Ұлттық идея және оның тарихи орны
ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРИХИ ОРНЫ
1.1 «Ұлт» және «ұлттық идея» ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 «Қазақ», «алаш» этнонимдері туралы көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Қазақ поэзиясындағы ұлттық пафостың тарихи кезеңдері ... ... ... ... ... ..
2. XVIII.XIX ҒАСЫР АҚЫН.ЖЫРАУЛАР ПОЭТИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯНЫҢ ТІЛДІК.ТАНЫМДЫҚ КӨРІНІСІ
2.1 Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяның тарихи.әлеуметтік негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Өткенді аңсау идеясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Атамекен идеясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Болашақты болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРИХИ ОРНЫ
1.1 «Ұлт» және «ұлттық идея» ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 «Қазақ», «алаш» этнонимдері туралы көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Қазақ поэзиясындағы ұлттық пафостың тарихи кезеңдері ... ... ... ... ... ..
2. XVIII.XIX ҒАСЫР АҚЫН.ЖЫРАУЛАР ПОЭТИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯНЫҢ ТІЛДІК.ТАНЫМДЫҚ КӨРІНІСІ
2.1 Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяның тарихи.әлеуметтік негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Өткенді аңсау идеясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Атамекен идеясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Болашақты болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тақырыптың өзектілігі. Ұлт және ұлттық идея мәселесі – әлемдік деңгейде түрлі жаратылыстану және гуманитарлық саладағы ғалымдар мен ұлы ойшылдарды толғантып жүрген тақырып. Мазмұнына көз жүгiртсек, екi бөлiктен тұратынын көремiз. Бiрi – ұлт, екiншiсi – идея мәселесi. Ұлттану қазақ даласына ежелден қоныстанған үрдiс екенi ақиқат. Осыдан үш мың жыл бұрын өмiр сүрген Геродоттан бастап, қазақ жеріне аяқ басқан қаншама саяхатшылар мен кезбелер әрқилы мақсатқа сай қазақтың арғы тегiн, салт-дәстүрiн, рухани-мәдени ұстанымдарын, тарихын, яғни қайдан, қашан, қалай шыққанын, болмысын танып-бiлуге ұмтылғаны тарихтан белгілі. Сол сияқты қазақ ойшылдары да әлемнiң саяси, тарихи, этникалық дамуынан бейхабар қалған жоқ. Дала даналарының орыс, қытай, қалмақ, өзбек, араб, парсы жұрттары жөнiнде айтқандары бүгiнгi күнге жетiп отыр. Осының өзі адам баласының ұлт болып қалыптасып, ұлттық санасы дамыған сайын ұлттануға ден қойғанын танытады. ХІХ және ХХ ғасырлар Азия, Африка, Латын америкасы елдерінің басым бөлігінің төл тарихында жат жұрттық басқыншылардың отаршыл озбырлығы мен нәсілшіл нойыстығына қарсы толассыз бас көтеріп, бой көрсетулерінің , сөйтіп тәуелсіздік тұғырына талпынуларының қасиет пен қасіретке толы белестері болып бедерленіп қалды. ХХ ғасыр этностарды мидай араластырып жiбердi. Отарлаудың зорлық-зомбылығынан жоғалып кеткен ұлттар аз емес. Бiр ғана КСРО-ның өзiнде 1926-1939 жылдар iшiнде 194 ұлттан 100-ге жетпейтiн ұлт қалған екен. Осылайша ұлттану өзектi мәселеге айналды. Талай-талай ойдодалары өттi, том-том кiтаптар жарық көрдi. Ғалымдардың, саясаткерлердiң, саяхатшылардың үздiксiз iзденiсi зая кетпедi. қоғамдық санаға адамдардың ұлтқа жiктелетiнi аса зор құндылық ретiнде орнықты. Бүгiнде ұлтқа берiлген анықтама ондап, жүздеп саналады.
Еуразия құрлығындағы алып держава – КСРО-ның құзырына қарап келген өзбек, қырғыз, түрікмен, әзірбайжан секілді туыстас түркі халықтарымен бірге, қазақтардың да мемлекеттік егемендікке қол жеткізуі бүкіл әлемдік жиһангерлік жүйенің күйреу процесінің бір көрінісі ретінде қабылданары хақ. Батыс ойшылы Густав Лебонның ертеректе айтқан: «Қол астына түрлі - түрлі халықты ноқталап отырған үлкен империялардың маңдайына ешқашан ұзақ өмір сүруді жазбаған », - [1], - деген тұжырымы расқа айналып, бодандық бұғауынан босанып шыққан ұлттар өздерінің болашақта бет түзер баянды бағдарын айқындау мақсатында бағзысы мен бүгінгісін жаңаша сүзгі - сұрыптан, тез - таразыдан өткізіп жатыр. Бұл - қалыпты құбылыс.
Осы орайда кез-келген халықтың ықылым замандардан бергі рухани тәжірибесін саралап-салмақтау үшін мол мағлұмат беретін басты байлығы – оның сөз өнері. Болмыс-бітімдерін нақты категориялардың көмегімен кескіндеп-кейіптеуден гөрі, ойлы образдар немесе образды ойлар арқылы айшықтауға бейім көшпенділер жұрағаты – қазақтардың
Еуразия құрлығындағы алып держава – КСРО-ның құзырына қарап келген өзбек, қырғыз, түрікмен, әзірбайжан секілді туыстас түркі халықтарымен бірге, қазақтардың да мемлекеттік егемендікке қол жеткізуі бүкіл әлемдік жиһангерлік жүйенің күйреу процесінің бір көрінісі ретінде қабылданары хақ. Батыс ойшылы Густав Лебонның ертеректе айтқан: «Қол астына түрлі - түрлі халықты ноқталап отырған үлкен империялардың маңдайына ешқашан ұзақ өмір сүруді жазбаған », - [1], - деген тұжырымы расқа айналып, бодандық бұғауынан босанып шыққан ұлттар өздерінің болашақта бет түзер баянды бағдарын айқындау мақсатында бағзысы мен бүгінгісін жаңаша сүзгі - сұрыптан, тез - таразыдан өткізіп жатыр. Бұл - қалыпты құбылыс.
Осы орайда кез-келген халықтың ықылым замандардан бергі рухани тәжірибесін саралап-салмақтау үшін мол мағлұмат беретін басты байлығы – оның сөз өнері. Болмыс-бітімдерін нақты категориялардың көмегімен кескіндеп-кейіптеуден гөрі, ойлы образдар немесе образды ойлар арқылы айшықтауға бейім көшпенділер жұрағаты – қазақтардың
. Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея.- Алматы: Білім, 2000. -336 бет.
2.Темірқазақ. 1623, №2-3, 87-б.
3. Әбушәріп С. Этнос...-58-б.
4. Смағұлов О. Ата-баба {тек}.// Қазақ –Алматы: Білім, 1994. -21-б.
5. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1993. -156-б.
6. Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: ана тілі, 1991. -147-б.
7. Қабдолов З. Көзқарас: Талдаулар мен толғаулар. –Алматы: Рауан, 1996.11б.
8. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. -238-б.
9. Қамзабекұлы Д. Руханият: Мақалалар мен зерттеулер. – Алматы: Білім, 1997. -260-б.
10.
2.Темірқазақ. 1623, №2-3, 87-б.
3. Әбушәріп С. Этнос...-58-б.
4. Смағұлов О. Ата-баба {тек}.// Қазақ –Алматы: Білім, 1994. -21-б.
5. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1993. -156-б.
6. Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: ана тілі, 1991. -147-б.
7. Қабдолов З. Көзқарас: Талдаулар мен толғаулар. –Алматы: Рауан, 1996.11б.
8. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. -238-б.
9. Қамзабекұлы Д. Руханият: Мақалалар мен зерттеулер. – Алматы: Білім, 1997. -260-б.
10.
ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРИХИ ОРНЫ
1.1 Ұлт және ұлттық идея
ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Қазақ, алаш этнонимдері туралы
көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Қазақ поэзиясындағы ұлттық пафостың тарихи
кезеңдері ... ... ... ... ... ..
2. XVIII-XIX ҒАСЫР АҚЫН-ЖЫРАУЛАР ПОЭТИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯНЫҢ ТІЛДІК-
ТАНЫМДЫҚ КӨРІНІСІ
2.1 Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяның тарихи-әлеуметтік
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Өткенді аңсау
идеясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
2.2 Атамекен
идеясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2.3 Болашақты
болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ұлт және ұлттық идея мәселесі – әлемдік деңгейде
түрлі жаратылыстану және гуманитарлық саладағы ғалымдар мен ұлы ойшылдарды
толғантып жүрген тақырып. Мазмұнына көз жүгiртсек, екi бөлiктен тұратынын
көремiз. Бiрi – ұлт, екiншiсi – идея мәселесi. Ұлттану қазақ даласына
ежелден қоныстанған үрдiс екенi ақиқат. Осыдан үш мың жыл бұрын өмiр сүрген
Геродоттан бастап, қазақ жеріне аяқ басқан қаншама саяхатшылар мен кезбелер
әрқилы мақсатқа сай қазақтың арғы тегiн, салт-дәстүрiн, рухани-мәдени
ұстанымдарын, тарихын, яғни қайдан, қашан, қалай шыққанын, болмысын танып-
бiлуге ұмтылғаны тарихтан белгілі. Сол сияқты қазақ ойшылдары да әлемнiң
саяси, тарихи, этникалық дамуынан бейхабар қалған жоқ. Дала даналарының
орыс, қытай, қалмақ, өзбек, араб, парсы жұрттары жөнiнде айтқандары бүгiнгi
күнге жетiп отыр. Осының өзі адам баласының ұлт болып қалыптасып, ұлттық
санасы дамыған сайын ұлттануға ден қойғанын танытады. ХІХ және ХХ
ғасырлар Азия, Африка, Латын америкасы елдерінің басым бөлігінің төл
тарихында жат жұрттық басқыншылардың отаршыл озбырлығы мен нәсілшіл
нойыстығына қарсы толассыз бас көтеріп, бой көрсетулерінің , сөйтіп
тәуелсіздік тұғырына талпынуларының қасиет пен қасіретке толы
белестері болып бедерленіп қалды. ХХ ғасыр этностарды мидай араластырып
жiбердi. Отарлаудың зорлық-зомбылығынан жоғалып кеткен ұлттар аз емес. Бiр
ғана КСРО-ның өзiнде 1926-1939 жылдар iшiнде 194 ұлттан 100-ге жетпейтiн
ұлт қалған екен. Осылайша ұлттану өзектi мәселеге айналды. Талай-талай
ойдодалары өттi, том-том кiтаптар жарық көрдi. Ғалымдардың,
саясаткерлердiң, саяхатшылардың үздiксiз iзденiсi зая кетпедi. қоғамдық
санаға адамдардың ұлтқа жiктелетiнi аса зор құндылық ретiнде орнықты.
Бүгiнде ұлтқа берiлген анықтама ондап, жүздеп саналады.
Еуразия құрлығындағы алып держава – КСРО-ның құзырына қарап
келген өзбек, қырғыз, түрікмен, әзірбайжан секілді туыстас түркі
халықтарымен бірге, қазақтардың да мемлекеттік егемендікке қол
жеткізуі бүкіл әлемдік жиһангерлік жүйенің күйреу процесінің бір
көрінісі ретінде қабылданары хақ. Батыс ойшылы Густав Лебонның
ертеректе айтқан: Қол астына түрлі - түрлі халықты ноқталап
отырған үлкен империялардың маңдайына ешқашан ұзақ өмір сүруді
жазбаған , - [1], - деген тұжырымы расқа айналып, бодандық бұғауынан
босанып шыққан ұлттар өздерінің болашақта бет түзер баянды бағдарын
айқындау мақсатында бағзысы мен бүгінгісін жаңаша сүзгі - сұрыптан,
тез - таразыдан өткізіп жатыр. Бұл - қалыпты құбылыс.
Осы орайда кез-келген халықтың ықылым замандардан бергі рухани
тәжірибесін саралап-салмақтау үшін мол мағлұмат беретін басты
байлығы – оның сөз өнері. Болмыс-бітімдерін нақты категориялардың
көмегімен кескіндеп-кейіптеуден гөрі, ойлы образдар немесе образды
ойлар арқылы айшықтауға бейім көшпенділер жұрағаты – қазақтардың
тарихи тағдыр-талайын зерттеп - зерделеуге әсіресе олардың
поэзиясының тұла бойында тұтаса тұнып тұрған қыруар қазынаға
жүгінудің жөні бөлек. Өйткені ұлттық поэзия қай тұста да елдік
мұрат пен мүдденің, арман мен аңсардың шығармашылық шежіресі
болумен қатар, зобалаң замандарда азаттық жолындағы арпалыстың
қуатты құралы ретінде де өлшеусіз қызмет атқарды. Сондай- ақ, халық
рухының қатайып, нығая түскен кезін де, босаңсып, қожыраған тұсын да
сұңғылалықпен суреттеп, керек кезінде тиесілі баға берді. Қилы
кезеңдердің қыспағында ширап-шыныққан өлең өнерінің өзінің де
тақырыптық тұрпаты үздіксіз жаңғырып-жаңаланып, көркемдік кестесі
үнемі түлеп-толысып отырады. Сөз жоқ, түрімен қоса мазмұны да
ұлттық әдебиеттің өміршең, өскелең келетіні дәлелдеуді қажет
етпейді.
Қандай халықтың болмасын, ұлттық идеологиясының басты туы тәуелсіздік
жолындағы күрес десек, осы күрестің негізгі қаруы – сөз өнері.
Қазақ халқының ұлттық идеясының сөз өнері арқылы берілуінің тарихи,
әдеби, философиялық сипаты бұған дейінгі еңбектерде сөз болып келді. Бұған
А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедұлы, Ә.Бөкейханов, Қ.Жұбанов, М.Жұмабаев,
М.Әуезов т.б. қазақтың алғашқы зиялыларының еңбектерін, әдебиеттанушы
А.Шәріптің, тарихшы Қ.Салғараұлының, ұлттанушы А.Сейдімбектің, философ
А.Айталының т.б. ғалымдардың зерттеулерін атап өтуге болады.
