, З.М.
Базарбаева, Г. Әзімжанова, З.Ш. Ерназарова, Б. Мурзалина еңбектерінде бұл
мәселелер әр қырынан қарастырылады.
Дискурс француз тілінен аударғанда сөйлеу мағынасын білдіреді.
Дискурс – экстралингвистикалық, яғни парадигмалық, әлеуметтік, мәдени,
психологиялық факторлармен байланысты болатын мәтін. Белгілі бір оқиғаны
баяндайтын мәтін [2, 7 б.].
Сахна тілінің дискурсының көрерменге ұғынықты қабылдануында
просодикалық тәсілдердің қызметі басым. Егер әр актер оқылатын мәтінді әр
түрлі интонациямен оқитын болса, онда дискурс қабылданбайды. Сахналық
дискурстағы негізгі мәселелердің бірі сөйлеуші мен тыңдаушының бір-бірін
түсінуі ғана емес, мәселе сахнада айтылған сөзді есту арқылы көрерменнің
қабылдауында. Классикалық драматургияда дискурс мақсатқа жету үшін,
кейіпкер бейнесін сомдап, ойды жеткізуде актер әрбір сөздің интонациясын
дәл қойып, нақышына келтіріп оқи білу керек. Сахнадағы дискурс ыңғайында
берілген сөйлесім актілері хабарлау, қарсылық білдіру, мақұлдау, келіспеу
тағы басқа мақсаттарды жүзеге асыруда просодикалық тәсілдердің қызметі
басым. Сахнадағы сөйлеу актісінде сөйлеуші де, тыңдаушы да, сөйлеу жағдаяты
да бар. Сахналық дискурс тек қана актердің қатысуымен ғана жүзеге аспайды,
онда автордың ойы, режиссердің идеясы, көрерменнің спектакльге деген
көзқарасы жатыр. Интонация компоненттерінің сахна дискурсындағы қызметі
барлық сыртқы факторлардың ықпалын ескере отырып жүргізіледі. Профессор Г.
Әзімжанова: Интонация мәтінде де үлкен рөл атқарады: Әр түрлі стиль мен
жанр түрлерін әр түрлі ыңғайда безендіреді, мәтінді әр түрлі мағыналық
бөлшектерге бөледі, тыңдаушыға эмоционалды – эстетикалық әсер ете алады,
фразааралық байланысты қамтамасыз етеді деп пайымдаған [3, 40 б.].
Сахналық дискурста просодикалық тәсілдер тілдік емес мәнбірлермен толығып
отырады. Сахналық дискурстағы просодикалық тәсілдердің қызметі сөйлеуші мен
тыңдаушының арасындағы байланыстың мақсатқа жетуіне қызмет етеді.
1.2 Интонация компоненттерінің жазу тіліндегі көрінісі. Бір нәрсені
жазғанда, оқығанда, айтқанда ойды басқаға түсіндіру, сондай-ақ бөгде
біреудің ойын түсіну үшін қолданылатын тыныс белгілері ережелерінің
қағидасы басшылыққа алынып, сахна тіліндегі қызметі қарастырылды. Өткен
ғасырдың екінші жартысы мен үстіміздегі ғасырдың бірінші жартысында
көптеген зерттеушілер шешендердің немесе сахна өнеріндегі актерлардың
орындауындағы көркем сөздің интонациясын жан-жақты қарастыра бастады. Олар
өз зерттеулерінде сахна өнерпаздарының, артистердің сөйлеу мәнерлерін
қарастырды. Олар мәтіндердің, яғни, жазу тілінің өздеріне тән заңдылықтары
болу керек деген жорамалға келеді. Сондықтан ол заңдылықтардың өзіне лайық
интонациясын, оның әуенін, қарқыны мен паузасын, синтагма шекараларын тыныс
белгілері көрсететіне сенді [4, 6 б.].
Сахна артисі мәтінді өзінше оқып, оның сөздеріне басқаша мағына беріп,
тыныс белгілерін орнынан жылжытып, паузаларды басқа жерге жасап, тыныс
белгілерінің оқылу заңдылығын сақтамай оқыса, онда тілдің лексика-
грамматикалық құрылысы мен интонациясы дұрыс берілмейді, екіншіден мазмұн
өзгеріске түсіп, айтылар ой жеткізілмейтіні белгілі.
Зерттеу жұмысының екінші тарауы Сахна тілінің қалыптасу, даму тарихы
деп аталады. 2.1 Сахнадағы сөйлеу мәдениеті және сөйлеу техникасы. Жалпы
сөз өнері, сөздің құдіреттілігі туралы мәселелер грек, рим ойшылдарының
еңбектерінен басталады. ХІ ғасырдағы шығыс ғалымы Кайкаустың еңбегінде:
...Сөз төрт топқа бөлінеді. Біріншісі – білуге де, айтуға да қажеті жоқ
сөздер. Екіншісі – білуге де, айтуға да қажетті сөздер. Үшіншісі – білуге
қажеті жоқ, бірақ айтуға болатын сөздер. Төртіншісі – білу керек, бірақ
айтуға қажетсіз сөздер. Негізінде, дүниенің бар жақсылығы – айту және білу
үшін қажетті сөздерге тән қасиет. Бұл сөздер дүние үшін пайдалы болып,
айтушыға да, тыңдаушыға да мән-мағынасымен әсерлі болуға тиіс делінген [5,
29 б.].
Сахна тілі, сөйлеу мәдениеті, сөйлеу техникасы мәселелері Н.В.
Черемисина, П.С. Пустованов, Т.А. Ладыженская, В.П. Чихачев, қазақ
зерттеушілері М. Балақаев, Р. Сыздық, Н. Уәли, Ә. Сығай, Р.Нұрғали, Р.
Қаныбаева, Д. Тұранқұлова, М. Байсеркенов, Д. Әлкебаеваның зерттеу
еңбектерінде қарастырылады.
Сөйлеу мәдениеті – сахна тілінің бірден-бір негізгі элементі болып
табылады деген қағида қалыптасқан. Тіл мәдениеті сөздің тек нормаға сай
жұмсалуын ғана емес, оның әсерлі, бейнелі, образды жұмсалуын да талап
етеді. Айтушының сөзі әсерлі, бейнелі болу үшін: 1) өзінше ойлау,
сөйлемдерді өз бетінше құру; 2) сөздің құрамындағы дыбыстардың айтылу
ерекшелігіне көңіл бөлу, яғни мәнерлеп сөйлеу; 3) тілдің бейнелеуші,
көркемдеуші тәсілдерін жақсы біліп, орынды қолдану; 4) сөздің стильдік
реңкін ажырату тағы басқа шарттар жүзеге асу қажет [6, 13 б.]. Сахна тілі
маманы, профессор Д.Тұранқұлова Сөйлеу техникасы мен сөйлеу мәдениетін
қатар меңгеру – дауыс сапасын жақсартудың бірден-бір жолы. Өйткені сөйлеу
мәдениеті сөздерді білдірмек ойға дәл таңдай білу болса, сөйлеу техникасы –
сол сөздерді тыңдаушысына жеткізе білетін дауыс құбылыстарын меңгеру болып
табылады деп тұжырымдаған [7, 30 б.]. Демек, бұл мамандықтың иелері
міндетті түрде сөздің қыр-сырын жете түсініп, соның ішінде интонацияның
сөйлеудегі рөлін анық бағамдай білу керек.
2.2 Сөйлеу техникасы және просодикалық тәсілдер. ХХ-ХХІ ғасырдағы тіл
білімінің жаңа даму бағыттары лингвистика ғылымын жан-жақты зерттей
бастады, бірақ сахна тіліндегі просодикалық тәсілдерінің қызметі тілдік
тұрғыдан қарастырылмаған. Шын мәнінде, сахналық дискурста сөйлеу жағдаяты
актердің тек сөйлеу әрекеті арқылы ғана жүзеге аспайды. Актер автордың
ойын, спектакльдің идеясын жеткізуде сөйлеу әрекетін алуан түрлі тілдік
емес әрекеттер арқылы толықтырып, әртүрлі эмоцияны танытуда просодикалық
тәсілдер арқылы да ақпарат бере алады.
С.Аманжолов еңбегінде Сөз, сөйлем дегеніміз адамның көңіліндегі ойының
дыбыстау арқылы жарыққа шығуы екенін білеміз... Мұны бізде шамасы келгенше
театр искусствосы көріп-біліп, көңіл-күйіне байланысты сөздің, сөйлемнің не
алуан құбылыстарын беруге тырысуда... делінген [8, 62 б.]. Сахна тілінде
актерлердің мәтінді оқу интонациясына талдау жасаған кезде біз алдымен
мәтінді фразаларға жіктеп аламыз және олардың әрбірінің әуенінің қозғалыс
бағытын анықтаймыз. Суперсегментті тәсілдер сөйлеу толқынының әрбір
бірлігін әртүрлі анықтайды. Сөйлеу техникасы көбіне-көп өз дауысын
меңгеруге байланысты. Ал өз даусын меңгеруі, оның тынысына, сөйлеу
мүшелерінің қызметіне, интонацияға, сөйлеу шапшаңдығына, дикцияға
байланысты болатыны сахна заңдылығында берілген. Сахна тілінің негізін
сөйлеу техникасы құрайды.
2.3 Сахнадағы сөйлеу актісінің дискурстық сипаты. Сахнадағы дискурс та
прагматикалық қатынас арқылы жүзеге асады. Өйткені прагматиканың негізінде
жасалатын тілдік таңбаларды сахнадағы сөйлеу коммуникациясы арқылы
жеткізуге болады. Сондай-ақ тілдің прагматикалық аспектісі сөйлеуші мен
тыңдаушының айтылған, естіген нәрсені ұғынуымен, түсінуімен байланысты.
Яғни прагматика қарым-қатынас жасауда мағыналы сөздерді таңдап, ой елегінен
өткізіп, байланыстыра білу керек екендігін көрсетіп, қандай мақсатта сөйлеп
тұрғандығын да қарастырады.
Құрылымы әлдеқайда күрделірек көркем шығарма дискурсының басты қызметі
– эстетикалық ықпал етіп, адресат санасының интеллектуалдық- эмоциялық
тұстарына қозғау салу [9, 208 б.]. Дискурстың бастауы, ортасы және соңы
болатыны белгілі. Сахна тіліндегі дискурс дайындықсыз еркін түрде жүзеге
аспайды. Сахна тілі эмоция мен экспрессияға бай болып келеді. Драмалық
шығарманың мазмұндық ерекшелігіне орай әр түрлі мақсаттағы сөйлеу актілері
жүзеге асады. Сахнадағы дискурста сөйлеуші де, тыңдаушы да, көрермен де,
сөйлеу жағдаяты да бар. Дискурстағы сөйлеуші мен тыңдаушының қарым-
қатынасындағы сөйлеу мақсатының жүзеге асуы кешенді түрде болады.
Прагматика – стилистика, мәтін лингвистикасы, коммуникативті
синтаксис, сөйлеу әрекетінің табиғатын ашуға көмектесетін, зерттеуге
міндетті түрде басшылыққа алынуға тиіс ұстаным дей келе, профессор
З.Ерназарова прагматиканың алғашқы түсінігінің қазіргі түсіндірілумен
зерттеу ауқымын салыстыруға келмейтіндігін айта келіп, Прагматика адамның
нақты жағдайда қандай мақсатпен сөйлеп тұрғанын қарастыратынына
келісетіндігін білдіреді деп ойын тұжырымдаған [10, 12 б.]. ХХ-ХХІ ғ.
лингвистикасының суперсегментті фонетикасында антропоцентристік бағыттағы
мәселелерді просодикалық тәсілдермен байланыстыра отыра
прагмалингвистикалық аспектіде қарастыру өзекті мәселе болып отыр.
Сахнадағы әрбір айтылған орамды сөз сөйлеу мәдениеті мен байлығын сақтап,
оны түсінуге, сөз қадірін ұғынуға, сөйлеу шеберлігін дамытуға ықпал етері
сөзсіз.
Үшінші тарау Сахна тілі дискурсына просодикалық талдау деп аталады.
Тарау екі тараушадан тұрады. 3.1 Ғ.Мүсіреповтің Ақан сері - Ақтоқты
пьесасынан алынған үзіндіге интонологиялық талдау. Талдауға алынған
Ғ.Мүсіреповтің Ақан сері-Ақтоқты, Қозы көрпеш-Баян сұлу пьесаларынан
үзінді мұрағат қорынан бейнетаспаға және компьютерлік дискіге жазылып, оған
интонологиялық талдау жасалып, лингвистикалық сипаттама берілді. Пьесадағы
басты рольдерде Ш.Айманов, Ш.Жандарбекова, Қ.Бадыров, Е.Өмірзақов,
С.Қожамқұлов, С.Майқанова, Р. Қойшыбаева ойнаған.
Интонологиялық талдаудың тіл біліміндегі рөлі үлкен. Талдау жұмысында
қазақ тіліндегі интонациялық бірліктерді ажыратушы деп саналатын негізгі
акустикалық параметрлер алынды. Интонологиялық талдау қазіргі қазақ тілі
интонациясын жүйеге түсірген ғалым, профессор З.М.Базарбаеваның теориясына
негізделініп алынды.
Сахнадағы дискурста сөйлемнің құрылымдық-коммуникативтік түрлерінің бәрі
өзіне тән интонациямен ерекшеленген. Дискурстағы сөйлемдерге интонологиялық
талдау компьютерлік бағдарламаға салынған дерек негізінде жасалып, оған
лингвистикалық сипаттама берілді.
Интонологиялық эксперименттік-фонетикалық талдаудың негізінде
сөйлемдердің интонациясына қарап, оның сөйлемнің қай коммуникативтік түрі
екені анықталды. Сонымен қатар, төмендегі ретпен зерттеулер жүргізілді:
• сөйлемдердің қанша синтагмаға (), немесе ырғақты топқа бөлінетінін
белгілеу ();
• 2) олардың синтагмалық, ырғақты және ой екпіндерін анықтау;
• 3) интонацияның деңгейіне байланысты синтагма әуенінің сызығын
көрсету: көтеріңкі, бәсең, көтеріңкі-бәсең, бәсең-көтеріңкі,
бірқалыпты;
• 4) синтагманың қарқынын анықтау: баяу, орташа, жылдам;
• 5) синтагманың айтылу күшін анықтау: күшеюі, азаюы.
Интонограммаларда сөйлеу сигналының осциллограммасы, негізгі тон
жиілігінің сызығы, үдемеліктің амплитудасы, уақыттың белгілері анықталады.
Ең алдымен алынған үзінді интонограммасы бойынша дыбыстар санаққа алынды,
интонограммалар сөйлеу тілінің әуенді, динамикалық, темпоралды просодикалық
сипаттамасы тұрғысынан қаралды. Негізгі тон жиілігінің параметрлерінен
синтагмалар әуені контурының басталу және аяқталу деңгейі, синтагмалардың,
сөздегі әрбір буынның максимальды және минимальды мәндері, негізгі тон
жиілігі, әуені шыңының орны анықталды. Үдемеліктің параметрлерінен
синтагмалардың, сондай-ақ әрбір буынның үдемелігінің жоғарғы және төменгі
диапазонына сипаттама берілді. Уақыттың параметрлерінен синтагмалардың
абсолюттік ұзақтылығы мен қарқыны анықталды. Қарқын сегменттердің жалпы
ұзақтылығы мен барлық буындар санының арасындағы қатынасынан анықталды. Ой
екпіні түскен буынның үдемелігі мен негізгі тон жиілігінің диапазоны
айқындалды. Интонацияның маңызды компоненті кідірістің сахналық дискурстағы
функциясы зор. Кідіріс сөйлемнің коммуникативтік түрлерін фразаларға,
синтагмаларға, ырғақты топтарға ғана бөліп қоймай, просодикалық басқа
тәсілдермен қосылып, сөйлемдердің түрлі мазмұндық, эмоциялық қарым-
қатынастарын анықтауға қатысады. Кідірістің мөлшері қарқынмен тығыз
байланысты. Фраза мен синтагмалардың кідірістері сөздердің арасындағы
кідірістерден көлемдірек болады. Сахна теорияларына сүйенсек, сахнадағы
кідірістің қисынды кідіріс, психологиялық кідіріс, тыныстық кідіріс сияқты
негізгі үш түрі болады. Қисынды кідіріс – тіл білімінде сөз бен сөйлемнің
ішкі мағынасын ашатын өлшемдік бірлік, яғни тілдік бірлік тұрғысынан бұл
грамматикалық кідіріске тең келеді. Психологиялық кідірістің (грамматикалық
емес) сөз бен сөйлемнің айтылар ойын өмірге әкелетін, яғни сол ой арқылы
сөз астарын жеткізетін сахналық құрал болып табылатыны сахна теориясында
қарастырылған. Сахнада оқылған мәтіндегі сөйлемдердің лексикалық құрамы мен
синтаксистік қатары интонациямен тікелей байланысты. Талдауымызды жүзеге
асыру үшін интонацияға физикалық тұрғыдан герц саны, яғни негізгі тон
жиілігін өлшеуде герц, үдемелікті өлшеуде децибелл қолданылды, фраза
бойындағы уақыт бірлігі миллисекундта өлшенді, негізгі әуеннің
жоғарылығына, екпінге, синтагмалардың жіктелуіне сипаттама берілді. Сонымен
қатар интонацияның динамикалық күші мен әуеніне арналған қосымша есептеулер
жүргізілді. Бұл талдау интонацияның семантикалық-грамматикалық және
эмоционалды-экспрессивтік қызметтерін анықтайды. Сөйлеушінің эмоциясын
мысалға, үстемдік жүргізу, қорқыту, қатты таңқалу, таңырқауды айқын
көрсететін интонация мен хабарлау, санамалау мәнінде келетін прозалық
суреттеудегі логикалық интонацияның берілуі екі басқа болып келетіні
анықталды.
Талдауға негіз болған мәтін үзіндісі бірнеше жыл бұрын таспаға жазылынып
алынған мұрағат деректерінен алынды. Эксперимент – актердің мәтінді оқуы
бойынша жүргізіліп отыр. Сондықтан да талдауға алынған мәтінді
синтагмаларға жіктегенде сөздердің буын жігі де назардан тыс қалмады,
өйткені актерлердің шеберліктерін танытуда, дауыс интонациясының
ерекшелігін анықтауда просодикалық тәсілдердің бірін-бірі толықтырып,
бірінің ашылмаған сырын екіншісі ашып, қазақ тіліндегі басқа тілдік
заңдылықтармен тұтасып отырады. Синтагмалар буынға жіктеліп, орфоэпиялық
үлгіде беріліп, сөйлеу буынына да назар аударылды. Сөйлемдегі сегменттердің
ерекше просодикалық тәсілдермен белгіленгендері қою шрифтмен берілді. Ғ.
Мүсіреповтің Ақан сері - Ақтоқты пьесасындағы Дәмелі мен Қоңқай
кейіпкерлерінің сөз тартысына жасалған интонологиялық талдауды
қарастырайық.
Дәмелі:
Ойбай-ау өлем де өшем, күйем де жанам деп тұрған бір жан емес пе ?! Қойып
жүр ме еркіне...
Ойбайауөлем де өшем күйем де жанам деп тұрған бір жан емес пе?!
1) Ойбайау
Айтылуы: уұй-ба–йау;
әуен: 160-166,4-166,4 гц;
үдемелік: 3-7,5-3,75 дб;
реңк: эмоциялық реңкі мол
қарқын: орташа;
буынның орташа ұзақтылығы :20 мс .
Сипаттама: Ойбайау сөзі жеке синтагма құрап тұр. Екінші, үшінші
буындарда әуен:166, 4 гц мөлшеріне, үдемелік 7,5 дб көтерілген және соңғы
буында З,75дб төмендеген, интонация бірқалыпты. Сөйлемнің басында келген
эмоцияның мәні үлкен, реңктің мағына ажыратушылық қызметі басым, сондықтан
одағай сөзді оқшау сегмент ретінде қарастыруға болады. Жалпы одағай
сөздердің тілімізде адамның көңіл-күйімен байланысты сөздер тобы екендігі
белгілі. Бұл синтагмада одағайдың бірсыдырғы, бірқалыпты интонациямен
айтылуы кейіпкердің көңіл-күйін нақтыландырған.
2) өлем де өшем күйем де жанам деп тұрған бір жан емес пе ?!
Айтылуы: ө-лөм дө-шөм;
әуен: 166,4-166,4 166,4-190 гц;
үдемелік: 7,5-7,5 7,5-8,5 дб;
реңк: эмоция молынан берілген
қарқын: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы 24 мс.
Сипаттама: Әуен мен үдемелік бірқалыптылығымен ерекшеленеді, тек соңғы
буында әуен 166,4 гц-тен 190 гц көтеріліп, үдемелік 8,5 дб-ге күшейген.
Бірыңғай мүшенің алғашқы компоненті болғандықтан интонация аяқталмаған.
3) күйем де жанам деп тұрған бір жан емес пе ?!
Айтылуы: кү-йөм дө жа-нам деп тұр-ған бір жан е-мес пе;
әуен: 166,4-166,4 190 180-180 193 190-195 200 200 200-200 200 гц;
үдемелік: 7,5-6 3,75 қалған буындар легінде бірыңғай 3,5-3дб аралығында;
реңк: эмоциялық бояуы күшейе түскен
қарқын орташа;
буынның орташа ұзақтылығы 20 мс.