Біздің жұмысымыз қазақ сөз өнерінің алтын шынжыры болып табылатын
жыраулық поэзияның тіліндегі ұлттық идеяның сипатын тілдік, сонымен бірге
тіл астарында жатқан ұлттық таным арқылы айқындауға бағытталды. Сол арқылы
поэтикалық тілдің тек көркемдік-эстетикалық, экспрессивтік-эмоциялық аяда
қалып қоймай, ұлттық сананы қалыптастыратын, шыңдайтын, ұлттық мүдде үшін
күрестің үні, құралы бола алатын қуатын таныту болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жоғарыда айтып өткеніміздей,
жыраулар шығармаларындағы поэтикалық тілдің лингвистикалық және
экстралингвистикалық (тілден тыс) астарындағы ұлттық идеяның берілу
сипатын, уәжін анықтау жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Осы
мақсаттың үддесінен шығу үшін төмендегі міндеттер алға қойылды:
1. Ұлттық идея ұғымының қазіргі таңда не себептен өзекті болып
отырғанының сырына бойлау үшін ұлт және ұлттық идея
терминдеріне түсінік беру;
2. Қазақ идеясы туралы көзқарастарға талдау жасау;
3. Қазақ сөз өнеріндегі ұлттық пафостың тарихи кезеңдеріне тоқталу;
4. Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяның тарихи-әлеуметтік себеп-
салдарына сипаттама беру;
5. Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяның ұлт үшін құнды болып
есептелетін ел, жер, ұлттық салт-дәстүр, ұлттық діл мен дін
туралы мәселемен қатар өріліп, қалыптасатынына дәлел-дәйектер
келтіру
6. Ұлттық идеяның қазақ ақын-жыраулары тілінде көркемдегіш құралдар
арқылы берілуіне талдау жасау.
7. Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяны танытатын өзекті
мәселелерді айқындап, этнолингвистикалық, лингвомәдениеттанымдық
тұрғыдан талдау жасау
Зерттеудің нысаны мен пәні. Қазақ ақын-жыраулары шығармаларының
поэтикалық тілі зерттеудің нысанасы, жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяны
тілдік және тілден тыс факторлар арқылы танудың лингво-поэтикалық, лингво-
философиялық талдамасы, зерттеудің негізгі пәні болып табылады.
Жұмыстың материалдары. Жыраулардың республикалық, жергілікті
баспаларда жарық көрген: Бес ғасыр жырлайды, Ай, заман-ай, заман-ай,
Ақ берен, Жыр дария, Абыл, Нұрым, Ақтаным, Аманат, Кәнеки, тілім,
сөйлеші, Әбубәкір Кердерінің шығармалары, Топан т.б. жыр жинақтары,
фольклорлық экспедициялар негізінде ел ішінен жинаған әдеби материалдар,
жергілікті жыршылардан жазылып қалған таспа материалдары, ҚР ҰҒК-ның,
М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты кітапханасының сирек
қолжазбалар қорындағы материалдар зерттеу жұмысына тілдік дереккөз ретінде
пайдаланылды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында салыстыру, талдау, саралау,
жүйелеу, сөз семантикасына компоненттік талдау, ішінара статистикалық
талдау әдістері, мәтіндік талдау, когнитивтік-концептуалдық талдау,
тезаурустық талдау тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің жаңалығы мен нәтижелері:
1. Қандай да бір ұлттың өзіндік ерекшелігін, тілін, ділін, дінін
жаһандану жағдайында сақтап қалудың бірден-бір жолы – ұлттық идея екені
анықталды;
2. Қазақ, алаш, жүз этнонимдерінің этимологиялық астарындағы, тарихи-
әлеуметтік мазмұнындағы қазақ идеясы мәселесі туралы көзқарастарға талдау
жасалды;
3. Қазақ сөз өнеріндегі ұлттық пафостың тарихи-хронологиялық кезеңдерң
мен оның сыр-сипаты анықталды;
4. XYIII-XIX ғасырлардағы жыраулар поэтикасында ұлттық идеяның сипаты
өзге кезеңдермен салыстырғанда өзінің бағалауыштық, жоғары пафостық
астарымен ерекшеленетіні анықталды;
5. Ұлттық идеяның өткенді аңсау, атамекенді сағыну, батырлықты
дәріптеу, өзі өмір сүрген кезеңнің өмір салтын мансұқтау, болашақты
жамншылық фонында болжау сарындарымен астастырылып берілетіндігі тілдік
деректермен дәлелденді;
6. Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяның тілдік көркемдегіш
құралдардың, жеке сөздердің мағыналық астарында берілуі дәйектелді.
Зерттеу жұмысының теориялық, практикалық маңызы
Поэтикалық тілдің лингвистикалық поэтика ғылымы деңгейінде зерттелу
тарихы, жыраулық көркем әлем, оның когнитивтік құрылымы, концептілер,
тілдік тұлға, мәтін теориясы, көркем дискурс, когнитивті метафоралар,
авторлық фразеологизмдер, поэтикалық мақсатты сөзқолданыстары мәселелеріне
қатысты ой-тұжырымдар мен ғылыми ұстанымдарды когнитивті лингвистика, қазақ
әдебиетінің тарихы, көркем мәтінге лингвоталдау, стилистика, тарихи
лексикология, этимология, фольклортану, мәдениеттану, этнография пәндеріне,
жыраулар поэтикасына арналған арнайы курстарға, магистр мамандықтарында
этнолингвистика, семасиология ғылыми курстарына теориялық материал ретінде
пайдалануға болады. Жыраулар тіліндегі лексика-семантикалық бірліктерге
жасалынған семантикалық талдауларды түрлі сөздіктер құрастырғанда тілдік
дерек ретінде, концептуалдық талдауларды лингвомәдениеттаным,
этнолингвистика, философия, дін тарихы пәндеріне дереккөз орнына
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРИХИ ОРНЫ
1.1 Ұлт және ұлттық идея ұғымдарына түсінік беру
Әлемдегі тәуелсіздік үшін күрескен тарихи ұлттар мен ұлыстардың
қатарында қазақ ұлтының бір ерекшелігі де, артықшылығы да сол: біздің жат
жұрттық өктемдікке наразылық білдірген әдебиетіміздің туған тілімізде
өсіп - өркендеуінің өзі ұлттық кемелдіктің бұлжымас айғағына
айнала алады. Неге десеңіз, көптеген Азия, Африка және Латын
Америкасы халықтарының отаршылдыққа қарсы күрес кезіндегі көркем
шығармаларының дені метрополия тілдерінде-ағылшынша, испанша,французша.
португалша жазылды. Әлбетте, бұл этностық сана - сезімнің әлі де
дәрменсіз күйін дәлелдейді.
Әлгі бағыттағы әдебиеттегі тұңғыш тудырушылардың қатарында
отарлаушы мемлекеттердің оқу ордаларын бітірген ұлттық элитаның
үркердей тобымен бірге, жаулаушы жұрттардың арасынан шыққан
әділетқор жазушылардың аралас жүруінің қайран қалдырмайтыны да
сондықтан; бұлардың көбісінің тайпалық тегі және нәсілдік сойы да
әрқалай. Айталық, Анголаның азаттық қозғалысының айтулы ақындары
Агостинью Нето мен Антониу Жасинтуды алсақ, бұлардың біріншісі -
негроидтық, кейінгісі - еуропоидтық тұқымнан тараған... Ал қазақ
сөзгерлерінің би бағланынан бастап былайғыларына дейін - жалғыз
тудың астына жиналып, алаш - алаш болғалы... - өздерінің тілдік
қана емес, тектік тұрғыдан да бір бүтін екендігін аруағы басқа
аламанның алдында қасқайып айтқан. Бұл тамыры тереңде жатқан елдің
тағылымын танытады.
Ендеше, қаншама қысталаң мен қиямет-қайымды, тіпті амалсыз кері
кету кезеңдерін бастан кешірген қазақ поэзиясы бойға біткен
бастапқы тәңірілік табиғатына көп кір жұқтырмай, өзінің өзегінде
ұлтымыздың түпкі таным - түсініктері мен олардың жолайғы
жаңғыруларының тіні мың өліп, мың тірілген Ж.Молдағалиев шақтарда
жат қиқым - қоспасыз сақтай білгендігіне сенеміз де сүйенеміз.
Сол тұңғиық тылсымның көзге көрінерлік бітімдерінің бірі әрі
бірегейі - ұлттық идеялардың жыраулар мен ақындардың
шығармашылықтарына қай тұрғы-тарапта көркемдік құйылым тапқандығының
арналарын қарастыру арқылы өлең өнерінің эстетикалық маңызын оның
қоғамдық қызметімен байланыстыра талқылауға болады.
Тақырыпқа тереңдемес бұрын ұлттық идея ұғымының мән -
мағынасы мен ая - астарын ашып алғанымыз абзал.
Біле - білсеңіз, бұл оңайлықпен бетін бермен бұра қоятын құбылыс
емес екен; алдымен ұлттың заты мен ұлттың атын жеке - жеке түстеп
– түгендеп алмайынеша, жанабына жуысу қиын. Рас - ау, ұлт жоқ
жерде, ұлттық идея қайдан болсын?!. Сол себепті қазақтануға қомақты
үлес қосатын. Іргелес ілімдердің мамандарына - тарихшыларға,
философтарға, этнопсихологтарға, антропологтарға қажетімізге қарай
жүгінгенімізде жөн.
Сонымен, әрбір халықтың өзін өщгнден айрықшалайтын дара
мүсінін, дербес мінезі мен мәдениетін танып – түйсінуі ең әуелі этникалық
төркін – тамырын анықтаудан бастау алатыны белгілі. Жер жүзіндегі адамзат
қауымдастығын құрайтын табиғи - тарихи жаратындылар - ру,тайпа, ұлыс
және ұлттарға анықтама бергенде ғылымда көбіне гректің еthn’os тайпа,
халық ,латынның nation тайпа,халық сөздерінен жапырақ жайған
атаулар қолданылады.Ғылыми терминдердің көпшілігі батысеуропалық
тұрмыстың топырағында туғандықтан, зерттеушілер қалыпты және қалыпты
емес құбылыстардың арасын айырғанда солардың сұлбасына сүйенеді. Соның
салдарынанбөгде бір ортада өзіндік өзгеше мәнісі бар болуы ықтимал
нәрсені еуропалық ғылым бүйректен шыққан сирақ есебінде бағалауға
мәжбүр, - дейді Г.Гачев. Бұл – бас шұлғытар байлам. Біз ұлт ұғымының
сыр – сипатын тәптіштегенде де күні кешеге дейін әрісі батыс, берісі
орыс қазанында қайнап шыққан қисындарды қаз – қалпынша малданып та,
мақұлдап та келдік. Ендігі жерде О.Бауердің, К.Реннердің, К.Каутскийдің
теориялары негізінен Австрия мемлекетінің мүдделеріне, Н.Бердяевтің,
С.Булгаковтың, Б.Вышеславцевтің тұжырымдары Ресей қауымының
қажеттіліктеріне, ал сталиндік ұйғарымның большевизм саясатына сәйкес
жасалғандықтарын барлап – байыптай білгеніміз жөн. Әрине, ұлт
категориясына байланысты қалыптасқан қарама – қайшылықты концепциялардың
қағидаларын түгелдей терістеу тәрізді біржақтылықтан да аулақпыз;
өйткені олардың ішінде ұлттық территория, ұлттық мінез , ұлттық
мәдениет, ұлттық рух, т.с.с. төңірегінде баяндалған баршаға бірдей
құнды қорытындылар да баршылық. Бұлардың бәріне жеке- жеке тоқталып жату
біздің міндетімізгк жатпайды. Шүкіршілік ететініміз: кейінгі кезде өз
ғалымдарымыздың этнос және этносқа қатысты мәселелер турасында еркін
пікір - пайымдарын білдірген зерттеулері жарық көре бастады.
Ұлт ұғымы жайында қазақтар арасында тұңғыш рет ғылыми
түйін жасаған кісі - Ғаббас Тоқжанов \ 1900- 1937\. О л өзінің Ұлт
деген не ? атты мақаласында бұл категорияға: ...тілі бір,жері
бір, ғасырлар бойындағы тіршілік күресінен, тұрмыс салтынан, жиі
қатынасынан туған мінез - жан сипаты бір жұрттардың қосылуы, бір
жұрт болуы [2], - деп анықтама берген. Бүгінгі таңда ұлт-тың
мазмұнын Гиппократтан Гумилевқа дейін желісі үзілмей келген
жағрафиялық орта туралы әртүрлі әліптемелердің ауқымында алып
қарастырудың да бөтендігі байқалмайды. Сайран Әбушәріптің жазуынша:
Қазақтардың ұғымында ұлт – бұл табиғи, биологиялық сипатқа ие
болған, этникалық ру - тайпалық құндылықтар негізінде пайда болатын
этнос, суперэтнос, қауымдастық[3]. Ұлтты даралауға тиісті қасиеттердің
қатарында бұлардан басқа да бірқатар шарттар ауызға алынып жүр.
Әйтсе де, этностың бүкіл жұрт бірдей мойындаған талассыз белгілерін
тұжырып беру гуманитарлық ғылым белгілерінің жұмыла бітіретін жұмысы
деп ойлаймыз.
Әзірге көңіл көншінетіні - Қазақтардың этникалық
қауымдастығының қазақ халқы болып бірігу процесінің ХҮ –ХҮІ ғасырларда
Қазақ хандығының ұйымдасуына байланысты аяқталғанын қазақ халқының
этникалық және мәдени дамуы жолдарын зерттеушілердің көпшілігі
мойындап отыр. Этнос ретінде олардың осы кезеңде бірігіп, халық бола
бастауы территориясының ортақтығына, мәдениетінің бірлігіне, сондай – ақ
бүкіл этносқа түсінікті бірыңғай тілге негізделді. Мұның тарихи зор
маңызы мынада: бұл кезде қазақтардың этникалық туыстық сезімі...
көзге анық түсетіндей дәрежеге жеткен еді[4].
Әдетте ұлттың ұйысу процесі мен оның белгілі бір этнонимді
басыбайлы иемдену сәтінің нақпа - нақ яки қоса - қабат келуі -
екіталай нәрсе. Мысалы, Сәбетқазы Ақатай қазақ халқы мен қазақ
атауының теңбе –тең еместігін; қазақ атауы пайда болғаннан көп уақыт
бұрын қазақ халқының құрамына кірген тайпалар мен тайпалық
одақтардың таихи тіршілігі басталып, болашақ қазақ әлеуметінің рухани
және материалдық іргетасы қаланып үлгергендігін дұрыс бағамдайды.Бұл
ретте белгілі ғалым Рабиға Сыздық ХҮІІІ ғасырдағы жыраулық
поэзияның тілі мен стилі туралы сөз ете отырып, елдік атаулардың
поэтикалық эволюциясын төмендегіше тиянақтайды: ..этникалық единица
мағынасында бұрын жұрт, л, халық сөздері талғаусыз бірінің орнына бірі
жұмсала берсе, біз сөз етіп отырған дәуірде халық арабизмі бел ала
бастайды. Ол әсіресе қазақ сөзімен тіркесімен тұрақтана түседі: Қазақ
деген халқымыз Бұқар. Бұрын активтеу қолданылып келген алаш
сөзімен қатар енді қазақ сөзі жиірек келеді. Мысалы, Бұқардың
Шүршіт деген сөз бар-ды деген толғауының Г.Н.Потанин
жазбаларындағы тексінде: Он сан қазақ тізгіні деген жол бар
бұрынғы он сан алаштыңорнына[5]. Сол секілді, ХІХ және ХХ ғасырлар
поэзиясында қазақ, алаш сөздерінің заманның ыңғайына қарай және
жекелеген жыр жампоздарының санаткерлік сорабына қарай кейде жарыса
жұптасып қолданылуымен қатар, бәз бір тұстарда тіпті өзара кереғар
контексте көрінушілігі көңіл аудартады. Бұл ағайындас этникалық
атаулардың біраз уақыт бойына ара алшақтатуына әсіресе халқымыздың
өміріне тыстан таңылған зорлықтың залалы тиді.
Сөйтіп, біртұтас мемлекетке біріккеннен бергі бес жарым ғасырға
жуық мерзімнің ішінде көшпенділіктен капитализмге шейінгі қоғамдық
құбылыстарды көзбен көріп, бостандықта да, бодандықта да күн кешіріп
үйренген қазақ ұлтының қаншама ұрпағы жұрттықты сақтау жолында жанын
жеп, түн ұйқысын төрт бөлдірген ой орамдарының, сезім мен сана
сырларының құпияларын өлең өзегіне өріп кеткен.
Халықтың құлқы, мінезі, ойы заманындағы әдебиетінен
білінеді[6],- депті Халел Досмұхаметұлы.
Француз әдебиетшісі Г.Лансонның пікірі де осы тектес:
Французкая литература – одно из проявлений национальной жизни: в своем
долгом и богатом развитии она запротоколировала все движение идей и
чувств, которое продолжало развертываться в плитических и социаальних
фактах или кристаллизовавалось в учреждениях... Мы изучаем историю
человеческого духа и национальной цивилизации в их литературных
проявлениых.
Орыс символизмінің ғалымы Эллис бұл байламды:Все
сучественное каждой вещи и есть ее идея, познание идеи поэтому
является сферой художественного творчесва - деп одан әрі бекіте
түседі.
Сайып келгенде, әр жаратындының бүкіл мәнді мәйегі -
оның идеясы екндігіне қол қойсақ, этностың тумыс - табиғатына
қатысты құбылыстардың уызы - ұлттық идея болып табылатындығы тайға
таңба басқандай көрінеді.
Дегенмен, оның жалпы жұрт кермар болмай келісерлік даусыз
дефинициясы тағы жоқ.Өйткені жер дүзінде қанша ұлт ұшырасса, сонша
түрлі ұлттық идея кеуде көтеретіні анық. Сондықтан қыруар пікір
сайыстың қорытындысы есебінде Ресей ғалымдарының:
Национальноесамосазнание и национальная идея - понятия, органично
связанные между собой. Первое из них обзначает целый мир взглядов и
представлений нации о самой себе, мир чувств, настроений и мнений,
традиций и обычаев, нравов и других духовных образований, возникающих у
нее как у социанально – исторической общности, пребывающей в состоянии
движения, изменения, развития или угасания. Национальная идея схватывает
суть этого мира в его самом общем виде. Поэтому любые ее определения будут
весьма абстрактными,- деп мойындаушылығында белгілі заңдылық бар. Бәрін
айт та бірін айт: осы мәселеге саналы ғұмырын сарп етіп, Орыс
идеясы аты арнаулы кітап жазған философ Н.А.Бердяевтің өзі алғашқы
сөйлемінде – ақ: Ұлттық типті, ұлттық даралықты айқындау – қиынның
қиыны.Бұл ретте дәлме – дәл анықтама беру мүмкін емес, - деп ағынан
ақтарылады да, әрі қарай Россияның несібесіне байланысты Жаратушының не
бұйрық бергендігін түсініп, соған сәйкес орыс халқының ой жетерлік
образын, оның идеясын тануға тырысатындығын жеткізеді.
Сол сияқты, бүгін қай халықтың да өз табиғатынан басқаның
бойында қайталанбас тәңірлік тылсым, қияға құмар мәртебе – мерей
іздестіруінде шектен шыққан өрескелдіктің жоқтығы белгілі болып отыр. Бұл
қарапайым да құдіретті талпынысты мансұқтауға немесе мойындамауғақойылған
тосқауылдар үздіксіз қиратылу үстінде. Онсыз дидары жарқын дүниенің күллі
адамзаттық күмбезіне кірпіш болып кірігемін деу – бос әурешілік. Өз елін
сүю дегенен адам өз халқынан басқа халықтарды мейлінше жек көрсін, басқа
халықтарға қасқыр болып тисін деген сөз шықпайды.
Жер жүзілік дамудың тарихи тұтас бір тұжырымдамасын
тудырған Г.В.Гегельдің: Әрбір халықтың өзіне тиесілі еншісі бар,-
дей отырып, ақыл айналымына бірінші болып халықтық рух ұғымын
енгізген. Оның ойынша, бұл дегеніміз – жалпы ғаламдық рух пен жеке
адамдық рухтың арасын жалғаушы діңгекті дәнекер; осы халықтық рухтың
арқасында тарихи процесс жүзеге асады. Ал халықтық рухтың ең биік
басқышы - этностың өзін - өзі түстеп қана қабылдамай, толық түсініп
танудың шыңына шығуы Н.В.Гогольдің Пушкин туралы бір - екі ауыз
сөз атты мақаласында: ... ұлттық сипат дегеніміз сарафанды
суреттеуде емес, халық рухының өзегінде жатыр,- деп ой түюі, академик
З.Қабдоловтың Абай туралы зерттеуінде: Ал ұлт ақыны болу оның
шығармаларындағы жекелеген ұлттық сипаттарда, боуяларда, өрнектерде
ғана жатпайды. Ұлт ақыны болу сол ұлттың өзі ғана емес, өзіне
айналу. Бұл - керемет нәрсе[7], - деп толғануы сол себепті.
Этностардың тарихи санасы тұлғалана түскен сайын халықтық
рухтың орнына ұлттық рух ұғымы жиірек қолданылуға қарады. Бұл
мәселені бірқыдыру байыпты зерделеген этнопсихолог Г.Шпет ұлттық
рухтың халықтың сын - сипаттары мен идеясын бедерлейтін образ
арқылы айғақталатынын айтады да, оның ұлттық мінез ұғымымен тепе
- тең екендігін және қоршаған орта құбылыстарымен әртүрлі өзара
әсерлесу барысында нақтылатындығын ерекше ескертеді.Қазіргі
оқымыстылардың да ұлттық рух пен ұлттық мінездің арасына баламалық
белгісін қоюға қарсы еместігі байқалады.Тіпті ұлттық төлсананы да
осылармен бір арбаға жеккенді мақұл санайды.
Олай болса әдебиеттегі ұлттық мінез мәселесін қаузау
белгілі бір дәрежеде ұлттық рухтың және ұлттық төл сананың бейнелі
түрде көрінетін жай-жапсарлары жайында да сөз суыртпақтау болып
шығатындығы түсінікті. Ақын сөзінше жұрт рухының сәулесі түспей
тұрмайды[8] - Ахмет Байтұрсынұлы. Және бұдан өшімішдің қазақы
иісіміздің Мағжан Жұмабаев аңқымасына да амал жоқ.
Ендігі бір жауабын таппаған жайт: ұлттық рух бен ұлттық
идеяның қатынасы.
Егер ұлтқа тән бұқаралық сананы тезерфордтық атом
моделінің құрылымына салып қарастырсақ , былай болар еді: ядро -
халықтың рационалдық және иррационалдық жаратылысын біршама тұрақты
түрде танытатын дүниетанымы мен дүниесезімі; электронды бөлшек-
алдыңғыларына қарағанда айнымалылау тарихи санасы;қабықша -
қапелімде құбылуға қайым қоғамдық пікірі. Міне, бұл қыртыс - қабаттар
тірзілік талқысына қарай бірде өзара үндес өрелесіп - өзектесіп,
келесіде қарама - қарсылықпен зарпылысып - шикілесіп жатады; соларға
сәйкес - ұлттық рух қарабайыр деңгей мен қуатты дәреженің аралығында
сынаптай сырғып тұрады.Рух ретінде мен идеяларға толып тұруын;
солардың сүйемелі арқасында алдымнан андағайлаған идеяны да құзырыма
қаратамын. Қорытысында сана төрінде сенделген құбылыстар басын қосып,
рухани қимыл - қозғалысты құрайды, - дейді К.Ясперс .- Идеялар
жоғалған жерде дүние сиырдың бүйрегіндей шексіз бөлшектеніп
кетеді[]. Бұл ретте байқайтынымыз: идеяның ұйыстырушылық қуаты. Ұлттық
рух пен ұлттық идеяның арасындағы сабақтастық пен септестік те осы
төңірекке орайласа керек.
Жалпы жаңа идеялардың санада мейлінше суарылып, сезімге
молынан сіңісіп, содан соң жан - жүйкенің түкпіріне терең бойлап,
түпкілікті бекуі баяу жүретіндігі белгілі. Тек сол жүзеге асқан
жағдайда ғана идеялар мінездің бөлшектеріне айналып, адамның қимыл –
құлқына әсерін тигізеді. Мінез белгілі мөлшерде сүрсаналық идеялардың
қабаттануына құралады, []- деп жазады Г.Лебон Идеялардың халықтар
өміріндегі мән-маңызы атты зерттеуінде. Әрине, қалыптасуы мен
қатпарлануы қанзалықты жәй жүрсе, идеялардың жұмыр бастың жықпыл -
жыраларының шетке шығарылуы да - соншалықты күрделі процесс. Қалай
айтсақ та,тарихи дамудың тәжірибесі кез келген идеяның өну,өрлеу
және өшу кезеңдерінен тұратындығын терістемейді.
Идея – грек сөзi, образ, ұғым, түсiнiк мағыналарында қолданылады.
Атқаратын мiндетiне қарай идея алуан-алуан қырымен көзге түседi. Мәселен,
бiрде ол сырт дүниенi бейнелейтiн қоғамдық сананың пiшiнi болса, ендi бiрде
адамның басты сенiмi орнына жүредi. Шығарманың түпкi түйiнi мағынасында да
қолданылатыны бар. Бiз қарастырғалы отырған ұлттық идея мәселесiнiң мәнi
ұлттың тiлегi, ниетi, ойы дегенге саяды. Сондықтан да ұлттық идеяны ұлт
мұраты деп қабылдасақ, мәселенiң тоқ етерiн тапқанымыз.
Ұлттық идея дегеніміз - этностың мезгілдік және мекендік
арқылы айқындалатын тәжірибесі,танымы және талғамына байланысты бірте
- бірте жаңғырып - жаңаланып отыратын, бірақ өзіндік ілкі жуық арада
жоғалта қоймайтын табиғи - тарихи әрі тылсымдық бітім -
болмысының, сана - сезімінің, мінезі мен мәдениетінің,соған сәйкес
туындайтын әлеуметтік мұрат - мүдделері мен қимыл - қозғалыстарының
жалқылық та, жалпылық та мәнін жинақтаған ұйтқысы.
Біз де бұл анықтамамыздың салыстырмалы сипатта екендігін
ескертіп, ең алдымен ұлттық идеяның тарихи категория болып
табылатындығын және бәрінен бұрын оның көркем сөздегі бедерленіп –
бейнелену жүйесі мен жолдарын зерттеп - зерделеуді диалектика
ауқымында діттегенімізді баса көрсеткіміз келеді.
Осы тұрғыдан ойлағанда,шет жұрттық шапқыншылықтың тауқыметін
тартқан халықтардың қай - қайсысының да әдебиеті де белгілі бір
саяси- ағартушылық, діни - философиялық немесе тектік – биологиялық
тұғырнамалардан туған ұлттық идеяны тірек тұтып, соның туын көтеріп,
тілегін көксеуші болғандығы білінеді.
Ағылшын империалистерімен арпалысқан Үндістанның М.Гупта,
М.Чатурведи, Д.Парасад секілді зайырлары өз шығармашылықтарында Мохандес
Карамчанда Ганди жасап - жүйелеп бнрген сатьярграха қағидаларына сүйеніп,
тәуелсіздік тақырыбын тілге тиек етті.
Африка құрлығы мен Антиль аралдарының азатшыл ақындары Леопольд Седар
Сенгор,Эме Сезар, Рене Мениль, Леон Дамас нәсілшілдікке қарсы негритюд
теориясын тұжырымдап, оны өлеңдері арқылы өрнектеді.
Латын Америкасындағы испандық конкистадорларға қарсы қозғалыстың
көсемдерінің бірі - Симон Боливардың есімімен байланыстырылатын
нуестроамериканизм идеясын насихаттаушылар қатарында әріде Андрес
Белью, Эстебан Эчеверриа, Хосе Хоакин Ольмедо, Хосе Мариа Эредиа, беріде
Пабло Неруда тәрізді ақындар болды.