Сипаттама: Сөйлем бірыңғай сөйлем мүшелерінен құралғандықтан алғашқы
синтагмадағы интонация жалғасын табады. Сөйлемнің соңына қарай келгенде
буынның айтылу жылдамдығы да, эмоция да күшейе түскен. Әуен 190-200 гц
аралығында бірқалыптылықты ұстайды, үдемелік те 5-7,5 дб аралығында
бірқалыпты. Сөйлемнің соңында да интонация бәсеңдемейді, өйткені ой
жалғасын тауып тұр. Сөйлемнің соңы бір жан емес пе сұраулық демеулігіне
аяқталған тіркес жоғары әуенмен айтылған. Маме, бабе, папе шылаулары
арқылы жасалған, қос тыныс белгісінің (?!) қатар келуі арқылы бірыңғай
мүшелер арқылы берілген сөйлемнің мазмұнында қатқыл леп те, сұрау мәні де
бар. Зерттеуге сүйенетін болсақ пе шылауы арқылы жасалған сөйлемнің соңында
тонның жиілігі де молайған, сөз буындарының айтылу қарқыны өскен,
кідірістің де ұзақтылығы мол. Интонацияның негізгі тон жиілігі орташа
регистрде, төмен дауыс күшімен айтылған.
4) Қойып жүр ме еркіне...
Айтылуы: Қо-йып жүр мер-кі-не;
әуен:245 245 272,5 245-217-135 гц;
үдемелік: 16,8-11,25 3,75 5,5-7,5-11,25-3 дб;
реңк: эмоция мол;
қарқын: жылдам қарқынмен айтылған;
буынның орташа ұзақтылығы 17,14 мс .
Сипаттама: Сөйлеу реңкінде өкініш, күйініш эмоциясы басым. Алғашқы
сөйлеммен бір тұтастықпен айтылғандықтан, қарқын жылдам және сөйлемнің
алғашқы буындары мен қалған буындарындағы әуен толқынды болып келген.
Әуеннің шарықтау шыңы ме демеулік шылауында анық байқалады. Ал үдемелік
сөйлемнің алғашқы сөзінің басқы буынында ең жоғарғы деңгейге көтерілген.
Сөйлемнің соңына қарай қарқын баяулап, интенсивтілік пен әуен төмендеген,
интонация аяқталған. Жауап күттіретін кідіріс анық байқалады. Актер екі
сөйлемнен тұратын күрделі тұтастықтағы интонацияны жоғары тоналды деңгейде
қою арқылы, орташа қарқынмен жеткізгені, оның сахнадағы әріптесін шыңдай
түскен. Қойып жүр ме еркіне тіркесінен кейінгі ұзақ кідірістік үнсіздік
сахнадағы әріптесінің сөзін баяу қарқынмен бастап, жоғары қарқынға көшуіне
мотив ретінде қызмет атқарған. Ойбайау сөзінен кейінгі аз уақыттық кідіріс
бірыңғай сөйлем мүшелерінің бірқалыпты қарқынмен айтылуына әсер еткен. Яғни
актер өз дауысын дәл шыңдай білетін шеберлік танытқан. Сөз автордікі
болғанымен, оның орындаушысы, тыңдарманға жеткізушісі – актер. Актер
мәтінмен үздіксіз жұмыс істегенде ғана мақсатқа қол жеткізеді.
Қоңқай:
Ақан жанамын десе Ақтоқты отқа түсе қалу керек пе екен?
1) Ақан жанамын десе
Айтылуы: А-қан жа-на-мын де-се;
әуен: 135-170 170-193- 190 190-193 гц;
үдемелік: 21,25-20 16-22,5-9,3 14-16 дб;
реңк: мол эмоциямен айтылған;
қарқыны: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы 27,14 мс.
Сипаттама: Фразалық екпін синтагманың соңына түсіп тұр. Интонация
аяқталмаған, негізгі тонның жиілігі сөйлемнің соңына қарай жоғарылаған, бұл
қарсылықты бағыныңқыға тән ерекшелікті көрсетеді.
1) Ақтоқты отқа түсе қалу керек пе екен ?
Айтылуы: Ақ-тоқ-тұ от-қа тү-сө ға-лұу ке-рек пе-кен;
әуен: 190-190-190 190-255гц 245-217 217-200 87-162 135-135гц;
үдемелік: 17,5-8,5-3,75 11-24 7,5-12 14-8,5 5,6-5,75 5,75-3 дб;
реңк: мол эмоция бірінші оймен ұласқан;
қарқын: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы: 23,84 мс.
Сипаттама: Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем, бағыныңқы
сөйлемнің баяндауышы – се шартты райдың жұрнағы арқылы жасалған. Құрмалас
сөйлемнің екі компоненті екі синтагма құрап тұр. Екінші компонент екі
ырғақты топтан жасалған. Актер оқиғаның мағыналы өзегін просодикалық
тәсілдер арқылы жеткізген. Болып жатқан оқиғаны ашып көрсететін отқа түсу
фразеологиялық тіркесін жоғары әуенмен қарқынды, мол үдемелікпен жеткізген.
Отқа түсу тіркесіне екпін түсіріп, жоғары интонациямен айтқан. Сөйлеуші
интонацияны дөп басып дәл қоя білген, отқа түсу тіркесінің мағынасын анық
жеткізу үшін бір екпінмен айта білген. Бұл оқиғаны жандандыру, анық етіп
көрсетуде сахна тарланы С.Қожамқұлов жазушының айтпақ болған ойымен
байланыстыра қолдануда шеберлік танытқан.
Дәмелі:
Немене, жанатын жалғыз Ақан ғой деп отырмысың...
1) Немене
Айтылуы: не-ме-не ;
әуен: 150гц бірқалыпты ;
үдемелік: 5-4,5-3 дб бірқалыпты;
реңк: молынан берілген;
қарқын: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы: 30мс
Сипаттама: Баяу қарқынмен айтылған, буынның орташа ұзақтылығы 30 мс,
реңктің бояуы молынан берілген. Қыстырма сөз ретінде келген оқшау сегмент
бір синтагма құрап, кідіріс арқылы ажыратылып тұр. Бірқалыпты әуенмен
үдемелікпен айтылған. Сөйлемнің мазмұндалуынан бұрын айтылған қыстырма
сөздің мазмұны негізгі ойдан кем емес, өйткені бір сөзбен берілген қарсылық
мәндегі ой актерлік вербалды емес процестермен ұштасып мағынаны ашып
тұрады. Сөйлем басында келген қыстырма сөздердің ролі де, қызметі де
жоғары. Дегенмен негізгі оймен салыстырғанда әуеннің, динамикалық диапазоны
аз, қарқыны жылдам әрі көмескі болып тұр.
2) жанатын жалғыз Ақан ғой деп отырмысың ...
Айтылуы: жа-на-тын жал-ғыз А-қаң ғой деп о-тұр-мұ-сың;
әуен:135 гц бірқалыпты тек А-қан буынында 187 гц көтеріліп біртіндеп 135гц
төмендеген;
үдемелік: 3,5-4дб бірқалыпты, тек А-қан буынында 7,5 дб көтеріліп 3,5-4 дб-
ге біртіндеп төмендеген;
реңк: молынан берілген;
қарқын: орташа;
буынның орташа ұзақтылығы: 20,76 мс.
Сипаттама: Синтагма орта қарқынмен айтылған, буынның орташа ұзақтылығы
20,76 мс. Бұл синтагманың ерекшелігі – әуен де, үдемелік те бірқалыпты
болып келеді. Әуен төменгі тоннан орта деңгейге Ақан сөзін айтқанда ғана
көтерілген. Негізгі тонның көтерілуімен үдемелілік те күшейген, яғни ойдың
мағыналық өзегі болып тұрған Ақан сөзіне логикалық екпін түсіріліп
айтылған.
Дәмелінің сөзі жалғасады:
Екі ғашықтың дерті: ем қонбайды дейтұғын
1) Екі ғашықтың дерті
Айтылуы: Е-кі ға-шық-ың дер-ті;
әуен: 191-245 ға буынында 270,5 гц көтерілген-244-150 215,5-255 гц;
үдемелік: 8,5-22 ға буынында 25,5дб-ге күшейген-16,5-5 8-13- 7,5 дб;
реңк: өкініш, мұң;
қарқын: орташа;
буынның орташа ұзақтылығы: 24,28 мс.
Сипаттама: Әуен де, үдемелік те жоғары деңгейде айтылады. Интонацияның
тоналды контуры толқындалып келген. Түсіндірмелі құрмалас сөйлем, бірінші
компоненттегі ой екінші компонентте жалғастығы табылатыны анық байқалып
тұр. Ой да, мағына да, интонация да аяқталмаған, керісінше жоғарғы регистр
сақталып интонация толқындалып келген.
2) ем қонбайды дейді мұны
Айтылуы: ем ғом-байт дей-ді мұ-нұ;
әуен: 150 155-155 155-155 297-245гц;
үдемелік: 22,5 23- 25 17-15 ІЗ-7,5 дб;
реңк: мол эмоция сақталған;
қарқын: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы: 28,33 мс.
Сипаттама: Жалғаулықсыз іргелес салаластардың мағыналық қатынастарын
көрсетуде барлық күш олардың интонациялық тәсілдеріне түседі. Интонацияның
компоненті болып саналатын қарқын, үдемелік, ұзақтылық, әуен сияқтылар
қозғалысқа түсіп, әр түрлі қызмет атқарады және А.М. Пешковскийдің өтем
заңы (закон компенсации) деген пікірін, яғни жалғаулықтар арқылы
жеткізілмейтін мағынаны интонация арқылы жеткізуге болады деген ойын
мақұлдауға болады. Кідіріс синтаксистік көмекші тәсілдермен бірігіп
интонацияның маңызын үстемелеп тұр. Ем қонбайды (айтылуы: ем ғомбайт)
тіркесі грамматикалық жағынан бөлшектенбейтін, лексика-семантикалық жағынан
бір ғана негізгі мағынаны (шара, амал қалмады деген) білдіретіндей болып
орныққан бір бүтін тұлға есебінде қолданылатын тұрақты етістік. Үдемелік
синтагманың басында біршама күшті 22,5 дб. Кейіпкердің ішкі толғанысын
жеткізіп, тіркестің мағынасын баса ашып көрсету үшін синтагманың басын
қатқыл үдемелікпен, баяу қарқынмен, орташа әуенмен бастаған. Соңғы дейді
мұны мәнсіз көмекші етістік пен есім сөздің тіркесінен жасалған құранды
етістік тіркесі тек бір екпінмен айтылады, өйткені олар сыртқы тұрпаты
жағынан да, ішкі мазмұны жағынан да тұтасып барып, біртұтас мағынаға ие
болған. Синтагма барысында әуен жоғары деңгейге көтерілген, үдемелік 13 дб-
ге күшейген.
Қоңқай:
Айтпа деймін, қайдағы ашық-машық дегенді. Баяғыда сен де талай
күйсенгенсің маған... Арты қой болды болып шықпады ма! Кәне, сонда ала
келген бақ-дәулетің?