Бір кереметі, егемендікке жету жолында күрескен жұрттардың
жолбасшысы болғандардың біраз бөлігі - керек кезінде қолдарына қаншеңгел
қару мен қауырсын қаламды қатар ұстаған қаламгер - қайраткерлер
екен!
Мұндай әлемге ортақ әмбебаптылықтың түп - тамырында әлдебір
заңдылықтың көмулі жатқандыщы өзіміздің бұрынырақтағы Асан Қайғы мен
Бұқар жыраудың, кейініректегі Алаш қозғалысын ұйымдастырған арыстардың
мысалдары да мақұлдайды.
1.2 Қазақ, алаш этнонимдері туралы көзқарстар
Толып жатқан зерттеушілер қазақ сөзінің тарихын қыпшақ заманымен
байланыстырады, олай жасайтын себептері шығыс деректерінде, әр түрлі
сөздіктер мен географиялық анықтамаларда қазақ сөзінің қолданыла бастағаны
осы уақыттан бері.олардың барлығын шолып шығу оңай шаруа емесғ оған арнайы
мақала немесе кітпа керек, себебі жазылған дүние көп, тиянақтаған пікір аз.
Осындай себептерге байланысты түп тегін әріден іздеу керек деген пікір
ұсынамыз.
Қазақ атауының негізі қазіргі уақытта қолданыстан шығып қалған
қаз саяси терминінде болуы керек, қаз дегеніміз жалпы жауынгер
жасақтың, қалың жауынгер елдің жиыны, мәжілісі. А.И.Левшиннің жазуына
қарағанда қазақтың соңғы ұлы жиындары ХҮІІІ ғасырдың жаугершілігі тұсында
болған: Чтобы сам Хан, равно как и все Султаны, старейшины и правители
родов, собирались осенью в одно место, в средние степи, для рассуждение о
делах народных. Чтобы ни один киргиз не являлся в собрания народные иначе,
как с оружьем.безоружный не имел голосо, и младшие не уступать ему места
[].
Бұл суреттелген бүкіл халықтық жиын – шын мәнінде қару ұстайтын,
ел қорғаны азаматтардың жиыны. Еуропа халықтырының ішінде Гомер заманынан
бері белгілі, біздің жерімізде оның тарихы одан да әрі болар.
Қазақ саяси ой пікірінің, этникалық санасы мен елдік қасиеттерінің
қалыптасуында өлшеусіз еңбек атқарған Бұқар жырау Абылай ханды қатерлі
шаруалардан тоқтатқысы, тежегісі келсе:
Ашуланба Абылай,
Ашулансаң Абылай,
Көтерермін көрермін,
Көтеріп қазға салармын, -дейді.
Қай мәселені қазыға салу халықтық жиындарда ірі мемлекет
қайраткерлерінің қолдауымен шешіледі.егер осы ұсыныстарды қаз қолдаса онда
бүкіл ел қырылып жойылса да сол шешімді орындайды. Қаздың маңызын ХҮІІІ
ғасырдың аумалы-төкпелі заманында басын бәйгеге тіккен ел азаматтары ғана
түсінсе керек. Біз қаздың маңызын қазақ халқының сол алмағайыл заманда
тарих сахнасынан жойылып кетпей аман қалған мысалынан көреміз.
Кавказ таулы өңірін мекендеген осетин және кабардин халықтарының
нарт аталатын эпикалық жырлары қазақтың көзі қарақты қаратаяқтарына
белгілі.Енді сол нарт жырынан бір үзінді келтірейік, түсінікті болу үшін
орыс тіліндегі аудармасын береміз:
Тот на хасе быть достоин,
Кто мечом разрушил горы,
Кто познал просторы мира,
Кто прошел моря и сушу,
Закаляя душу в битвах.
Бұл жерде қаз (хаса) ер жауынгерлердің кеңесі, жалпы кеңес
дегенді білдіреді. Эпос қазға тек әскери сыннан өткен, жаугершілікте
шыңдалған азматтар ғана қатыса алады дейді. Міне, қазақ идеясының негізгі
мазмұнына енді келдік. Бірнеше ғасыр Еуразия құрлығын меңгеріп тұрған Алтын
Орда империясы дағдарысқа түскен уақытта бір орталыққа біріккен мемлекеттің
орнында өз халықтық жиындарының билігімен жүретін жауынгер топтар қалды.
Империяның ыдырауы, әсіресе, оның сойылын соғып, қызметін жасап, жауға
ұстаған жасағы болған көшпелі жауынгер тайпаларға ауыр әсер етті.
Осылайша ноғайлы аталған көшпелі жауынгер тайпалардың
суперэтникалық бірлестігі құрамынан қазақ топтары шыға бастады.
1.3 Қазақ поэзиясындағы ұлттық пафостың тарихи кезеңдері
Хронологиялық тұрғыдан келер болсақ, Қазақстандағы ұлттық идеяның жасы -
қазақ этносымен түйдей құрдас. Ол қазақтармен бiрге дүниеге келдi әрi тарих
сахнасына да қазақтармен қол ұстаса көтерiлдi. Мұратсыз ұлт ұлт болып
қалыптасуы да, сақталып қалуы да мүмкiн емес. Ендеше ұлттық идеямыздың бес
ғасырдан астам тарихы бар екен. Оның өзi бiрнеше дәуiрден тұрады. Қазақ
хандығы тұсында ұлттық идеяның өзегiн мемлекеттiктi нығайту, этникалық
территорияны қалыптастыру, Ресей, Қытай, Жоңғар, Орта Азиялық
мемлекеттермен оңтайлы қарым-қатынас орнату құрады. Асан Қайғының:
Едiл менен Жайықтың
Бiрiн жазға жайласаң,
Бiрiн қыста қыстасаң,
Ал қолыңды маларсың
Алтын менен күмiске! –
деген жыр жолдарында ұлттық мұраттың сол дәуiрдегi аңсағаны -
территориялық тұтастық, саяси еркiндiк, әлеуметтiк кемелдiк, табиғат пен
адам арасындағы үйлесiм бейнеленген. Елдiң бiрлiгiн, iшкi тыныштығын,
ханның ынсапты болуын, халықтың берекелi байлығын жырлаумен ұлттық идеяны
мемлекеттiк саясат биiгiне көтергендер қатарында Қазтуған, Доспамбет,
Шалкиiз, Жиембет жыраулар тұр. Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама
жылдарында Отан қорғау ұлт мұратына айналды. Ақтамбердiнiң:
Жауға шаптым ту байлап,
Шептi бұздым айғайлап,
Дұшпаннан көрген қорлықтан
Жалынды жүрек қан қайнап,
Ел-жұртты қорғайлап,
Өлiмге жүрмiз бас байлап, - дейтiнi осыдан.
Жақсы менен жайсаңның басын өлiмге байлаған ХVIII ғасыр Абылай хан
дүние салуымен қазақтың маңдайындағы бағын ұшырды. Ресейдiң бодандығына
кiрген қазақ қоғамы әлеуметтiк-саяси және территориялық тұтастығынан
айрылды. Бөлiп ал да билей бер саясатынан туындаған әрбiр саяси күш,
әлеуметтiк қауым өз биiгiне, көздегенiне лайық ұлттық идеяны дүниеге
әкелдi. ХVIII ғасырда Абылай мен Әбiлхайырдың, ХІХ ғасырда Махамбет пен
Баймағамбет сұлтанның, Кенесары мен Қоңырқұлжаның, ХХ ғасыр басында Сәкен
мен Мағжанның, Әлiби мен Әлиханның ұстанған ұлттық мұраты барша қазаққа
ортақ едi деп, сiрә, ешкiм айта алмас. Иә, бұлар әрiсi - туған халқына,
берiсi – соңынан ергендерге қызмет еткiсi келдi. Бiрақ, уақыт өзi
көрсеткендей, бiреулерi ат төбелiндей азшылықтың мұратын жалаулатса,
екiншiлерi – барша қазақтың болмаса да қалың көпшiлiктiң мұратын дөп басып
таба алғаны ақиқат. Орталықтанған мемлекеттiң болмауымен қоса бiртұтас
ақпараттық кеңiстiктiң жоқтығы да жалпыұлттық идеяның өрiсiн тарылтты,
жолын кестi. Сырым, Махамбет, Кенесарылар ұлттық идеяны қарулы күрестен
тапса, Шоқан, Абай, Ыбырайлар ағартушылықтан, Әлихан, Ахмет, Мiржақыптар
Алаш автономиясынан, Шоқай тұтас Түркiстанды құрудан, Әлiби, Сәкендер
таптық жiктелуден олжалады. Ең пәрмендiсi әрi халыққа тиiмдiсi Алаш
автономиясы ұлттық идеясы екенiн ендi ғана әлем ойшылдары мойындау үстінде.
Кеңестiк Қазақстандағы ұлттық идеяның тарихы мен тағдырын бiр ауыз
сөзбен айтар болсақ, ол – ұлтжанды тұлғалардың қасiретi мен қуғын-сүргiнге
ұшырағаны, кешегi әралуан ұлттық идеяны әу бастағы тартымды мән-мағынасынан
жұрдай болған утопиялық социалистiк идеяның алмастырғаны, ол – өз елiндегi,
өз жерiндегi қазақтың күшпен таңылған саяси-идеологиялық тапшыл ұрандар мен
адасулар әсерiнен қазақтан жатсынуға бет түзегенi. Кеңестiк жылдардағы
қазақстанда қазақтың санасы мен жүрегiн билеп алған ұлттық идея болған
жоқ. Ұлтын сүйген, социалистiк эксперименттерден қара бұлттай төнiп келе
жатқан апаттың сұмдығын қапысыз ұғынған рухы биiк ақын-жазушылар, ғалымдар,
жекелеген тұлғалар туған халқының тiлi, дiнi, мәдениетi, жерi үшiн отқа
күйiп, суға түскенмен, қылышынан қан тамған тоталитарлық жүйе тiлге жеңiл,
жүрекке жылы ұлттық идеяны түзуге де, халыққа ұсынуға да жеткiзбедi, көктей
солдырды. 20-30-жылдары Алаш зиялылары құрбандыққа шалынғаннан кейiн
ұлттық идеяны табу бағытындағы талпыныстар ЕСЕП партиясының, Жас тұлпар
қозғалысының дүниеге келгенiнен, Қазақ әдебиетi, Зерде газет-
журналдарындағы ұлт тарихы, тiлi, мәдени мұрасы жайлы жарияланымдардан,
Ш.Смаханұлының қазақ мектептерiн ашуға жанталасынан, 1979 жылғы Целиноград,
1986 жылғы Алматы оқиғаларынан көрінеді. Бiрақ бағыт – мақсатқа тура
жеткiзетiн даңғыл жол емес, қисапсыз қасiреттi басынан өткiзген бiздер
тәуелсiздiктiң табалдырығынан нысаналы даярлықсыз аттай салдық.
Зерттеуші А.Шәріптің пікірі бойынша қазақ тарихында
поэзиямыздыңұлттық пафосы мынадай кезеңдік рухани көріністерден белгі
береді:1.Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы тұсындағы көшпенді
қоғамның мұраттары жыраулық поэзия ;
2.ХҮІІІ ғасырдағы жоңғар - қалмақ шапқынщылығы мен орыс
отаршылдығы төбе көрсеткен тұстағы ұлттық бірігу идеясы Бұқар ; Қазақ
халқының Ресейдің қол астына қарауы бірте -бірте және аймақтар бойынша
жүзеге асырылуы себепті қатаң хронологиялық жүйкге көне бермейтін ,
бірақ әртүрлі көзқарас – концепцияларды танытатын : а жат жұрттық
езгіге қарсы қимылға үндеу ұлт – азаттық көтерілістер поэзиясы -
Махамбет , т.б. ; ә зар заман Дулат, Шортанбай, Мұрат, Албан Асан,
т.б.; б ұлттық өзін – өзі сақтау Абай және ағартушылық бағыттағы
ақындар сарындары;
3. ХХ ғасырдың басында жетекші орынға шыға бастаған саяси
күрескерлік тенденция және Алаш идеясы АхметБайтұрсынұлы, Міржақып
Дулатұлы, Сұлтанмахмұт Торайғырұлы, Мағжан Жұмабайұлы, Ғұмар Қарашұлы, т.б.
4. Кеңестік империя кезеңіндегі ұлттық геноцид , мәдени экспанция
және ассимилияциялық саясат жүщеге асқан тоталитарлық жүйе жағдайында
таптық ұғымдардың тасасында астыртын күн кешіре берген этностық белгі-
сипаттар қазақ кеңес ақындары – Қ.Аманжоловтың, Қ.Бекқожиннің,
Ә.Тәжібаевтің, Ж.Молдағалиевтің, т.б. шағармашылығы;
5. Егемен елге айналған Қазақстан Республикасының жаңғырып –
жаңару үстіндегі ұлттық көркемөнерінің барлық саласында бейнеленетін
өтпелі кешең бедерлері мен құндылықтары.
2. XVIII-XIX ҒАСЫР АҚЫН-ЖЫРАУЛАР ПОЭТИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯНЫҢ ТІЛДІК-
ТАНЫМДЫҚ КӨРІНІСІ
2.1 Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяның тарихи-әлеуметтік
негізі
XIX ғасырдың екінші жартысы – қазақ елінің Ресей патша өкіметінің қол
астына кіріп, бірақ әлі де болса бодандықтың қамытын толық мойындай алмай,
еркіндіктен айрылғанына опық жеп, өкінішпен күн кешкен кезеңімен сәйкес
келеді. Бұл кезең – орыстанудың алғашқы белгілері там-тұмдап біліне
бастаған шақ. Көшпелі дәуренмен сабақтас қазақы сән-салтанаттың көзден бұл-
бұл ұшар сәтіндегі өкініш пен өткенді аңсау идеясының ұлттық дүниетанымда
көрініс беруі. Қазақ мәдениетінің кеңестік тарихында зар заман ақындары
деп ат қойылып, кертартпа, ұлтшыл ақындар деген айдар тағылған Шортанбай,
Мұрат т.б. ақындардың шығармаларына шошына қарап келгеніміз белгілі. Ақтан
Керейұлының әдеби мұраларының толыққанды нұсқалары жарық көрмей, жарық
көрсе де жал-құйрығы күзеліп барып баспа бетін көруі де осындай саясаттың
салқынынан сақтанғаннан болса керек деп ойлаймыз.
ХҮІІІ ғасыр –қазақ поэзиясының кең өріс алған тұсы.Бұл, бір жағынан,
әріден келе жатқан жыраулық дәстүрдің одан әрі дамып, жаңа қырларынан
көрінген кезеңі болса, екінші жағынан, ақындар мектебінің күш ала бастаған
шағы болды.осыған орай бұл дәуірдегі әдеби үлгілердің мазмұны мен тілінің
арасындағы сәйкестік анығырақ көріне түседі.
ХҮІІІ ғасыр қазақ қоғамы үшін, Шоқан Уәлиханов сөзімен айтсақ,қан
жосыған ішкі-сыртқы жорықтар мен ұрыстардың заманы болды. Әсіресе өзінің
елдік дербестігін сақтап қалу үшін, жеріне көз тігіп, қол сұққан сыртқы
жауларымен ұрыс-соғысы бар ма, ығы зор көршілерден ынтымақ-тірек іздеуі бар
ма –осы сияқты іс-әрекетпен ханынан бастап,қарасы түгел ат үстінде өткізген
ХҮІІІ ғасыр қазақ халқының әдеби дүниесі үшін де жауынгершілік дәуірі
болғаны түсінікті.
Бұл кездегі көркем поэзия уәкілдерінің көпшілігінің негізгі
лейтмотиві –ел қорғау, батырлықты ең жоғары мұрат ретінде суреттеу
болды.Сондықтан ХҮ-ХҮІІ ғасырлардан келе жатқан жауынгершілік тақырыбы әрі
қарай ұласады, осы мотивке тән көркем образдар мен лексика топтары
сақталып, сұрыпталып, шыңдала түседі. Ақтамберді, Тәтіғара тәрізді жыраулар
өздері де, бір жағынан, он жетіде құрсанып, Қылыш ілдім білекке деп өткен
жауынгер, жортуыл кернейшілері (М.Мағауин),болғандықтан, олардың
жырларының жені сыртқы жауларға қарсы күрес, ерлік, батырлық мазмұнында
келеді.
Сонымен қатар өткен ғасырларға қарғанда, ХҮІІІ ғасырдағы қазақ
поэзиясында екінші бір үлкен тақырып пайда болды, ол-әлеуметтік –қоғамдық
жай-күйді суреттеу.Сөз етіп отырған кезеңде қазақ жерінің батыс өлкесінен
бастап Ресей патшалығының қол астына кіре бастағаны мәлім. Бұл жағдай елдің
саяси-әлеуметтік және экономикалық өзгерістердің пайда бола бастауына
бірден-бір себепші болды.
Үшінші тақырып –дінге, мұсылман дініне қатысты. ХІХ ғасырдың ІІ
жартысындағы мұсылманшылықты уағыздау, оның қағидаларын қазақша түсіндіру
сияқты әрекеттер болғанмен, ХҮІІІ ғасырдағы қазақ поэзиясына алдынғы
дәуірлерге қарағанда, дін тақырыбы немесе исламға қатысты ойлар, түйіндер
араласа бастайды.мысалы, Бұқар жыраудың Бірінші тілек тілеңіз деген
толғауындағы: Бесінші тілек тілеңіз, Бес уақытты бес намаз Біреуі қаза
қалмасқа деген тармақтар, келесі бір толғауының: Алла деген ар болмас,
ақтың жолы тар болмас деп басталатын жолдары, өзге бір өлеңдеріндегі:
Әзірейіл келгенде, Жан қалар жер қайда бар... Дін мұсылман болмаса, Тіл
мұсылман не пайда... Айтар болсаң, алланы айт... Ақтың жолын күзетпей,
Жамандықты тұтқан жұрт...Алладан хүкім келмей өлмек жоқ жеген тармақтарының
мән-мазмұны ислам дініне қатысты емес пе? Демек, ХҮІІІ ғасырдағы қазақтығ
төл әдеби тілінде ислам дініне қатысты араб, ішінара парсы сөздері молырақ
орын ала бастайды.Бұл да әдебиет тақырыбы мен тілінің бір-біріне
сәйкестенуінен туған құбылыс болып табылады.
Бұл ғасырда да жыраулар туындыларының негізгі мақсаты дидактикалық
сарында ақыл-өсиет айту немесе өмір, адамзат, қоғам туралы толғану
болғандықтан, дерексіз ұғым атаулары көбейе, түрлене түседі. Жарлылық,
жалғыздық, кемшілік, талап,талқы, ақыл, үміт, зорлық, қорлық,
бақыт,әділдік, бірлік, тірлік сияқты сөздер еркін және актив қолданылады.
ХҮІІІ ғасырдың авторлы поэзиясының тақырыбы белгілі бір оқмғаларға,
адамдарға байланысты да болып келеді, сол себептен мұнда жер-су, адам
аттары өткен дәуірлердегі өлең-жырлар текстеріне қарағанда,әлдеқайда мол
және түрліше болып кездеседі.
2.2 Өткенді аңсау идеясы
Ұлттың салт дәстүрі, ұстанған әдет-ғұрпы, өзінің мәдени ортасы
қабылдаған, мәдени ортада дұрыс деп есептейтін өмір сүру салты бар. Бұндай
өмір сүру салты сол ұлт өкілдері үшін өмірге құлшындыратын ұлттық
ерекшелік, ұлттық мақтаныш болуы да мүмкін. Осындай ұлттық эталонға (мінез,
салт-дәстүр, тұрмыстағы сән-салтанат т.б.) нұқсан келген жағдайда (түрлі
қоғамдық-саяси өзгерістерге байланысты) сол ұлт өкілдері арасында өткен
өмірдің сән-салтанатын көксеу, өткенге деген сағыныш, салтанатты тұрмыстың
кейін қалғанына өкініш сезімдері оның поэтикалық тілінде бейнеленеді.
Мәселен қазақ поэзиясындағы зар заман ағымы осындай рухани шөлдеуден,
торығудан туған көркем сөз кестелері десек қателеспейміз.. Өткенді аңсау
идеясының негізгі астары көркем поэтикадағы ұлттық идеямен астасып жатыр.
Соңғы кезде А.Керейұлының бұрын белгісіз болып келген бірнеше
шығармалары табылып отыр. Соның ішінде Қазақтың салты (бұрынғы нұсқасы
36 жолдан, қазіргі нұсқасы 214 жолдан тұрады), Болжау сөз - екі
шығармасын сөз етпекпіз. Қазақтың салты – қазақтың өткенін аңсау,
қазіргісінен (ақын өмір сүрген кезең) торығу болса, Болжау сөз - қазақтың
болашағын (XIX ғасыр үшін болашақ келесі дәуір, яғни XX-XXI ғасыр деп
түсінеміз) болжау деп қабылдауға болады.
Қазақ үшін идеалды болмыс – оның сән-салтанатты тұрмысы, қазақы мінез,
салт-дәстүрі, құтты қонысы болмақ. Қазақтың салты толғауындағы
концептуалдық құрылымды бейнелейтін қазақ идеясы қазақтың кешегісі мен
бүгінгісін жақсы жаман бағалауыштық контексінде сипаттау арқылы ашылады.
Кешегі қазақты аңсаған жырау:
Кешегі бір кең күнде
Біз — қазақ деген ел едік,
Мандала мен мақпалдан
Бешпент-шалбар салдырған.
Термелі жаулық, ақ көйлек,
Сусынын шұбат қандырған.
Мырза жігіт сыпайы
Ағыйма шекпен, жадағай,
Атлас, мақпал түрменің
Талайын киіп қызықтап,
Жүрген де жерін таң қылған, - деп [1.179] толғайды.
Қазақтың идеалды болмысы – оның азаттығының, тәуелсіздігінің, бейбіт,
өмірінің кепілі. Олай болса, кең күн тіркесінің поэтикалық астарында
еркін, азат кез семантикасы бар екені түсінікті.
Қазақтың ұлттық психологиясын, мәдениетін танытатын қазақы мінез үлкенге
құрмет, кішіге ізет, үлкеннің сөзін тосып сөйлеу идеясы сыйластық
ұғымына сыйдырылып, жырдың когнитивтік құрылымында: мырза жігіт сыпайы
фреймі арқылы көрсетілсе, қонақжайлылық ұғымы Самаурыны быжылдап,
Оттан дәйім түспеген, Алыстан келген сый қонақ, Партоздап жақсы
жайлаған, Жолаушы түскен суытпен, Самаурын, шәйі қайнаған, Бауырсақ,
секер, жеміспен, Шәйдан басқа ішпеген, Қонағы келсе қой сойып, Қазаны
орта піспеген түріндегі тіркестермен беріледі. Сондай-ақ,
Сахилықтың белгісі
Қонағын алған шақыртып.
Алыс пен жақын демей-ақ
Көршілес қоңсы шаптырып.
Жер қазығын қақтырып,
Желісін ұзын тақтырып;
Айдаған жылқы жапыртып,
Байлаған құлын бақыртып.
Ащы қымыз, ақ шұбат
Сабадан құйған ақыртып.
Түйенің сүті — ақ шұбат
Бөлек құйып айырған.
Шөлдегендердің талайын
Сусынын беріп қайырған,
Иманшылық қайырдан,
Сахырада өскен қазағым,
Айтайын үлгі жайыңнан.
Желі толы нар тайлақ—
Жануарлардың енесі
Аруана менен айырдан. - деген [1. 180] жолдар қазақы қонақжайлық пен
мырзалықтың, осы қасиеттердің басты көзі – имандылықтың көркем дискурсын
танытады. Қазақ тұрмысының сән-салтанат, байлығы оның алдындағы төрт түлік
малы жылқы, құлын, нар тайлақ, інген, айыр сөздерінің коннотациясында
айқындалса, ащы қымыз, ақ шұбат сөздері – қазақтың ырыс, дәулетінің символы
ретінде берілген. Қазақтың салты толғауын идеалды (нағыз) қазақ
концептісінің концептуалдық дискурсы ретінде тануға болады. Қазақ халқының
этнографиялық болмысы – салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі, мінез-құлқы,
тұтынған материалдық заттары: киімі, әшекей бұйымдары, ыдыс-аяғы, төсеніші,
тамақ түрлері – түгелімен қазақтың кешегі идеалды өмірін сипаттайтын
тарихи-тілдік деректер түрінде көрініс береді. Қазақ халқының материалдық
мәдениетін тілдік деректері негізінде зерттеген Ж.Манкеева мәдениетті тіл
арқылы тануда белгілі бір тұлғаның шығармашылығындағы назар аударылуға
тиісті бірнеше ұғымдарды санамалап көрсетеді, соның қатарында уақыт пен
кеңістік контексіне сәйкес рухани және материалдық мәдениетке берілетін
баға [2.138] ұғымы біз талдап отырған шығарманың тілдік деректеріне
сәйкеседі. Мәселен, қазақ ақын-жыраулары шығармалары тілінде белгілі бір
кезеңдегі қазақ дүниетанымын көрсететін шай концептісі – Шортанбай,
Мұрат, Қашаған т.б. жыраулардың поэтикалық дүние бейнесінде қазақы
тұрмысқа басқыншылықпен енгізілген жаман ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРИХИ ОРНЫ
1.1 Ұлт және ұлттық идея
ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Қазақ, алаш этнонимдері туралы
көзқарастар ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Қазақ поэзиясындағы ұлттық пафостың тарихи
кезеңдері ... ... ... ... ... ..
2. XVIII-XIX ҒАСЫР АҚЫН-ЖЫРАУЛАР ПОЭТИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯНЫҢ ТІЛДІК-
ТАНЫМДЫҚ КӨРІНІСІ
2.1 Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяның тарихи-әлеуметтік
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Өткенді аңсау
идеясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
2.2 Атамекен
идеясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
2.3 Болашақты
болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ұлт және ұлттық идея мәселесі – әлемдік деңгейде
түрлі жаратылыстану және гуманитарлық саладағы ғалымдар мен ұлы ойшылдарды
толғантып жүрген тақырып. Мазмұнына көз жүгiртсек, екi бөлiктен тұратынын
көремiз. Бiрi – ұлт, екiншiсi – идея мәселесi. Ұлттану қазақ даласына
ежелден қоныстанған үрдiс екенi ақиқат. Осыдан үш мың жыл бұрын өмiр сүрген
Геродоттан бастап, қазақ жеріне аяқ басқан қаншама саяхатшылар мен кезбелер
әрқилы мақсатқа сай қазақтың арғы тегiн, салт-дәстүрiн, рухани-мәдени
ұстанымдарын, тарихын, яғни қайдан, қашан, қалай шыққанын, болмысын танып-
бiлуге ұмтылғаны тарихтан белгілі. Сол сияқты қазақ ойшылдары да әлемнiң
саяси, тарихи, этникалық дамуынан бейхабар қалған жоқ. Дала даналарының
орыс, қытай, қалмақ, өзбек, араб, парсы жұрттары жөнiнде айтқандары бүгiнгi
күнге жетiп отыр. Осының өзі адам баласының ұлт болып қалыптасып, ұлттық
санасы дамыған сайын ұлттануға ден қойғанын танытады. ХІХ және ХХ
ғасырлар Азия, Африка, Латын америкасы елдерінің басым бөлігінің төл
тарихында жат жұрттық басқыншылардың отаршыл озбырлығы мен нәсілшіл
нойыстығына қарсы толассыз бас көтеріп, бой көрсетулерінің , сөйтіп
тәуелсіздік тұғырына талпынуларының қасиет пен қасіретке толы
белестері болып бедерленіп қалды. ХХ ғасыр этностарды мидай араластырып
жiбердi. Отарлаудың зорлық-зомбылығынан жоғалып кеткен ұлттар аз емес. Бiр
ғана КСРО-ның өзiнде 1926-1939 жылдар iшiнде 194 ұлттан 100-ге жетпейтiн
ұлт қалған екен. Осылайша ұлттану өзектi мәселеге айналды. Талай-талай
ойдодалары өттi, том-том кiтаптар жарық көрдi. Ғалымдардың,
саясаткерлердiң, саяхатшылардың үздiксiз iзденiсi зая кетпедi. қоғамдық
санаға адамдардың ұлтқа жiктелетiнi аса зор құндылық ретiнде орнықты.