Айтпа деймін, қайдағы ашық-машық дегенді
1) Айтпа деймін
Айтылуы: Айт-па дей-мін ;
әуен: 217-190 162-140 гц
үдемелік: 26,5-23 7-6 дб
реңк: жақтырмаушылық, көңілі толмаушылық эмоциясы
қарқын: орташа;
буынның орташа ұзақтылығы: 22,5 мс:
Сипаттама: Интонация аяқталған, тәуелсіз. Сөйлемнің басы қатқыл 26,5 дб
үдемелікпен, жоғарғы әуенмен басталған. Синтагма соңындағы кідіріс
сөйлеушінің ойын, пікірін толықтырып тұр. Айтпа деймін тіркесі сөйлемде
ремалық мағынаны, жаңа ақпаратты емес, жаңа ақпаратты жеткізетін дайындық
кезеңінде берілген. Диалогтық сөйлесім болғандықтан да алдыңғы позициядағы
алғашқы буынға ой екпіні түсіп тұр. Ой екпінінің ремадағы алғашқы буынға
түсуі, синтагма соңына қарай интонацияның төмендейтінін, ал темада
интонацияның әуені деңгейі көтерілетінінен белгі береді.
2) қайдағы ашық-машық дегенді
Айтылуы: қай-да-ғы
әуен: 140 гц бірқалыпты;
үдемелік: 9-11,25-7,5 дб;
реңк: реніш, өкпе-наз;
қарқын: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы: 20 мс.
3) ашық машық дегенді
Айтылуы: а-шық ма-шық де-ген-ді
әуен: 176-270 176-176 135-135-135 гц;
үдемелік: 22,5-22,5 15-13 7,5-3,5-3 дб;
реңк: кекесінді реңк бар;
қарқын: баяу
буынның орташа ұзақтылығы: 28,5 мс.
Сипаттама: Ашық-машық бір екпінмен айтылатын қос сөз. Тіркесті айту
кезінде интонацияның әуен контуры жоғарылаған, осы тіркесте әуеннің
шарықтау шыңы 270 гц-ке, үдемелік 22,5 дб. Алғашқы компонентті айтқанда
интонация әуенінің контуры көтеріліп, сөз екінші рет қайталанып келген
кезде интонацияның әуен контуры төмендеп барып кідіріспен ұштасқан.
3.2 Ғ.Мүсіреповтің Қозы көрпеш - Баян сұлу пьесасынан алынған үзіндіге
интонологиялық талдау. Талдауға пьесадағы Қарабай, Күнікей, Мақпал
кейіпкерлерінің сөз тартысы алынды.
Күнікей:
-Қозыны бір күн көрмей қалса, Баянның бебеу қағып, құрыққа тұрмайтынын
нағып ұмытып қалдың ?
1) Қозыны бір күн көрмей қалса
Айтылуы: Қо-зы-ны бір гүн гөр-мөй ғал-са;
әуен: 162,5 гц-тен біртіндеп 190гц-ке синтагма соңында 283 гц-ке
жоғарылаған;
үдемелік: 3,75 дб басталып соңғы буындарда 17-15 дб-ге күшейген;
реңк: реніш реңкі білінеді;
қарқын: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы 16,4 мс.
Сипаттама: Сөйлем төрт синтагмадан тұрады, алғашқы бағыныңқылы сабақтас
құрмалас сөйлем жеке синтагма құрайды. Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас
сөйлем. Компоненттер бір-бірінен пауза арқылы ажыратылып тұр. Алғашқы
синтагмада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқығында
Альпатина СамАЛ БЕЙБІТШІЛІКҚЫЗЫ
Сахна тілі интонациясының дискурстық сипаты
(эксперименттік-фонетикалық зерттеу)
10.02.02 - қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым
комитеті А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалған
Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының докторы,
профессор З.М. Базарбаева
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы,
профессор Г. Әзімжанова
филология ғылымдарының
кандидаты А. Үдербаев
Жетекші ұйым: Абай атындағы Қазақ Ұлттық
педагогика университеті
Диссертация 2010 жылдың __ ___________ сағат 14.00-де ҚР БжҒМ
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.06 – түркі
тілдері және 10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары бойынша филология
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын
Д.53.38.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады. Мекен-жайы:
050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29.
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми
кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі,
29).
Автореферат 2010 жылы __ ___________ таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор
Ж.А. Манкеева
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Грек, Рим ойшылдарының ежелгі
трактаттарында интонация шешендер сөзімен, көркемсөз оқушылар өнерімен
байланысты қарастырылған. ХІ ғасырда жазылған шығыс ғалымы Кайкаустың
Кабуснама еңбегінде, ХІІІ ғасырдағы сириялық Абу-әл Фарадждың Айтулы
оқиғалар кітабы еңбегінде интонация туралы алғашқы сипаттама беріледі.
Интонация арқылы адамның қандай көңіл-күйде тұрғанын, сөйлеушіге қарым-
қатынасын, оның мінезін, тіптен мамандығын да аңғаруға болады. Интонация
сөздің синтаксистік реті, лексикалық құрамы және стилистикалық
ерекшеліктерімен бірге қосылып, небір уақыт ішінде дауыс кідірістері мен
екпін арқылы бөлшектенген негізгі тонның ең жоғарғы шамасы, дауыс күші мен
ұзақтылығы тәріздес параметрлердің өзіндік дыбыстық құрылымы қалпында
қабылданады. Интонация сезімнің құлаққа шалыну (есту) түйсіктерінде қандай
болмасын коммуникативтік мәнге ие болған сөз әуені, дауыс реңкі, айтылу
қарқыны мен ырғақ сияқты элементтердің құрылымдық бірлігі түрінде беріледі.
Сахна тілінің интонациясы да қарым-қатынас жасау жағдаятындағы ерекшеліктер
мен айтылған сөздің мағыналық мазмұнына қатысты анықталады. Қазақ тіл
білімінде интонология саласында жазылған бірқатар еңбектер болғанымен,
сахна тілінің интонациясының дискурстық сипаты суперсегменттік фонетика
тұрғысынан қарастырылмаған.
Қазақ тіл білімінде сахна тіліндегі интонацияның дискурстық сипатын
классикалық шығармалар негізінде жүйелеп арнайы қарастырып, оған
интонологиялық талдау жасап, лингвистикалық сипаттама беру тақырыптың
өзектілігі болып табылады. Суперсегментті фонетикада сахна тілінің
дискурсын просодикалық тәсілдермен байланыстыра отыра прагмалингвистикалық
аспектіде қарастыру, актерлердің сөйлеу әрекеттеріне интонология тұрғысынан
сипаттама беру зерттеу тақырыбының өзектілігін арттырады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Просодикалық тәсілдердің сахна
тіліндегі дискурстық сипатын анықтау, актерлердің сөйлеу әрекетіндегі
сөйлесім жағдаятын қазіргі тіл біліміндегі интонология тұрғысынан талқылап,
интонациясының ерекшелігіне лингвистикалық тұрғыдан сипаттама беру
зерттеудің басты мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін
төмендегідей міндеттер қойылды:
- сахна тілінің дискурсында просодикалық тәсілдердің қызметін жан-жақты
ашып көрсету;
- сахна тіліндегі просодикалық тәсілдердің дискурстық сипатын анықтауда
эксперименттік-компьютерлік, интонологиялық әдіспен талдауды басшылыққа
алу;
- сөйлеуші сөзінің интонациясына талдау жасау барысында мәтінді
фразаларға жіктеу арқылы олардың әрбірінің әуенінің қозғалыс бағытын
анықтау және суперсегментті тәсілдер арқылы сөйлеу толқынының бірлігіне
лингвистикалық талдау жасау;
- сахна тіліндегі классикалық драмалық шығармалардың оқылуындағы
просодикалық тәсілдердің өзгерісіне жеке-жеке тоқталу нәтижесінде
синтагмалар мен ырғақты топтарға суперсегменттік бөлшек болып табылатын
интонемалардың сегіз түріне инварианттар негізінде лингвистикалық сипаттама
беру;
- сахна тілінің дискурсында актерлік шеберліктің негізін құрайтын сөйлеу
техникасы мен сөйлеу мәдениетінің интонация компоненттерімен бірлігін
анықтау;
- дүниежүзілік ұлы мәдениет қорында қазақ халқының еншісін
қалыптастырған қазақ сахнасының классикалық қойылымдары Ғ.Мүсіреповтің
Қозы көрпеш-Баян сұлу және Ақан сері-Ақтоқты пьесасынан алынған
үзінділерге интонологиялық талдау жасау.
Зерттеу нысаны. Жұмыста Алматы қаласындағы Қазақстан Республикасының
Орталық мемлекеттік кинофото құжаттары мен дыбыстық жазбалар мұрағат
қорының № 4820 деректерінің екінші, үшінші бөлімдеріндегі дыбыстық жазбадан
алынған қазақ сахнасының үздік пьесалары, халықтың ұлттық мұрасына, рухани
қазынасына айналған Ғ.Мүсіреповтің Қозы көрпеш-Баян сұлу және Ақан сері
-Ақтоқты пьесасынан алынған үзінділер пайдаланылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттеу нысаны бойынша төмендегідей мәселелер
ғылыми шешімін тапты:
- сахна тіліндегі просодикалық тәсілдердің дискурстық сипаты қазақ
халқының мәдениетін әлемдік деңгейге танытқан классикалық үлгідегі драмалық
шығармалардың негізінде тұңғыш рет қарастырылды;
- сахна тіліндегі интонациялық компоненттердің дискурстық ерекшелігі
компьютерлік бағдарламаға салынған дерек негізінде интонологиялық талдау
жасау арқылы анықталды;
- сахна тілінің дискурсында сөйлеу техникасының негізгі тәсілдерінің
бірі ретінде қарастырылатын просодикалық тәсілдерге эксперименттік талдау
арқылы суперсегментті фонетика тұрғысынан сипаттама берілді;
- сахна тілінің дискурсында интонация компоненттерінің функциясының сан
қырлылығы актерлердің сөйлеу техникасының дұрыс қалыптасуына әсер ететін
негізгі тәсіл екені анықталды;
- сахна тіліндегі әуен, дауыс реңкі, қарқын, үдемелік, кідіріс т.б.