Бүгiнде ұлтқа берiлген анықтама ондап, жүздеп саналады.
Еуразия құрлығындағы алып держава – КСРО-ның құзырына қарап
келген өзбек, қырғыз, түрікмен, әзірбайжан секілді туыстас түркі
халықтарымен бірге, қазақтардың да мемлекеттік егемендікке қол
жеткізуі бүкіл әлемдік жиһангерлік жүйенің күйреу процесінің бір
көрінісі ретінде қабылданары хақ. Батыс ойшылы Густав Лебонның
ертеректе айтқан: Қол астына түрлі - түрлі халықты ноқталап
отырған үлкен империялардың маңдайына ешқашан ұзақ өмір сүруді
жазбаған , - [1], - деген тұжырымы расқа айналып, бодандық бұғауынан
босанып шыққан ұлттар өздерінің болашақта бет түзер баянды бағдарын
айқындау мақсатында бағзысы мен бүгінгісін жаңаша сүзгі - сұрыптан,
тез - таразыдан өткізіп жатыр. Бұл - қалыпты құбылыс.
Осы орайда кез-келген халықтың ықылым замандардан бергі рухани
тәжірибесін саралап-салмақтау үшін мол мағлұмат беретін басты
байлығы – оның сөз өнері. Болмыс-бітімдерін нақты категориялардың
көмегімен кескіндеп-кейіптеуден гөрі, ойлы образдар немесе образды
ойлар арқылы айшықтауға бейім көшпенділер жұрағаты – қазақтардың
тарихи тағдыр-талайын зерттеп - зерделеуге әсіресе олардың
поэзиясының тұла бойында тұтаса тұнып тұрған қыруар қазынаға
жүгінудің жөні бөлек. Өйткені ұлттық поэзия қай тұста да елдік
мұрат пен мүдденің, арман мен аңсардың шығармашылық шежіресі
болумен қатар, зобалаң замандарда азаттық жолындағы арпалыстың
қуатты құралы ретінде де өлшеусіз қызмет атқарды. Сондай- ақ, халық
рухының қатайып, нығая түскен кезін де, босаңсып, қожыраған тұсын да
сұңғылалықпен суреттеп, керек кезінде тиесілі баға берді. Қилы
кезеңдердің қыспағында ширап-шыныққан өлең өнерінің өзінің де
тақырыптық тұрпаты үздіксіз жаңғырып-жаңаланып, көркемдік кестесі
үнемі түлеп-толысып отырады. Сөз жоқ, түрімен қоса мазмұны да
ұлттық әдебиеттің өміршең, өскелең келетіні дәлелдеуді қажет
етпейді.
Қандай халықтың болмасын, ұлттық идеологиясының басты туы тәуелсіздік
жолындағы күрес десек, осы күрестің негізгі қаруы – сөз өнері.
Қазақ халқының ұлттық идеясының сөз өнері арқылы берілуінің тарихи,
әдеби, философиялық сипаты бұған дейінгі еңбектерде сөз болып келді. Бұған
А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедұлы, Ә.Бөкейханов, Қ.Жұбанов, М.Жұмабаев,
М.Әуезов т.б. қазақтың алғашқы зиялыларының еңбектерін, әдебиеттанушы
А.Шәріптің, тарихшы Қ.Салғараұлының, ұлттанушы А.Сейдімбектің, философ
А.Айталының т.б. ғалымдардың зерттеулерін атап өтуге болады.
Біздің жұмысымыз қазақ сөз өнерінің алтын шынжыры болып табылатын
жыраулық поэзияның тіліндегі ұлттық идеяның сипатын тілдік, сонымен бірге
тіл астарында жатқан ұлттық таным арқылы айқындауға бағытталды. Сол арқылы
поэтикалық тілдің тек көркемдік-эстетикалық, экспрессивтік-эмоциялық аяда
қалып қоймай, ұлттық сананы қалыптастыратын, шыңдайтын, ұлттық мүдде үшін
күрестің үні, құралы бола алатын қуатын таныту болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жоғарыда айтып өткеніміздей,
жыраулар шығармаларындағы поэтикалық тілдің лингвистикалық және
экстралингвистикалық (тілден тыс) астарындағы ұлттық идеяның берілу
сипатын, уәжін анықтау жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Осы
мақсаттың үддесінен шығу үшін төмендегі міндеттер алға қойылды:
1. Ұлттық идея ұғымының қазіргі таңда не себептен өзекті болып
отырғанының сырына бойлау үшін ұлт және ұлттық идея
терминдеріне түсінік беру;
2. Қазақ идеясы туралы көзқарастарға талдау жасау;
3. Қазақ сөз өнеріндегі ұлттық пафостың тарихи кезеңдеріне тоқталу;
4. Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяның тарихи-әлеуметтік себеп-
салдарына сипаттама беру;
5. Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяның ұлт үшін құнды болып
есептелетін ел, жер, ұлттық салт-дәстүр, ұлттық діл мен дін
туралы мәселемен қатар өріліп, қалыптасатынына дәлел-дәйектер
келтіру
6. Ұлттық идеяның қазақ ақын-жыраулары тілінде көркемдегіш құралдар
арқылы берілуіне талдау жасау.
7. Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяны танытатын өзекті
мәселелерді айқындап, этнолингвистикалық, лингвомәдениеттанымдық
тұрғыдан талдау жасау
Зерттеудің нысаны мен пәні. Қазақ ақын-жыраулары шығармаларының
поэтикалық тілі зерттеудің нысанасы, жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяны
тілдік және тілден тыс факторлар арқылы танудың лингво-поэтикалық, лингво-
философиялық талдамасы, зерттеудің негізгі пәні болып табылады.
Жұмыстың материалдары. Жыраулардың республикалық, жергілікті
баспаларда жарық көрген: Бес ғасыр жырлайды, Ай, заман-ай, заман-ай,
Ақ берен, Жыр дария, Абыл, Нұрым, Ақтаным, Аманат, Кәнеки, тілім,
сөйлеші, Әбубәкір Кердерінің шығармалары, Топан т.б. жыр жинақтары,
фольклорлық экспедициялар негізінде ел ішінен жинаған әдеби материалдар,
жергілікті жыршылардан жазылып қалған таспа материалдары, ҚР ҰҒК-ның,
М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты кітапханасының сирек
қолжазбалар қорындағы материалдар зерттеу жұмысына тілдік дереккөз ретінде
пайдаланылды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу барысында салыстыру, талдау, саралау,
жүйелеу, сөз семантикасына компоненттік талдау, ішінара статистикалық
талдау әдістері, мәтіндік талдау, когнитивтік-концептуалдық талдау,
тезаурустық талдау тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің жаңалығы мен нәтижелері:
1. Қандай да бір ұлттың өзіндік ерекшелігін, тілін, ділін, дінін
жаһандану жағдайында сақтап қалудың бірден-бір жолы – ұлттық идея екені
анықталды;
2. Қазақ, алаш, жүз этнонимдерінің этимологиялық астарындағы, тарихи-
әлеуметтік мазмұнындағы қазақ идеясы мәселесі туралы көзқарастарға талдау
жасалды;
3. Қазақ сөз өнеріндегі ұлттық пафостың тарихи-хронологиялық кезеңдерң
мен оның сыр-сипаты анықталды;
4. XYIII-XIX ғасырлардағы жыраулар поэтикасында ұлттық идеяның сипаты
өзге кезеңдермен салыстырғанда өзінің бағалауыштық, жоғары пафостық
астарымен ерекшеленетіні анықталды;
5. Ұлттық идеяның өткенді аңсау, атамекенді сағыну, батырлықты
дәріптеу, өзі өмір сүрген кезеңнің өмір салтын мансұқтау, болашақты
жамншылық фонында болжау сарындарымен астастырылып берілетіндігі тілдік
деректермен дәлелденді;
6. Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяның тілдік көркемдегіш
құралдардың, жеке сөздердің мағыналық астарында берілуі дәйектелді.
Зерттеу жұмысының теориялық, практикалық маңызы
Поэтикалық тілдің лингвистикалық поэтика ғылымы деңгейінде зерттелу
тарихы, жыраулық көркем әлем, оның когнитивтік құрылымы, концептілер,
тілдік тұлға, мәтін теориясы, көркем дискурс, когнитивті метафоралар,
авторлық фразеологизмдер, поэтикалық мақсатты сөзқолданыстары мәселелеріне
қатысты ой-тұжырымдар мен ғылыми ұстанымдарды когнитивті лингвистика, қазақ
әдебиетінің тарихы, көркем мәтінге лингвоталдау, стилистика, тарихи
лексикология, этимология, фольклортану, мәдениеттану, этнография пәндеріне,
жыраулар поэтикасына арналған арнайы курстарға, магистр мамандықтарында
этнолингвистика, семасиология ғылыми курстарына теориялық материал ретінде
пайдалануға болады. Жыраулар тіліндегі лексика-семантикалық бірліктерге
жасалынған семантикалық талдауларды түрлі сөздіктер құрастырғанда тілдік
дерек ретінде, концептуалдық талдауларды лингвомәдениеттаным,
этнолингвистика, философия, дін тарихы пәндеріне дереккөз орнына
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРИХИ ОРНЫ
1.1 Ұлт және ұлттық идея ұғымдарына түсінік беру
Әлемдегі тәуелсіздік үшін күрескен тарихи ұлттар мен ұлыстардың
қатарында қазақ ұлтының бір ерекшелігі де, артықшылығы да сол: біздің жат
жұрттық өктемдікке наразылық білдірген әдебиетіміздің туған тілімізде
өсіп - өркендеуінің өзі ұлттық кемелдіктің бұлжымас айғағына
айнала алады. Неге десеңіз, көптеген Азия, Африка және Латын
Америкасы халықтарының отаршылдыққа қарсы күрес кезіндегі көркем
шығармаларының дені метрополия тілдерінде-ағылшынша, испанша,французша.
португалша жазылды. Әлбетте, бұл этностық сана - сезімнің әлі де
дәрменсіз күйін дәлелдейді.
Әлгі бағыттағы әдебиеттегі тұңғыш тудырушылардың қатарында
отарлаушы мемлекеттердің оқу ордаларын бітірген ұлттық элитаның
үркердей тобымен бірге, жаулаушы жұрттардың арасынан шыққан
әділетқор жазушылардың аралас жүруінің қайран қалдырмайтыны да
сондықтан; бұлардың көбісінің тайпалық тегі және нәсілдік сойы да
әрқалай. Айталық, Анголаның азаттық қозғалысының айтулы ақындары
Агостинью Нето мен Антониу Жасинтуды алсақ, бұлардың біріншісі -
негроидтық, кейінгісі - еуропоидтық тұқымнан тараған... Ал қазақ
сөзгерлерінің би бағланынан бастап былайғыларына дейін - жалғыз
тудың астына жиналып, алаш - алаш болғалы... - өздерінің тілдік
қана емес, тектік тұрғыдан да бір бүтін екендігін аруағы басқа
аламанның алдында қасқайып айтқан. Бұл тамыры тереңде жатқан елдің
тағылымын танытады.
Ендеше, қаншама қысталаң мен қиямет-қайымды, тіпті амалсыз кері
кету кезеңдерін бастан кешірген қазақ поэзиясы бойға біткен
бастапқы тәңірілік табиғатына көп кір жұқтырмай, өзінің өзегінде
ұлтымыздың түпкі таным - түсініктері мен олардың жолайғы
жаңғыруларының тіні мың өліп, мың тірілген Ж.Молдағалиев шақтарда
жат қиқым - қоспасыз сақтай білгендігіне сенеміз де сүйенеміз.
Сол тұңғиық тылсымның көзге көрінерлік бітімдерінің бірі әрі
бірегейі - ұлттық идеялардың жыраулар мен ақындардың
шығармашылықтарына қай тұрғы-тарапта көркемдік құйылым тапқандығының
арналарын қарастыру арқылы өлең өнерінің эстетикалық маңызын оның
қоғамдық қызметімен байланыстыра талқылауға болады.
Тақырыпқа тереңдемес бұрын ұлттық идея ұғымының мән -
мағынасы мен ая - астарын ашып алғанымыз абзал.
Біле - білсеңіз, бұл оңайлықпен бетін бермен бұра қоятын құбылыс
емес екен; алдымен ұлттың заты мен ұлттың атын жеке - жеке түстеп
– түгендеп алмайынеша, жанабына жуысу қиын. Рас - ау, ұлт жоқ
жерде, ұлттық идея қайдан болсын?!. Сол себепті қазақтануға қомақты
үлес қосатын. Іргелес ілімдердің мамандарына - тарихшыларға,
философтарға, этнопсихологтарға, антропологтарға қажетімізге қарай
жүгінгенімізде жөн.
Сонымен, әрбір халықтың өзін өщгнден айрықшалайтын дара
мүсінін, дербес мінезі мен мәдениетін танып – түйсінуі ең әуелі этникалық
төркін – тамырын анықтаудан бастау алатыны белгілі. Жер жүзіндегі адамзат
қауымдастығын құрайтын табиғи - тарихи жаратындылар - ру,тайпа, ұлыс
және ұлттарға анықтама бергенде ғылымда көбіне гректің еthn’os тайпа,
халық ,латынның nation тайпа,халық сөздерінен жапырақ жайған
атаулар қолданылады.Ғылыми терминдердің көпшілігі батысеуропалық
тұрмыстың топырағында туғандықтан, зерттеушілер қалыпты және қалыпты
емес құбылыстардың арасын айырғанда солардың сұлбасына сүйенеді. Соның
салдарынанбөгде бір ортада өзіндік өзгеше мәнісі бар болуы ықтимал
нәрсені еуропалық ғылым бүйректен шыққан сирақ есебінде бағалауға
мәжбүр, - дейді Г.Гачев. Бұл – бас шұлғытар байлам. Біз ұлт ұғымының
сыр – сипатын тәптіштегенде де күні кешеге дейін әрісі батыс, берісі
орыс қазанында қайнап шыққан қисындарды қаз – қалпынша малданып та,
мақұлдап та келдік. Ендігі жерде О.Бауердің, К.Реннердің, К.Каутскийдің
теориялары негізінен Австрия мемлекетінің мүдделеріне, Н.Бердяевтің,
С.Булгаковтың, Б.Вышеславцевтің тұжырымдары Ресей қауымының
қажеттіліктеріне, ал сталиндік ұйғарымның большевизм саясатына сәйкес
жасалғандықтарын барлап – байыптай білгеніміз жөн. Әрине, ұлт
категориясына байланысты қалыптасқан қарама – қайшылықты концепциялардың
қағидаларын түгелдей терістеу тәрізді біржақтылықтан да аулақпыз;
өйткені олардың ішінде ұлттық территория, ұлттық мінез , ұлттық
мәдениет, ұлттық рух, т.с.с. төңірегінде баяндалған баршаға бірдей
құнды қорытындылар да баршылық. Бұлардың бәріне жеке- жеке тоқталып жату
біздің міндетімізгк жатпайды. Шүкіршілік ететініміз: кейінгі кезде өз
ғалымдарымыздың этнос және этносқа қатысты мәселелер турасында еркін
пікір - пайымдарын білдірген зерттеулері жарық көре бастады.