кейіпкердің ойын, ниетін сыртқа шығаратын, көрерменге мәтіннің оқылуын
дұрыс қабылдауына қызмет ететін дискурс аясында қызмет атқаратыны
төмендегідей айқындалды:
• пьесалар үзінділеріне эксперимент әдісіне негізделген
интонологиялық талдау жасалып, қорытындысы сараланды;
• сахна тілінде интонация компоненттері дискурста жауап күттіретін
түрткі ретінде қызмет атқарғаны, сөйлемнің мағыналық өзегі болып
тұрған сөзді ерекше екпінмен айту – сахна тілі дискурсының
ерекшелігі болып табылатындығы нақты анықталды;
• сахнадағы дискурста интонацияның жалпы әуенінің бағыттық
қозғалысына әсер ететін фактор синтагмадағы логикалық маңызды
сөзге түсетін ой екпінінің қызметін актер кейіпкердің
психологиялық ішкі жан-дүниесін, толғанысын жеткізуде тиімді тәсіл
ретінде пайдаланғаны нақты мысалдармен дәлелденді;
• ой екпіні ақпаратты жеткізуші арқылы хабарды баяндайтындығы және
жаңа ақпараттың көздеген прагматикалық мақсатына жетуіне ықпал
еткендігі эксперимент арқылы дәлелденіп, шешімін тапты;
• кейіпкердің эмоциялық жағдайына, қызулану, әсерленуіне байланысты
сөйлемдегі негізгі тон жиілігі өскендігі, сөйлем соңындағы әуеннің
төмендеуі, сахна тіліндегі эмоциялық кідірістің көлемінің артуы,
қарқынның баяулығы актерлер мен көремендердің көңіл-күй байланысын
күшейтіп отырғандығы айқындалды;
• сахна тілінде кейіпкерлердің әлеуметтік жағдайын, психологиялық
ішкі жан-дүниесін, толғанысын жеткізуде психологиялық
кідірістердің рөлі басым екені уақыттық параметрлер арқылы
көрсетілді;
- актерлердің дауыс әуені вербалды және вербалды емес әрекеттермен
үйлесе келе сөйлеу жағдаятымен толығып, образ сомдаудағы шеберліктерін
арттырғандығы нақты дәлелденді.
Жұмыстың теориялық құндылығы. Зерттеу барысында алынған сипаттамалар
нәтижесінде жасалған тұжырымдар мен қорытындылар интонология, сахна тілі,
тіл мәдениеті, прагмалингвистика мәселелеріне арналған еңбектерге үлес
қосуды көздейді. Жұмыс нәтижелерін лингвистика мәселелерінің түрлі
салаларын сипаттайтын зерттеулерде пайдалануға болады.
Жұмыстың практикалық құндылығы. Зерттеу жұмысының нәтижелерін жоғарғы
оқу орындарында сахна тілі, тіл мәдениеті, сөйлеу мәдениетіне,
интонологияға арналған оқулықтар мен оқу құралдарын жазуда, сахна тілі мен
қазақ тілі теориясы мен практикасына арналған арнайы курстар мен
семинарларды өткізу үшін пайдалануға болады. Радио, телеарналарда сахна
артистерінің, көркемсөз оқушылардың дауыс сазын дұрыс меңгеруіне көмегін
тигізеді.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында сахна тіліндегі
просодикалық тәсілдердің рөлін анықтауда эксперименттік-компьютерлік,
интонологиялық талдау, сипаттау, қорыту әдістері алынды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
- Сахна дискурсында просодикалық тәсілдер сөйлеуші мен тыңдаушының
арасындағы байланыстың прагматикалық мақсатқа жетуіне, бір-бірін түсінуін
қамтамасыз ететін негізгі құралдардың бірі ретінде көрерменнің қойылымды
дұрыс қабылдауына қызмет етеді;
- сахна тіліндегі интонация компоненттері пресуппозициялар теориясымен
ұштасып, дискурстың прагматикалық аспектісін күшейтіп, мағына ажыратушы
қызмет атқара алады;
- сахна тілі дискурсында интонеманың просодикалық тәсілдері сөйлемдердің
әр алуан құрылымдық-коммуникативтік түрлерін жасап қана қоймай, олардың
негізгі функцияларын төмендегідей бере алады:
- сөйлеушінің сезімін, ішкі ойын жеткізуге септігін тигізетін тілдік
емес әрекеттерді (ым, қимыл, түрлі қозғалыс-әрекеттер, мимика, жест)
тыңдаушыға, көрерменге сөзі түсінікті болу үшін сөйлеу әуенімен
сабақтастыра отырып, дискурстағы актерлердің бет-пішіндерінің қозғалысы,
жестері, ойды жеткізу кезіндегі орнығым түрленімдері ақпаратты жеткізуде
және қабылдауда үлкен рөл атқарады;
- сахна тілін сөйлеу мәдениетімен бірлікте қарастырылатын, просодикалық
тәсілдер – сөйлеу мәдениеті мен сөйлеу әрекетінің құралы; сахна тілінде
әрбір оқылатын мәтін мазмұнына, құрылымына орай өзгеше дауыс әуенін қажет
ететінін ескере отыра, сахна тіліндегі сөздің сапасын, сөз дұрыстығын, сөз
байлығын, сөз тазалығын көрсету актер шеберлігімен сабақтас анықталады.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың
негізгі нәтижелері мен қорытындылары төмендегідей республикалық және
халықаралық конференцияларда баяндалды: Мемлекеттік тілдің ахуалы,
проблемалары және шешу жолдары халықаралық ғылыми-практикалық конференция
(Өскемен, 2006), Үздіксіз кәсіптік білім беру: мәселелері және дамуы
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция (Өскемен, 2009), С.Аманжолов
оқулары-2009 атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция (Өскемен,
2009), Әдеби тіл және қазақ тілінің өміршеңдігі атты ғылыми-теориялық
конференция (Алматы, 2009), Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Алматы, 2009), Үздіксіз кәсіптік
білім беру: мәселелері және дамуы халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференция (Өскемен, 2010). Ғылыми жұмыс бойынша 4 мақала Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау
комитеті бекіткен ғылыми басылымдарда жарық көрді. Диссертация А.
Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтында тұрақты жүргізілетін
Лингвистикалық жұма атты семинардың 2009 жылдың 6 қарашасындағы
отырысында және фонетика бөлімінің кеңейтілген мәжілісінде талқыланып,
қорғауға ұсынылған.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Жұмыстың кіріспе бөлімінде тіл біліміндегі интонация мен сахна тіліндегі
мәселелердің зерттелу деңгейі жайында мәліметтер беріліп, зерттеудің
өзектілігі, мақсаты мен міндеттері, нысаны, жұмыстың ғылыми жаңалығы,
теориялық құндылығы, зерттеу әдістері, қорғауға ұсынылған негізгі
тұжырымдары баяндалған.
Тіл біліміндегі интонация мәселесі деп аталатын бірінші тарауда
интонация мәселесіне кеңінен тоқталдық. 1.1 Просодикалық тәсілдердің
дискурстық қызметі. Интонацияның дискурстық қызметі туралы алғашқы
пікірлердің бірі ретінде ХІІІ ғасырдағы сириялық Абу-әл Фарадждың
пайымдауын айтуымызға болады. Оның Айтулы оқиғалар кітабы еңбегінде:
Дауысын көтермей, ақырын, баяу сөйлеген адамның мұңға батып тұрғанын
аңғаруымызға болады. Кейде адамның бұлай сөйлеуі оның еңбекқорлығын
танытады дей келе дауыс туралы пікірін: кімде-кім әлсіз дауыспен
сөйлесе-қозықа сияқты қорқақ, қатты және бейберекет сөйлеген адам-ешкі
сияқты топас-деп білдірген [1, 22 б.].
Осы уақытқа дейінгі интонация, дискурс теориясына қатысты Г.П.
Торсуева, Е.В. Клюев, О.Я. Гойхман, О.М. Казарцева, Л.А. Кантер, Т.
Милевская, М.Л. Макаров, Р. Сыздық, Н. Уәли, Ә. Жүнісбек, Ж. Абуов, З.М.
Базарбаева, Г. Әзімжанова, З.Ш. Ерназарова, Б. Мурзалина еңбектерінде бұл
мәселелер әр қырынан қарастырылады.
Дискурс француз тілінен аударғанда сөйлеу мағынасын білдіреді.
Дискурс – экстралингвистикалық, яғни парадигмалық, әлеуметтік, мәдени,
психологиялық факторлармен байланысты болатын мәтін. Белгілі бір оқиғаны
баяндайтын мәтін [2, 7 б.].
Сахна тілінің дискурсының көрерменге ұғынықты қабылдануында
просодикалық тәсілдердің қызметі басым. Егер әр актер оқылатын мәтінді әр
түрлі интонациямен оқитын болса, онда дискурс қабылданбайды. Сахналық
дискурстағы негізгі мәселелердің бірі сөйлеуші мен тыңдаушының бір-бірін
түсінуі ғана емес, мәселе сахнада айтылған сөзді есту арқылы көрерменнің
қабылдауында. Классикалық драматургияда дискурс мақсатқа жету үшін,
кейіпкер бейнесін сомдап, ойды жеткізуде актер әрбір сөздің интонациясын
дәл қойып, нақышына келтіріп оқи білу керек. Сахнадағы дискурс ыңғайында
берілген сөйлесім актілері хабарлау, қарсылық білдіру, мақұлдау, келіспеу
тағы басқа мақсаттарды жүзеге асыруда просодикалық тәсілдердің қызметі
басым. Сахнадағы сөйлеу актісінде сөйлеуші де, тыңдаушы да, сөйлеу жағдаяты
да бар. Сахналық дискурс тек қана актердің қатысуымен ғана жүзеге аспайды,
онда автордың ойы, режиссердің идеясы, көрерменнің спектакльге деген
көзқарасы жатыр. Интонация компоненттерінің сахна дискурсындағы қызметі
барлық сыртқы факторлардың ықпалын ескере отырып жүргізіледі. Профессор Г.
Әзімжанова: Интонация мәтінде де үлкен рөл атқарады: Әр түрлі стиль мен
жанр түрлерін әр түрлі ыңғайда безендіреді, мәтінді әр түрлі мағыналық
бөлшектерге бөледі, тыңдаушыға эмоционалды – эстетикалық әсер ете алады,
фразааралық байланысты қамтамасыз етеді деп пайымдаған [3, 40 б.].
Сахналық дискурста просодикалық тәсілдер тілдік емес мәнбірлермен толығып
отырады. Сахналық дискурстағы просодикалық тәсілдердің қызметі сөйлеуші мен
тыңдаушының арасындағы байланыстың мақсатқа жетуіне қызмет етеді.
1.2 Интонация компоненттерінің жазу тіліндегі көрінісі. Бір нәрсені
жазғанда, оқығанда, айтқанда ойды басқаға түсіндіру, сондай-ақ бөгде
біреудің ойын түсіну үшін қолданылатын тыныс белгілері ережелерінің
қағидасы басшылыққа алынып, сахна тіліндегі қызметі қарастырылды. Өткен
ғасырдың екінші жартысы мен үстіміздегі ғасырдың бірінші жартысында
көптеген зерттеушілер шешендердің немесе сахна өнеріндегі актерлардың
орындауындағы көркем сөздің интонациясын жан-жақты қарастыра бастады. Олар
өз зерттеулерінде сахна өнерпаздарының, артистердің сөйлеу мәнерлерін
қарастырды. Олар мәтіндердің, яғни, жазу тілінің өздеріне тән заңдылықтары
болу керек деген жорамалға келеді. Сондықтан ол заңдылықтардың өзіне лайық
интонациясын, оның әуенін, қарқыны мен паузасын, синтагма шекараларын тыныс
белгілері көрсететіне сенді [4, 6 б.].