Ұлт ұғымы жайында қазақтар арасында тұңғыш рет ғылыми
түйін жасаған кісі - Ғаббас Тоқжанов \ 1900- 1937\. О л өзінің Ұлт
деген не ? атты мақаласында бұл категорияға: ...тілі бір,жері
бір, ғасырлар бойындағы тіршілік күресінен, тұрмыс салтынан, жиі
қатынасынан туған мінез - жан сипаты бір жұрттардың қосылуы, бір
жұрт болуы [2], - деп анықтама берген. Бүгінгі таңда ұлт-тың
мазмұнын Гиппократтан Гумилевқа дейін желісі үзілмей келген
жағрафиялық орта туралы әртүрлі әліптемелердің ауқымында алып
қарастырудың да бөтендігі байқалмайды. Сайран Әбушәріптің жазуынша:
Қазақтардың ұғымында ұлт – бұл табиғи, биологиялық сипатқа ие
болған, этникалық ру - тайпалық құндылықтар негізінде пайда болатын
этнос, суперэтнос, қауымдастық[3]. Ұлтты даралауға тиісті қасиеттердің
қатарында бұлардан басқа да бірқатар шарттар ауызға алынып жүр.
Әйтсе де, этностың бүкіл жұрт бірдей мойындаған талассыз белгілерін
тұжырып беру гуманитарлық ғылым белгілерінің жұмыла бітіретін жұмысы
деп ойлаймыз.
Әзірге көңіл көншінетіні - Қазақтардың этникалық
қауымдастығының қазақ халқы болып бірігу процесінің ХҮ –ХҮІ ғасырларда
Қазақ хандығының ұйымдасуына байланысты аяқталғанын қазақ халқының
этникалық және мәдени дамуы жолдарын зерттеушілердің көпшілігі
мойындап отыр. Этнос ретінде олардың осы кезеңде бірігіп, халық бола
бастауы территориясының ортақтығына, мәдениетінің бірлігіне, сондай – ақ
бүкіл этносқа түсінікті бірыңғай тілге негізделді. Мұның тарихи зор
маңызы мынада: бұл кезде қазақтардың этникалық туыстық сезімі...
көзге анық түсетіндей дәрежеге жеткен еді[4].
Әдетте ұлттың ұйысу процесі мен оның белгілі бір этнонимді
басыбайлы иемдену сәтінің нақпа - нақ яки қоса - қабат келуі -
екіталай нәрсе. Мысалы, Сәбетқазы Ақатай қазақ халқы мен қазақ
атауының теңбе –тең еместігін; қазақ атауы пайда болғаннан көп уақыт
бұрын қазақ халқының құрамына кірген тайпалар мен тайпалық
одақтардың таихи тіршілігі басталып, болашақ қазақ әлеуметінің рухани
және материалдық іргетасы қаланып үлгергендігін дұрыс бағамдайды.Бұл
ретте белгілі ғалым Рабиға Сыздық ХҮІІІ ғасырдағы жыраулық
поэзияның тілі мен стилі туралы сөз ете отырып, елдік атаулардың
поэтикалық эволюциясын төмендегіше тиянақтайды: ..этникалық единица
мағынасында бұрын жұрт, л, халық сөздері талғаусыз бірінің орнына бірі
жұмсала берсе, біз сөз етіп отырған дәуірде халық арабизмі бел ала
бастайды. Ол әсіресе қазақ сөзімен тіркесімен тұрақтана түседі: Қазақ
деген халқымыз Бұқар. Бұрын активтеу қолданылып келген алаш
сөзімен қатар енді қазақ сөзі жиірек келеді. Мысалы, Бұқардың
Шүршіт деген сөз бар-ды деген толғауының Г.Н.Потанин
жазбаларындағы тексінде: Он сан қазақ тізгіні деген жол бар
бұрынғы он сан алаштыңорнына[5]. Сол секілді, ХІХ және ХХ ғасырлар
поэзиясында қазақ, алаш сөздерінің заманның ыңғайына қарай және
жекелеген жыр жампоздарының санаткерлік сорабына қарай кейде жарыса
жұптасып қолданылуымен қатар, бәз бір тұстарда тіпті өзара кереғар
контексте көрінушілігі көңіл аудартады. Бұл ағайындас этникалық
атаулардың біраз уақыт бойына ара алшақтатуына әсіресе халқымыздың
өміріне тыстан таңылған зорлықтың залалы тиді.
Сөйтіп, біртұтас мемлекетке біріккеннен бергі бес жарым ғасырға
жуық мерзімнің ішінде көшпенділіктен капитализмге шейінгі қоғамдық
құбылыстарды көзбен көріп, бостандықта да, бодандықта да күн кешіріп
үйренген қазақ ұлтының қаншама ұрпағы жұрттықты сақтау жолында жанын
жеп, түн ұйқысын төрт бөлдірген ой орамдарының, сезім мен сана
сырларының құпияларын өлең өзегіне өріп кеткен.
Халықтың құлқы, мінезі, ойы заманындағы әдебиетінен
білінеді[6],- депті Халел Досмұхаметұлы.
Француз әдебиетшісі Г.Лансонның пікірі де осы тектес:
Французкая литература – одно из проявлений национальной жизни: в своем
долгом и богатом развитии она запротоколировала все движение идей и
чувств, которое продолжало развертываться в плитических и социаальних
фактах или кристаллизовавалось в учреждениях... Мы изучаем историю
человеческого духа и национальной цивилизации в их литературных
проявлениых.
Орыс символизмінің ғалымы Эллис бұл байламды:Все
сучественное каждой вещи и есть ее идея, познание идеи поэтому
является сферой художественного творчесва - деп одан әрі бекіте
түседі.
Сайып келгенде, әр жаратындының бүкіл мәнді мәйегі -
оның идеясы екндігіне қол қойсақ, этностың тумыс - табиғатына
қатысты құбылыстардың уызы - ұлттық идея болып табылатындығы тайға
таңба басқандай көрінеді.
Дегенмен, оның жалпы жұрт кермар болмай келісерлік даусыз
дефинициясы тағы жоқ.Өйткені жер дүзінде қанша ұлт ұшырасса, сонша
түрлі ұлттық идея кеуде көтеретіні анық. Сондықтан қыруар пікір
сайыстың қорытындысы есебінде Ресей ғалымдарының:
Национальноесамосазнание и национальная идея - понятия, органично
связанные между собой. Первое из них обзначает целый мир взглядов и
представлений нации о самой себе, мир чувств, настроений и мнений,
традиций и обычаев, нравов и других духовных образований, возникающих у
нее как у социанально – исторической общности, пребывающей в состоянии
движения, изменения, развития или угасания. Национальная идея схватывает
суть этого мира в его самом общем виде. Поэтому любые ее определения будут
весьма абстрактными,- деп мойындаушылығында белгілі заңдылық бар. Бәрін
айт та бірін айт: осы мәселеге саналы ғұмырын сарп етіп, Орыс
идеясы аты арнаулы кітап жазған философ Н.А.Бердяевтің өзі алғашқы
сөйлемінде – ақ: Ұлттық типті, ұлттық даралықты айқындау – қиынның
қиыны.Бұл ретте дәлме – дәл анықтама беру мүмкін емес, - деп ағынан
ақтарылады да, әрі қарай Россияның несібесіне байланысты Жаратушының не
бұйрық бергендігін түсініп, соған сәйкес орыс халқының ой жетерлік
образын, оның идеясын тануға тырысатындығын жеткізеді.
Сол сияқты, бүгін қай халықтың да өз табиғатынан басқаның
бойында қайталанбас тәңірлік тылсым, қияға құмар мәртебе – мерей
іздестіруінде шектен шыққан өрескелдіктің жоқтығы белгілі болып отыр. Бұл
қарапайым да құдіретті талпынысты мансұқтауға немесе мойындамауғақойылған
тосқауылдар үздіксіз қиратылу үстінде. Онсыз дидары жарқын дүниенің күллі
адамзаттық күмбезіне кірпіш болып кірігемін деу – бос әурешілік. Өз елін
сүю дегенен адам өз халқынан басқа халықтарды мейлінше жек көрсін, басқа
халықтарға қасқыр болып тисін деген сөз шықпайды.
Жер жүзілік дамудың тарихи тұтас бір тұжырымдамасын
тудырған Г.В.Гегельдің: Әрбір халықтың өзіне тиесілі еншісі бар,-
дей отырып, ақыл айналымына бірінші болып халықтық рух ұғымын
енгізген. Оның ойынша, бұл дегеніміз – жалпы ғаламдық рух пен жеке
адамдық рухтың арасын жалғаушы діңгекті дәнекер; осы халықтық рухтың
арқасында тарихи процесс жүзеге асады. Ал халықтық рухтың ең биік
басқышы - этностың өзін - өзі түстеп қана қабылдамай, толық түсініп
танудың шыңына шығуы Н.В.Гогольдің Пушкин туралы бір - екі ауыз
сөз атты мақаласында: ... ұлттық сипат дегеніміз сарафанды
суреттеуде емес, халық рухының өзегінде жатыр,- деп ой түюі, академик
З.Қабдоловтың Абай туралы зерттеуінде: Ал ұлт ақыны болу оның
шығармаларындағы жекелеген ұлттық сипаттарда, боуяларда, өрнектерде
ғана жатпайды. Ұлт ақыны болу сол ұлттың өзі ғана емес, өзіне
айналу. Бұл - керемет нәрсе[7], - деп толғануы сол себепті.
Этностардың тарихи санасы тұлғалана түскен сайын халықтық
рухтың орнына ұлттық рух ұғымы жиірек қолданылуға қарады. Бұл
мәселені бірқыдыру байыпты зерделеген этнопсихолог Г.Шпет ұлттық
рухтың халықтың сын - сипаттары мен идеясын бедерлейтін образ
арқылы айғақталатынын айтады да, оның ұлттық мінез ұғымымен тепе
- тең екендігін және қоршаған орта құбылыстарымен әртүрлі өзара
әсерлесу барысында нақтылатындығын ерекше ескертеді.Қазіргі
оқымыстылардың да ұлттық рух пен ұлттық мінездің арасына баламалық
белгісін қоюға қарсы еместігі байқалады.Тіпті ұлттық төлсананы да
осылармен бір арбаға жеккенді мақұл санайды.
Олай болса әдебиеттегі ұлттық мінез мәселесін қаузау
белгілі бір дәрежеде ұлттық рухтың және ұлттық төл сананың бейнелі
түрде көрінетін жай-жапсарлары жайында да сөз суыртпақтау болып
шығатындығы түсінікті. Ақын сөзінше жұрт рухының сәулесі түспей
тұрмайды[8] - Ахмет Байтұрсынұлы. Және бұдан өшімішдің қазақы
иісіміздің Мағжан Жұмабаев аңқымасына да амал жоқ.
Ендігі бір жауабын таппаған жайт: ұлттық рух бен ұлттық
идеяның қатынасы.
Егер ұлтқа тән бұқаралық сананы тезерфордтық атом
моделінің құрылымына салып қарастырсақ , былай болар еді: ядро -
халықтың рационалдық және иррационалдық жаратылысын біршама тұрақты
түрде танытатын дүниетанымы мен дүниесезімі; электронды бөлшек-
алдыңғыларына қарағанда айнымалылау тарихи санасы;қабықша -
қапелімде құбылуға қайым қоғамдық пікірі. Міне, бұл қыртыс - қабаттар
тірзілік талқысына қарай бірде өзара үндес өрелесіп - өзектесіп,
келесіде қарама - қарсылықпен зарпылысып - шикілесіп жатады; соларға
сәйкес - ұлттық рух қарабайыр деңгей мен қуатты дәреженің аралығында
сынаптай сырғып тұрады.Рух ретінде мен идеяларға толып тұруын;
солардың сүйемелі арқасында алдымнан андағайлаған идеяны да құзырыма
қаратамын. Қорытысында сана төрінде сенделген құбылыстар басын қосып,
рухани қимыл - қозғалысты құрайды, - дейді К.Ясперс .- Идеялар
жоғалған жерде дүние сиырдың бүйрегіндей шексіз бөлшектеніп
кетеді[]. Бұл ретте байқайтынымыз: идеяның ұйыстырушылық қуаты. Ұлттық
рух пен ұлттық идеяның арасындағы сабақтастық пен септестік те осы
төңірекке орайласа керек.
Жалпы жаңа идеялардың санада мейлінше суарылып, сезімге
молынан сіңісіп, содан соң жан - жүйкенің түкпіріне терең бойлап,
түпкілікті бекуі баяу жүретіндігі белгілі. Тек сол жүзеге асқан
жағдайда ғана идеялар мінездің бөлшектеріне айналып, адамның қимыл –
құлқына әсерін тигізеді. Мінез белгілі мөлшерде сүрсаналық идеялардың
қабаттануына құралады, []- деп жазады Г.Лебон Идеялардың халықтар
өміріндегі мән-маңызы атты зерттеуінде. Әрине, қалыптасуы мен
қатпарлануы қанзалықты жәй жүрсе, идеялардың жұмыр бастың жықпыл -
жыраларының шетке шығарылуы да - соншалықты күрделі процесс. Қалай
айтсақ та,тарихи дамудың тәжірибесі кез келген идеяның өну,өрлеу
және өшу кезеңдерінен тұратындығын терістемейді.