Сахна артисі мәтінді өзінше оқып, оның сөздеріне басқаша мағына беріп,
тыныс белгілерін орнынан жылжытып, паузаларды басқа жерге жасап, тыныс
белгілерінің оқылу заңдылығын сақтамай оқыса, онда тілдің лексика-
грамматикалық құрылысы мен интонациясы дұрыс берілмейді, екіншіден мазмұн
өзгеріске түсіп, айтылар ой жеткізілмейтіні белгілі.
Зерттеу жұмысының екінші тарауы Сахна тілінің қалыптасу, даму тарихы
деп аталады. 2.1 Сахнадағы сөйлеу мәдениеті және сөйлеу техникасы. Жалпы
сөз өнері, сөздің құдіреттілігі туралы мәселелер грек, рим ойшылдарының
еңбектерінен басталады. ХІ ғасырдағы шығыс ғалымы Кайкаустың еңбегінде:
...Сөз төрт топқа бөлінеді. Біріншісі – білуге де, айтуға да қажеті жоқ
сөздер. Екіншісі – білуге де, айтуға да қажетті сөздер. Үшіншісі – білуге
қажеті жоқ, бірақ айтуға болатын сөздер. Төртіншісі – білу керек, бірақ
айтуға қажетсіз сөздер. Негізінде, дүниенің бар жақсылығы – айту және білу
үшін қажетті сөздерге тән қасиет. Бұл сөздер дүние үшін пайдалы болып,
айтушыға да, тыңдаушыға да мән-мағынасымен әсерлі болуға тиіс делінген [5,
29 б.].
Сахна тілі, сөйлеу мәдениеті, сөйлеу техникасы мәселелері Н.В.
Черемисина, П.С. Пустованов, Т.А. Ладыженская, В.П. Чихачев, қазақ
зерттеушілері М. Балақаев, Р. Сыздық, Н. Уәли, Ә. Сығай, Р.Нұрғали, Р.
Қаныбаева, Д. Тұранқұлова, М. Байсеркенов, Д. Әлкебаеваның зерттеу
еңбектерінде қарастырылады.
Сөйлеу мәдениеті – сахна тілінің бірден-бір негізгі элементі болып
табылады деген қағида қалыптасқан. Тіл мәдениеті сөздің тек нормаға сай
жұмсалуын ғана емес, оның әсерлі, бейнелі, образды жұмсалуын да талап
етеді. Айтушының сөзі әсерлі, бейнелі болу үшін: 1) өзінше ойлау,
сөйлемдерді өз бетінше құру; 2) сөздің құрамындағы дыбыстардың айтылу
ерекшелігіне көңіл бөлу, яғни мәнерлеп сөйлеу; 3) тілдің бейнелеуші,
көркемдеуші тәсілдерін жақсы біліп, орынды қолдану; 4) сөздің стильдік
реңкін ажырату тағы басқа шарттар жүзеге асу қажет [6, 13 б.]. Сахна тілі
маманы, профессор Д.Тұранқұлова Сөйлеу техникасы мен сөйлеу мәдениетін
қатар меңгеру – дауыс сапасын жақсартудың бірден-бір жолы. Өйткені сөйлеу
мәдениеті сөздерді білдірмек ойға дәл таңдай білу болса, сөйлеу техникасы –
сол сөздерді тыңдаушысына жеткізе білетін дауыс құбылыстарын меңгеру болып
табылады деп тұжырымдаған [7, 30 б.]. Демек, бұл мамандықтың иелері
міндетті түрде сөздің қыр-сырын жете түсініп, соның ішінде интонацияның
сөйлеудегі рөлін анық бағамдай білу керек.
2.2 Сөйлеу техникасы және просодикалық тәсілдер. ХХ-ХХІ ғасырдағы тіл
білімінің жаңа даму бағыттары лингвистика ғылымын жан-жақты зерттей
бастады, бірақ сахна тіліндегі просодикалық тәсілдерінің қызметі тілдік
тұрғыдан қарастырылмаған. Шын мәнінде, сахналық дискурста сөйлеу жағдаяты
актердің тек сөйлеу әрекеті арқылы ғана жүзеге аспайды. Актер автордың
ойын, спектакльдің идеясын жеткізуде сөйлеу әрекетін алуан түрлі тілдік
емес әрекеттер арқылы толықтырып, әртүрлі эмоцияны танытуда просодикалық
тәсілдер арқылы да ақпарат бере алады.
С.Аманжолов еңбегінде Сөз, сөйлем дегеніміз адамның көңіліндегі ойының
дыбыстау арқылы жарыққа шығуы екенін білеміз... Мұны бізде шамасы келгенше
театр искусствосы көріп-біліп, көңіл-күйіне байланысты сөздің, сөйлемнің не
алуан құбылыстарын беруге тырысуда... делінген [8, 62 б.]. Сахна тілінде
актерлердің мәтінді оқу интонациясына талдау жасаған кезде біз алдымен
мәтінді фразаларға жіктеп аламыз және олардың әрбірінің әуенінің қозғалыс
бағытын анықтаймыз. Суперсегментті тәсілдер сөйлеу толқынының әрбір
бірлігін әртүрлі анықтайды. Сөйлеу техникасы көбіне-көп өз дауысын
меңгеруге байланысты. Ал өз даусын меңгеруі, оның тынысына, сөйлеу
мүшелерінің қызметіне, интонацияға, сөйлеу шапшаңдығына, дикцияға
байланысты болатыны сахна заңдылығында берілген. Сахна тілінің негізін
сөйлеу техникасы құрайды.
2.3 Сахнадағы сөйлеу актісінің дискурстық сипаты. Сахнадағы дискурс та
прагматикалық қатынас арқылы жүзеге асады. Өйткені прагматиканың негізінде
жасалатын тілдік таңбаларды сахнадағы сөйлеу коммуникациясы арқылы
жеткізуге болады. Сондай-ақ тілдің прагматикалық аспектісі сөйлеуші мен
тыңдаушының айтылған, естіген нәрсені ұғынуымен, түсінуімен байланысты.
Яғни прагматика қарым-қатынас жасауда мағыналы сөздерді таңдап, ой елегінен
өткізіп, байланыстыра білу керек екендігін көрсетіп, қандай мақсатта сөйлеп
тұрғандығын да қарастырады.
Құрылымы әлдеқайда күрделірек көркем шығарма дискурсының басты қызметі
– эстетикалық ықпал етіп, адресат санасының интеллектуалдық- эмоциялық
тұстарына қозғау салу [9, 208 б.]. Дискурстың бастауы, ортасы және соңы
болатыны белгілі. Сахна тіліндегі дискурс дайындықсыз еркін түрде жүзеге
аспайды. Сахна тілі эмоция мен экспрессияға бай болып келеді. Драмалық
шығарманың мазмұндық ерекшелігіне орай әр түрлі мақсаттағы сөйлеу актілері
жүзеге асады. Сахнадағы дискурста сөйлеуші де, тыңдаушы да, көрермен де,
сөйлеу жағдаяты да бар. Дискурстағы сөйлеуші мен тыңдаушының қарым-
қатынасындағы сөйлеу мақсатының жүзеге асуы кешенді түрде болады.
Прагматика – стилистика, мәтін лингвистикасы, коммуникативті
синтаксис, сөйлеу әрекетінің табиғатын ашуға көмектесетін, зерттеуге
міндетті түрде басшылыққа алынуға тиіс ұстаным дей келе, профессор
З.Ерназарова прагматиканың алғашқы түсінігінің қазіргі түсіндірілумен
зерттеу ауқымын салыстыруға келмейтіндігін айта келіп, Прагматика адамның
нақты жағдайда қандай мақсатпен сөйлеп тұрғанын қарастыратынына
келісетіндігін білдіреді деп ойын тұжырымдаған [10, 12 б.]. ХХ-ХХІ ғ.
лингвистикасының суперсегментті фонетикасында антропоцентристік бағыттағы
мәселелерді просодикалық тәсілдермен байланыстыра отыра
прагмалингвистикалық аспектіде қарастыру өзекті мәселе болып отыр.
Сахнадағы әрбір айтылған орамды сөз сөйлеу мәдениеті мен байлығын сақтап,
оны түсінуге, сөз қадірін ұғынуға, сөйлеу шеберлігін дамытуға ықпал етері
сөзсіз.
Үшінші тарау Сахна тілі дискурсына просодикалық талдау деп аталады.
Тарау екі тараушадан тұрады. 3.1 Ғ.Мүсіреповтің Ақан сері - Ақтоқты
пьесасынан алынған үзіндіге интонологиялық талдау. Талдауға алынған
Ғ.Мүсіреповтің Ақан сері-Ақтоқты, Қозы көрпеш-Баян сұлу пьесаларынан
үзінді мұрағат қорынан бейнетаспаға және компьютерлік дискіге жазылып, оған
интонологиялық талдау жасалып, лингвистикалық сипаттама берілді. Пьесадағы
басты рольдерде Ш.Айманов, Ш.Жандарбекова, Қ.Бадыров, Е.Өмірзақов,
С.Қожамқұлов, С.Майқанова, Р. Қойшыбаева ойнаған.
Интонологиялық талдаудың тіл біліміндегі рөлі үлкен. Талдау жұмысында
қазақ тіліндегі интонациялық бірліктерді ажыратушы деп саналатын негізгі
акустикалық параметрлер алынды. Интонологиялық талдау қазіргі қазақ тілі
интонациясын жүйеге түсірген ғалым, профессор З.М.Базарбаеваның теориясына
негізделініп алынды.
Сахнадағы дискурста сөйлемнің құрылымдық-коммуникативтік түрлерінің бәрі
өзіне тән интонациямен ерекшеленген. Дискурстағы сөйлемдерге интонологиялық
талдау компьютерлік бағдарламаға салынған дерек негізінде жасалып, оған
лингвистикалық сипаттама берілді.
Интонологиялық эксперименттік-фонетикалық талдаудың негізінде
сөйлемдердің интонациясына қарап, оның сөйлемнің қай коммуникативтік түрі
екені анықталды. Сонымен қатар, төмендегі ретпен зерттеулер жүргізілді:
• сөйлемдердің қанша синтагмаға (), немесе ырғақты топқа бөлінетінін
белгілеу ();
• 2) олардың синтагмалық, ырғақты және ой екпіндерін анықтау;
• 3) интонацияның деңгейіне байланысты синтагма әуенінің сызығын
көрсету: көтеріңкі, бәсең, көтеріңкі-бәсең, бәсең-көтеріңкі,
бірқалыпты;
• 4) синтагманың қарқынын анықтау: баяу, орташа, жылдам;
• 5) синтагманың айтылу күшін анықтау: күшеюі, азаюы.