Идея – грек сөзi, образ, ұғым, түсiнiк мағыналарында қолданылады.
Атқаратын мiндетiне қарай идея алуан-алуан қырымен көзге түседi. Мәселен,
бiрде ол сырт дүниенi бейнелейтiн қоғамдық сананың пiшiнi болса, ендi бiрде
адамның басты сенiмi орнына жүредi. Шығарманың түпкi түйiнi мағынасында да
қолданылатыны бар. Бiз қарастырғалы отырған ұлттық идея мәселесiнiң мәнi
ұлттың тiлегi, ниетi, ойы дегенге саяды. Сондықтан да ұлттық идеяны ұлт
мұраты деп қабылдасақ, мәселенiң тоқ етерiн тапқанымыз.
Ұлттық идея дегеніміз - этностың мезгілдік және мекендік
арқылы айқындалатын тәжірибесі,танымы және талғамына байланысты бірте
- бірте жаңғырып - жаңаланып отыратын, бірақ өзіндік ілкі жуық арада
жоғалта қоймайтын табиғи - тарихи әрі тылсымдық бітім -
болмысының, сана - сезімінің, мінезі мен мәдениетінің,соған сәйкес
туындайтын әлеуметтік мұрат - мүдделері мен қимыл - қозғалыстарының
жалқылық та, жалпылық та мәнін жинақтаған ұйтқысы.
Біз де бұл анықтамамыздың салыстырмалы сипатта екендігін
ескертіп, ең алдымен ұлттық идеяның тарихи категория болып
табылатындығын және бәрінен бұрын оның көркем сөздегі бедерленіп –
бейнелену жүйесі мен жолдарын зерттеп - зерделеуді диалектика
ауқымында діттегенімізді баса көрсеткіміз келеді.
Осы тұрғыдан ойлағанда,шет жұрттық шапқыншылықтың тауқыметін
тартқан халықтардың қай - қайсысының да әдебиеті де белгілі бір
саяси- ағартушылық, діни - философиялық немесе тектік – биологиялық
тұғырнамалардан туған ұлттық идеяны тірек тұтып, соның туын көтеріп,
тілегін көксеуші болғандығы білінеді.
Ағылшын империалистерімен арпалысқан Үндістанның М.Гупта,
М.Чатурведи, Д.Парасад секілді зайырлары өз шығармашылықтарында Мохандес
Карамчанда Ганди жасап - жүйелеп бнрген сатьярграха қағидаларына сүйеніп,
тәуелсіздік тақырыбын тілге тиек етті.
Африка құрлығы мен Антиль аралдарының азатшыл ақындары Леопольд Седар
Сенгор,Эме Сезар, Рене Мениль, Леон Дамас нәсілшілдікке қарсы негритюд
теориясын тұжырымдап, оны өлеңдері арқылы өрнектеді.
Латын Америкасындағы испандық конкистадорларға қарсы қозғалыстың
көсемдерінің бірі - Симон Боливардың есімімен байланыстырылатын
нуестроамериканизм идеясын насихаттаушылар қатарында әріде Андрес
Белью, Эстебан Эчеверриа, Хосе Хоакин Ольмедо, Хосе Мариа Эредиа, беріде
Пабло Неруда тәрізді ақындар болды.
Бір кереметі, егемендікке жету жолында күрескен жұрттардың
жолбасшысы болғандардың біраз бөлігі - керек кезінде қолдарына қаншеңгел
қару мен қауырсын қаламды қатар ұстаған қаламгер - қайраткерлер
екен!
Мұндай әлемге ортақ әмбебаптылықтың түп - тамырында әлдебір
заңдылықтың көмулі жатқандыщы өзіміздің бұрынырақтағы Асан Қайғы мен
Бұқар жыраудың, кейініректегі Алаш қозғалысын ұйымдастырған арыстардың
мысалдары да мақұлдайды.
1.2 Қазақ, алаш этнонимдері туралы көзқарстар
Толып жатқан зерттеушілер қазақ сөзінің тарихын қыпшақ заманымен
байланыстырады, олай жасайтын себептері шығыс деректерінде, әр түрлі
сөздіктер мен географиялық анықтамаларда қазақ сөзінің қолданыла бастағаны
осы уақыттан бері.олардың барлығын шолып шығу оңай шаруа емесғ оған арнайы
мақала немесе кітпа керек, себебі жазылған дүние көп, тиянақтаған пікір аз.
Осындай себептерге байланысты түп тегін әріден іздеу керек деген пікір
ұсынамыз.
Қазақ атауының негізі қазіргі уақытта қолданыстан шығып қалған
қаз саяси терминінде болуы керек, қаз дегеніміз жалпы жауынгер
жасақтың, қалың жауынгер елдің жиыны, мәжілісі. А.И.Левшиннің жазуына
қарағанда қазақтың соңғы ұлы жиындары ХҮІІІ ғасырдың жаугершілігі тұсында
болған: Чтобы сам Хан, равно как и все Султаны, старейшины и правители
родов, собирались осенью в одно место, в средние степи, для рассуждение о
делах народных. Чтобы ни один киргиз не являлся в собрания народные иначе,
как с оружьем.безоружный не имел голосо, и младшие не уступать ему места
[].
Бұл суреттелген бүкіл халықтық жиын – шын мәнінде қару ұстайтын,
ел қорғаны азаматтардың жиыны. Еуропа халықтырының ішінде Гомер заманынан
бері белгілі, біздің жерімізде оның тарихы одан да әрі болар.
Қазақ саяси ой пікірінің, этникалық санасы мен елдік қасиеттерінің
қалыптасуында өлшеусіз еңбек атқарған Бұқар жырау Абылай ханды қатерлі
шаруалардан тоқтатқысы, тежегісі келсе:
Ашуланба Абылай,
Ашулансаң Абылай,
Көтерермін көрермін,
Көтеріп қазға салармын, -дейді.
Қай мәселені қазыға салу халықтық жиындарда ірі мемлекет
қайраткерлерінің қолдауымен шешіледі.егер осы ұсыныстарды қаз қолдаса онда
бүкіл ел қырылып жойылса да сол шешімді орындайды. Қаздың маңызын ХҮІІІ
ғасырдың аумалы-төкпелі заманында басын бәйгеге тіккен ел азаматтары ғана
түсінсе керек. Біз қаздың маңызын қазақ халқының сол алмағайыл заманда
тарих сахнасынан жойылып кетпей аман қалған мысалынан көреміз.
Кавказ таулы өңірін мекендеген осетин және кабардин халықтарының
нарт аталатын эпикалық жырлары қазақтың көзі қарақты қаратаяқтарына
белгілі.Енді сол нарт жырынан бір үзінді келтірейік, түсінікті болу үшін
орыс тіліндегі аудармасын береміз:
Тот на хасе быть достоин,
Кто мечом разрушил горы,
Кто познал просторы мира,
Кто прошел моря и сушу,
Закаляя душу в битвах.
Бұл жерде қаз (хаса) ер жауынгерлердің кеңесі, жалпы кеңес
дегенді білдіреді. Эпос қазға тек әскери сыннан өткен, жаугершілікте
шыңдалған азматтар ғана қатыса алады дейді. Міне, қазақ идеясының негізгі
мазмұнына енді келдік. Бірнеше ғасыр Еуразия құрлығын меңгеріп тұрған Алтын
Орда империясы дағдарысқа түскен уақытта бір орталыққа біріккен мемлекеттің
орнында өз халықтық жиындарының билігімен жүретін жауынгер топтар қалды.
Империяның ыдырауы, әсіресе, оның сойылын соғып, қызметін жасап, жауға
ұстаған жасағы болған көшпелі жауынгер тайпаларға ауыр әсер етті.
Осылайша ноғайлы аталған көшпелі жауынгер тайпалардың
суперэтникалық бірлестігі құрамынан қазақ топтары шыға бастады.
1.3 Қазақ поэзиясындағы ұлттық пафостың тарихи кезеңдері
Хронологиялық тұрғыдан келер болсақ, Қазақстандағы ұлттық идеяның жасы -
қазақ этносымен түйдей құрдас. Ол қазақтармен бiрге дүниеге келдi әрi тарих
сахнасына да қазақтармен қол ұстаса көтерiлдi. Мұратсыз ұлт ұлт болып
қалыптасуы да, сақталып қалуы да мүмкiн емес. Ендеше ұлттық идеямыздың бес
ғасырдан астам тарихы бар екен. Оның өзi бiрнеше дәуiрден тұрады. Қазақ
хандығы тұсында ұлттық идеяның өзегiн мемлекеттiктi нығайту, этникалық
территорияны қалыптастыру, Ресей, Қытай, Жоңғар, Орта Азиялық
мемлекеттермен оңтайлы қарым-қатынас орнату құрады. Асан Қайғының:
Едiл менен Жайықтың
Бiрiн жазға жайласаң,
Бiрiн қыста қыстасаң,
Ал қолыңды маларсың
Алтын менен күмiске! –
деген жыр жолдарында ұлттық мұраттың сол дәуiрдегi аңсағаны -
территориялық тұтастық, саяси еркiндiк, әлеуметтiк кемелдiк, табиғат пен
адам арасындағы үйлесiм бейнеленген. Елдiң бiрлiгiн, iшкi тыныштығын,
ханның ынсапты болуын, халықтың берекелi байлығын жырлаумен ұлттық идеяны
мемлекеттiк саясат биiгiне көтергендер қатарында Қазтуған, Доспамбет,
Шалкиiз, Жиембет жыраулар тұр. Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама
жылдарында Отан қорғау ұлт мұратына айналды. Ақтамбердiнiң:
Жауға шаптым ту байлап,
Шептi бұздым айғайлап,
Дұшпаннан көрген қорлықтан
Жалынды жүрек қан қайнап,
Ел-жұртты қорғайлап,
Өлiмге жүрмiз бас байлап, - дейтiнi осыдан.
Жақсы менен жайсаңның басын өлiмге байлаған ХVIII ғасыр Абылай хан
дүние салуымен қазақтың маңдайындағы бағын ұшырды. Ресейдiң бодандығына
кiрген қазақ қоғамы әлеуметтiк-саяси және территориялық тұтастығынан
айрылды. Бөлiп ал да билей бер саясатынан туындаған әрбiр саяси күш,
әлеуметтiк қауым өз биiгiне, көздегенiне лайық ұлттық идеяны дүниеге
әкелдi. ХVIII ғасырда Абылай мен Әбiлхайырдың, ХІХ ғасырда Махамбет пен
Баймағамбет сұлтанның, Кенесары мен Қоңырқұлжаның, ХХ ғасыр басында Сәкен
мен Мағжанның, Әлiби мен Әлиханның ұстанған ұлттық мұраты барша қазаққа
ортақ едi деп, сiрә, ешкiм айта алмас. Иә, бұлар әрiсi - туған халқына,
берiсi – соңынан ергендерге қызмет еткiсi келдi. Бiрақ, уақыт өзi
көрсеткендей, бiреулерi ат төбелiндей азшылықтың мұратын жалаулатса,
екiншiлерi – барша қазақтың болмаса да қалың көпшiлiктiң мұратын дөп басып
таба алғаны ақиқат. Орталықтанған мемлекеттiң болмауымен қоса бiртұтас
ақпараттық кеңiстiктiң жоқтығы да жалпыұлттық идеяның өрiсiн тарылтты,
жолын кестi. Сырым, Махамбет, Кенесарылар ұлттық идеяны қарулы күрестен
тапса, Шоқан, Абай, Ыбырайлар ағартушылықтан, Әлихан, Ахмет, Мiржақыптар
Алаш автономиясынан, Шоқай тұтас Түркiстанды құрудан, Әлiби, Сәкендер
таптық жiктелуден олжалады. Ең пәрмендiсi әрi халыққа тиiмдiсi Алаш
автономиясы ұлттық идеясы екенiн ендi ғана әлем ойшылдары мойындау үстінде.
Кеңестiк Қазақстандағы ұлттық идеяның тарихы мен тағдырын бiр ауыз
сөзбен айтар болсақ, ол – ұлтжанды тұлғалардың қасiретi мен қуғын-сүргiнге
ұшырағаны, кешегi әралуан ұлттық идеяны әу бастағы тартымды мән-мағынасынан
жұрдай болған утопиялық социалистiк идеяның алмастырғаны, ол – өз елiндегi,
өз жерiндегi қазақтың күшпен таңылған саяси-идеологиялық тапшыл ұрандар мен
адасулар әсерiнен қазақтан жатсынуға бет түзегенi. Кеңестiк жылдардағы
қазақстанда қазақтың санасы мен жүрегiн билеп алған ұлттық идея болған
жоқ. Ұлтын сүйген, социалистiк эксперименттерден қара бұлттай төнiп келе
жатқан апаттың сұмдығын қапысыз ұғынған рухы биiк ақын-жазушылар, ғалымдар,
жекелеген тұлғалар туған халқының тiлi, дiнi, мәдениетi, жерi үшiн отқа
күйiп, суға түскенмен, қылышынан қан тамған тоталитарлық жүйе тiлге жеңiл,
жүрекке жылы ұлттық идеяны түзуге де, халыққа ұсынуға да жеткiзбедi, көктей
солдырды. 20-30-жылдары Алаш зиялылары құрбандыққа шалынғаннан кейiн
ұлттық идеяны табу бағытындағы талпыныстар ЕСЕП партиясының, Жас тұлпар
қозғалысының дүниеге келгенiнен, Қазақ әдебиетi, Зерде газет-
журналдарындағы ұлт тарихы, тiлi, мәдени мұрасы жайлы жарияланымдардан,
Ш.Смаханұлының қазақ мектептерiн ашуға жанталасынан, 1979 жылғы Целиноград,
1986 жылғы Алматы оқиғаларынан көрінеді. Бiрақ бағыт – мақсатқа тура
жеткiзетiн даңғыл жол емес, қисапсыз қасiреттi басынан өткiзген бiздер
тәуелсiздiктiң табалдырығынан нысаналы даярлықсыз аттай салдық.
Зерттеуші А.Шәріптің