Интонограммаларда сөйлеу сигналының осциллограммасы, негізгі тон
жиілігінің сызығы, үдемеліктің амплитудасы, уақыттың белгілері анықталады.
Ең алдымен алынған үзінді интонограммасы бойынша дыбыстар санаққа алынды,
интонограммалар сөйлеу тілінің әуенді, динамикалық, темпоралды просодикалық
сипаттамасы тұрғысынан қаралды. Негізгі тон жиілігінің параметрлерінен
синтагмалар әуені контурының басталу және аяқталу деңгейі, синтагмалардың,
сөздегі әрбір буынның максимальды және минимальды мәндері, негізгі тон
жиілігі, әуені шыңының орны анықталды. Үдемеліктің параметрлерінен
синтагмалардың, сондай-ақ әрбір буынның үдемелігінің жоғарғы және төменгі
диапазонына сипаттама берілді. Уақыттың параметрлерінен синтагмалардың
абсолюттік ұзақтылығы мен қарқыны анықталды. Қарқын сегменттердің жалпы
ұзақтылығы мен барлық буындар санының арасындағы қатынасынан анықталды. Ой
екпіні түскен буынның үдемелігі мен негізгі тон жиілігінің диапазоны
айқындалды. Интонацияның маңызды компоненті кідірістің сахналық дискурстағы
функциясы зор. Кідіріс сөйлемнің коммуникативтік түрлерін фразаларға,
синтагмаларға, ырғақты топтарға ғана бөліп қоймай, просодикалық басқа
тәсілдермен қосылып, сөйлемдердің түрлі мазмұндық, эмоциялық қарым-
қатынастарын анықтауға қатысады. Кідірістің мөлшері қарқынмен тығыз
байланысты. Фраза мен синтагмалардың кідірістері сөздердің арасындағы
кідірістерден көлемдірек болады. Сахна теорияларына сүйенсек, сахнадағы
кідірістің қисынды кідіріс, психологиялық кідіріс, тыныстық кідіріс сияқты
негізгі үш түрі болады. Қисынды кідіріс – тіл білімінде сөз бен сөйлемнің
ішкі мағынасын ашатын өлшемдік бірлік, яғни тілдік бірлік тұрғысынан бұл
грамматикалық кідіріске тең келеді. Психологиялық кідірістің (грамматикалық
емес) сөз бен сөйлемнің айтылар ойын өмірге әкелетін, яғни сол ой арқылы
сөз астарын жеткізетін сахналық құрал болып табылатыны сахна теориясында
қарастырылған. Сахнада оқылған мәтіндегі сөйлемдердің лексикалық құрамы мен
синтаксистік қатары интонациямен тікелей байланысты. Талдауымызды жүзеге
асыру үшін интонацияға физикалық тұрғыдан герц саны, яғни негізгі тон
жиілігін өлшеуде герц, үдемелікті өлшеуде децибелл қолданылды, фраза
бойындағы уақыт бірлігі миллисекундта өлшенді, негізгі әуеннің
жоғарылығына, екпінге, синтагмалардың жіктелуіне сипаттама берілді. Сонымен
қатар интонацияның динамикалық күші мен әуеніне арналған қосымша есептеулер
жүргізілді. Бұл талдау интонацияның семантикалық-грамматикалық және
эмоционалды-экспрессивтік қызметтерін анықтайды. Сөйлеушінің эмоциясын
мысалға, үстемдік жүргізу, қорқыту, қатты таңқалу, таңырқауды айқын
көрсететін интонация мен хабарлау, санамалау мәнінде келетін прозалық
суреттеудегі логикалық интонацияның берілуі екі басқа болып келетіні
анықталды.
Талдауға негіз болған мәтін үзіндісі бірнеше жыл бұрын таспаға жазылынып
алынған мұрағат деректерінен алынды. Эксперимент – актердің мәтінді оқуы
бойынша жүргізіліп отыр. Сондықтан да талдауға алынған мәтінді
синтагмаларға жіктегенде сөздердің буын жігі де назардан тыс қалмады,
өйткені актерлердің шеберліктерін танытуда, дауыс интонациясының
ерекшелігін анықтауда просодикалық тәсілдердің бірін-бірі толықтырып,
бірінің ашылмаған сырын екіншісі ашып, қазақ тіліндегі басқа тілдік
заңдылықтармен тұтасып отырады. Синтагмалар буынға жіктеліп, орфоэпиялық
үлгіде беріліп, сөйлеу буынына да назар аударылды. Сөйлемдегі сегменттердің
ерекше просодикалық тәсілдермен белгіленгендері қою шрифтмен берілді. Ғ.
Мүсіреповтің Ақан сері - Ақтоқты пьесасындағы Дәмелі мен Қоңқай
кейіпкерлерінің сөз тартысына жасалған интонологиялық талдауды
қарастырайық.
Дәмелі:
Ойбай-ау өлем де өшем, күйем де жанам деп тұрған бір жан емес пе ?! Қойып
жүр ме еркіне...
Ойбайауөлем де өшем күйем де жанам деп тұрған бір жан емес пе?!
1) Ойбайау
Айтылуы: уұй-ба–йау;
әуен: 160-166,4-166,4 гц;
үдемелік: 3-7,5-3,75 дб;
реңк: эмоциялық реңкі мол
қарқын: орташа;
буынның орташа ұзақтылығы :20 мс .
Сипаттама: Ойбайау сөзі жеке синтагма құрап тұр. Екінші, үшінші
буындарда әуен:166, 4 гц мөлшеріне, үдемелік 7,5 дб көтерілген және соңғы
буында З,75дб төмендеген, интонация бірқалыпты. Сөйлемнің басында келген
эмоцияның мәні үлкен, реңктің мағына ажыратушылық қызметі басым, сондықтан
одағай сөзді оқшау сегмент ретінде қарастыруға болады. Жалпы одағай
сөздердің тілімізде адамның көңіл-күйімен байланысты сөздер тобы екендігі
белгілі. Бұл синтагмада одағайдың бірсыдырғы, бірқалыпты интонациямен
айтылуы кейіпкердің көңіл-күйін нақтыландырған.
2) өлем де өшем күйем де жанам деп тұрған бір жан емес пе ?!
Айтылуы: ө-лөм дө-шөм;
әуен: 166,4-166,4 166,4-190 гц;
үдемелік: 7,5-7,5 7,5-8,5 дб;
реңк: эмоция молынан берілген
қарқын: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы 24 мс.
Сипаттама: Әуен мен үдемелік бірқалыптылығымен ерекшеленеді, тек соңғы
буында әуен 166,4 гц-тен 190 гц көтеріліп, үдемелік 8,5 дб-ге күшейген.
Бірыңғай мүшенің алғашқы компоненті болғандықтан интонация аяқталмаған.
3) күйем де жанам деп тұрған бір жан емес пе ?!
Айтылуы: кү-йөм дө жа-нам деп тұр-ған бір жан е-мес пе;
әуен: 166,4-166,4 190 180-180 193 190-195 200 200 200-200 200 гц;
үдемелік: 7,5-6 3,75 қалған буындар легінде бірыңғай 3,5-3дб аралығында;
реңк: эмоциялық бояуы күшейе түскен
қарқын орташа;
буынның орташа ұзақтылығы 20 мс.
Сипаттама: Сөйлем бірыңғай сөйлем мүшелерінен құралғандықтан алғашқы
синтагмадағы интонация жалғасын табады. Сөйлемнің соңына қарай келгенде
буынның айтылу жылдамдығы да, эмоция да күшейе түскен. Әуен 190-200 гц
аралығында бірқалыптылықты ұстайды, үдемелік те 5-7,5 дб аралығында
бірқалыпты. Сөйлемнің соңында да интонация бәсеңдемейді, өйткені ой
жалғасын тауып тұр. Сөйлемнің соңы бір жан емес пе сұраулық демеулігіне
аяқталған тіркес жоғары әуенмен айтылған. Маме, бабе, папе шылаулары
арқылы жасалған, қос тыныс белгісінің (?!) қатар келуі арқылы бірыңғай
мүшелер арқылы берілген сөйлемнің мазмұнында қатқыл леп те, сұрау мәні де
бар. Зерттеуге сүйенетін болсақ пе шылауы арқылы жасалған сөйлемнің соңында
тонның жиілігі де молайған, сөз буындарының айтылу қарқыны өскен,
кідірістің де ұзақтылығы мол. Интонацияның негізгі тон жиілігі орташа
регистрде, төмен дауыс күшімен айтылған.
4) Қойып жүр ме еркіне...
Айтылуы: Қо-йып жүр мер-кі-не;
әуен:245 245 272,5 245-217-135 гц;
үдемелік: 16,8-11,25 3,75 5,5-7,5-11,25-3 дб;
реңк: эмоция мол;
қарқын: жылдам қарқынмен айтылған;
буынның орташа ұзақтылығы 17,14 мс .
Сипаттама: Сөйлеу реңкінде өкініш, күйініш эмоциясы басым. Алғашқы
сөйлеммен бір тұтастықпен айтылғандықтан, қарқын жылдам және сөйлемнің
алғашқы буындары мен қалған буындарындағы әуен толқынды болып келген.
Әуеннің шарықтау шыңы ме демеулік шылауында анық байқалады. Ал үдемелік
сөйлемнің алғашқы сөзінің басқы буынында ең жоғарғы деңгейге көтерілген.
Сөйлемнің соңына қарай қарқын баяулап, интенсивтілік пен әуен төмендеген,
интонация аяқталған. Жауап күттіретін кідіріс анық байқалады. Актер екі
сөйлемнен тұратын күрделі тұтастықтағы интонацияны жоғары тоналды деңгейде
қою арқылы, орташа қарқынмен жеткізгені, оның сахнадағы әріптесін шыңдай
түскен. Қойып жүр ме еркіне тіркесінен кейінгі ұзақ кідірістік үнсіздік
сахнадағы әріптесінің сөзін баяу қарқынмен бастап, жоғары қарқынға көшуіне
мотив ретінде қызмет атқарған. Ойбайау сөзінен кейінгі аз уақыттық кідіріс
бірыңғай сөйлем мүшелерінің бірқалыпты қарқынмен айтылуына әсер еткен. Яғни
актер өз дауысын дәл шыңдай білетін шеберлік танытқан. Сөз автордікі
болғанымен, оның орындаушысы, тыңдарманға жеткізушісі – актер. Актер
мәтінмен үздіксіз жұмыс істегенде ғана мақсатқа қол жеткізеді.
Қоңқай:
Ақан жанамын десе Ақтоқты отқа түсе қалу керек пе екен?
1) Ақан жанамын десе
Айтылуы: А-қан жа-на-мын де-се;
әуен: 135-170 170-193- 190 190-193 гц;
үдемелік: 21,25-20 16-22,5-9,3 14-16 дб;
реңк: мол эмоциямен айтылған;
қарқыны: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы 27,14 мс.
Сипаттама: Фразалық екпін синтагманың соңына түсіп тұр. Интонация
аяқталмаған, негізгі тонның жиілігі сөйлемнің соңына қарай жоғарылаған, бұл
қарсылықты бағыныңқыға тән ерекшелікті көрсетеді.
1) Ақтоқты отқа түсе қалу керек пе екен ?
Айтылуы: Ақ-тоқ-тұ от-қа тү-сө ға-лұу ке-рек пе-кен;
әуен: 190-190-190 190-255гц 245-217 217-200 87-162 135-135гц;
үдемелік: 17,5-8,5-3,75 11-24 7,5-12 14-8,5 5,6-5,75 5,75-3 дб;
реңк: мол эмоция бірінші оймен ұласқан;
қарқын: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы: 23,84 мс.
Сипаттама: Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем, бағыныңқы
сөйлемнің баяндауышы – се шартты райдың жұрнағы арқылы жасалған. Құрмалас
сөйлемнің екі компоненті екі синтагма құрап тұр. Екінші компонент екі
ырғақты топтан жасалған. Актер оқиғаның мағыналы өзегін просодикалық
тәсілдер арқылы жеткізген. Болып жатқан оқиғаны ашып көрсететін отқа түсу
фразеологиялық тіркесін жоғары әуенмен қарқынды, мол үдемелікпен жеткізген.
Отқа түсу тіркесіне екпін түсіріп, жоғары интонациямен айтқан. Сөйлеуші
интонацияны дөп басып дәл қоя білген, отқа түсу тіркесінің мағынасын анық
жеткізу үшін бір екпінмен айта білген. Бұл оқиғаны жандандыру, анық етіп
көрсетуде сахна тарланы С.Қожамқұлов жазушының айтпақ болған ойымен
байланыстыра қолдануда шеберлік танытқан.
Дәмелі:
Немене, жанатын жалғыз Ақан ғой деп отырмысың...
1) Немене
Айтылуы: не-ме-не ;
әуен: 150гц бірқалыпты ;
үдемелік: 5-4,5-3 дб бірқалыпты;
реңк: молынан берілген;
қарқын: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы: 30мс
Сипаттама: Баяу қарқынмен айтылған, буынның орташа ұзақтылығы 30 мс,
реңктің бояуы молынан берілген. Қыстырма сөз ретінде келген оқшау сегмент
бір синтагма құрап, кідіріс арқылы ажыратылып тұр. Бірқалыпты әуенмен
үдемелікпен айтылған. Сөйлемнің мазмұндалуынан бұрын айтылған қыстырма
сөздің мазмұны негізгі ойдан кем емес, өйткені бір сөзбен берілген қарсылық
мәндегі ой актерлік вербалды емес процестермен ұштасып мағынаны ашып
тұрады. Сөйлем басында келген қыстырма сөздердің ролі де, қызметі де
жоғары. Дегенмен негізгі оймен салыстырғанда әуеннің, динамикалық диапазоны
аз, қарқыны жылдам әрі көмескі болып тұр.
2) жанатын жалғыз Ақан ғой деп отырмысың ...
Айтылуы: жа-на-тын жал-ғыз А-қаң ғой деп о-тұр-мұ-сың;
әуен:135 гц бірқалыпты тек А-қан буынында 187 гц көтеріліп біртіндеп 135гц
төмендеген;
үдемелік: 3,5-4дб бірқалыпты, тек А-қан буынында 7,5 дб көтеріліп 3,5-4 дб-
ге біртіндеп төмендеген;
реңк: молынан берілген;
қарқын: орташа;
буынның орташа ұзақтылығы: 20,76 мс.
Сипаттама: Синтагма орта қарқынмен айтылған, буынның орташа ұзақтылығы
20,76 мс. Бұл синтагманың ерекшелігі – әуен де, үдемелік те бірқалыпты
болып келеді. Әуен төменгі тоннан орта деңгейге Ақан сөзін айтқанда ғана
көтерілген. Негізгі тонның көтерілуімен үдемелілік те күшейген, яғни ойдың
мағыналық өзегі болып тұрған Ақан сөзіне логикалық екпін түсіріліп
айтылған.
Дәмелінің сөзі жалғасады:
Екі ғашықтың дерті: ем қонбайды дейтұғын
1) Екі ғашықтың дерті
Айтылуы: Е-кі ға-шық-ың дер-ті;
әуен: 191-245 ға буынында 270,5 гц көтерілген-244-150 215,5-255 гц;
үдемелік: 8,5-22 ға буынында 25,5дб-ге күшейген-16,5-5 8-13- 7,5 дб;
реңк: өкініш, мұң;
қарқын: орташа;
буынның орташа ұзақтылығы: 24,28 мс.
Сипаттама: Әуен де, үдемелік те жоғары деңгейде айтылады. Интонацияның
тоналды контуры толқындалып келген. Түсіндірмелі құрмалас сөйлем, бірінші
компоненттегі ой екінші компонентте жалғастығы табылатыны анық байқалып
тұр. Ой да, мағына да, интонация да аяқталмаған, керісінше жоғарғы регистр
сақталып интонация толқындалып келген.
2) ем қонбайды дейді мұны
Айтылуы: ем ғом-байт дей-ді мұ-нұ;
әуен: 150 155-155 155-155 297-245гц;
үдемелік: 22,5 23- 25 17-15 ІЗ-7,5 дб;
реңк: мол эмоция сақталған;
қарқын: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы: 28,33 мс.
Сипаттама: Жалғаулықсыз іргелес салаластардың мағыналық қатынастарын
көрсетуде барлық күш олардың интонациялық тәсілдеріне түседі. Интонацияның
компоненті болып саналатын қарқын, үдемелік, ұзақтылық, әуен сияқтылар
қозғалысқа түсіп, әр түрлі қызмет атқарады және А.М. Пешковскийдің өтем
заңы (закон компенсации) деген пікірін, яғни жалғаулықтар арқылы
жеткізілмейтін мағынаны интонация арқылы жеткізуге болады деген ойын
мақұлдауға болады. Кідіріс синтаксистік көмекші тәсілдермен бірігіп
интонацияның маңызын үстемелеп тұр. Ем қонбайды (айтылуы: ем ғомбайт)
тіркесі грамматикалық жағынан бөлшектенбейтін, лексика-семантикалық жағынан
бір ғана негізгі мағынаны (шара, амал қалмады деген) білдіретіндей болып
орныққан бір бүтін тұлға есебінде қолданылатын тұрақты етістік. Үдемелік
синтагманың басында біршама күшті 22,5 дб. Кейіпкердің ішкі толғанысын
жеткізіп, тіркестің мағынасын баса ашып көрсету үшін синтагманың басын
қатқыл үдемелікпен, баяу қарқынмен, орташа әуенмен бастаған. Соңғы дейді
мұны мәнсіз көмекші етістік пен есім сөздің тіркесінен жасалған құранды
етістік тіркесі тек бір екпінмен айтылады, өйткені олар сыртқы тұрпаты
жағынан да, ішкі мазмұны жағынан да тұтасып барып, біртұтас мағынаға ие
болған. Синтагма барысында әуен жоғары деңгейге көтерілген, үдемелік 13 дб-
ге күшейген.
Қоңқай:
Айтпа деймін, қайдағы ашық-машық дегенді. Баяғыда сен де талай
күйсенгенсің маған... Арты қой болды болып шықпады ма! Кәне, сонда ала
келген бақ-дәулетің?
Айтпа деймін, қайдағы ашық-машық дегенді
1) Айтпа деймін
Айтылуы: Айт-па дей-мін ;
әуен: 217-190 162-140 гц
үдемелік: 26,5-23 7-6 дб
реңк: жақтырмаушылық, көңілі толмаушылық эмоциясы
қарқын: орташа;
буынның орташа ұзақтылығы: 22,5 мс:
Сипаттама: Интонация аяқталған, тәуелсіз. Сөйлемнің басы қатқыл 26,5 дб
үдемелікпен, жоғарғы әуенмен басталған. Синтагма соңындағы кідіріс
сөйлеушінің ойын, пікірін толықтырып тұр. Айтпа деймін тіркесі сөйлемде
ремалық мағынаны, жаңа ақпаратты емес, жаңа ақпаратты жеткізетін дайындық
кезеңінде берілген. Диалогтық сөйлесім болғандықтан да алдыңғы позициядағы
алғашқы буынға ой екпіні түсіп тұр. Ой екпінінің ремадағы алғашқы буынға
түсуі, синтагма соңына қарай интонацияның төмендейтінін, ал темада
интонацияның әуені деңгейі көтерілетінінен белгі береді.
2) қайдағы ашық-машық дегенді
Айтылуы: қай-да-ғы
әуен: 140 гц бірқалыпты;
үдемелік: 9-11,25-7,5 дб;
реңк: реніш, өкпе-наз;
қарқын: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы: 20 мс.
3) ашық машық дегенді
Айтылуы: а-шық ма-шық де-ген-ді
әуен: 176-270 176-176 135-135-135 гц;
үдемелік: 22,5-22,5 15-13 7,5-3,5-3 дб;
реңк: кекесінді реңк бар;
қарқын: баяу
буынның орташа ұзақтылығы: 28,5 мс.
Сипаттама: Ашық-машық бір екпінмен айтылатын қос сөз. Тіркесті айту
кезінде интонацияның әуен контуры жоғарылаған, осы тіркесте әуеннің
шарықтау шыңы 270 гц-ке, үдемелік 22,5 дб. Алғашқы компонентті айтқанда
интонация әуенінің контуры көтеріліп, сөз екінші рет қайталанып келген
кезде интонацияның әуен контуры төмендеп барып кідіріспен ұштасқан.
3.2 Ғ.Мүсіреповтің Қозы көрпеш - Баян сұлу пьесасынан алынған үзіндіге
интонологиялық талдау. Талдауға пьесадағы Қарабай, Күнікей, Мақпал
кейіпкерлерінің сөз тартысы алынды.
Күнікей:
-Қозыны бір күн көрмей қалса, Баянның бебеу қағып, құрыққа тұрмайтынын
нағып ұмытып қалдың ?
1) Қозыны бір күн көрмей қалса
Айтылуы: Қо-зы-ны бір гүн гөр-мөй ғал-са;
әуен: 162,5 гц-тен біртіндеп 190гц-ке синтагма соңында 283 гц-ке
жоғарылаған;
үдемелік: 3,75 дб басталып соңғы буындарда 17-15 дб-ге күшейген;
реңк: реніш реңкі білінеді;
қарқын: баяу;
буынның орташа ұзақтылығы 16,4 мс.
Сипаттама: Сөйлем төрт синтагмадан тұрады, алғашқы бағыныңқылы сабақтас
құрмалас сөйлем жеке синтагма құрайды. Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас
сөйлем. Компоненттер бір-бірінен пауза арқылы ажыратылып тұр. Алғашқы
синтагмада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz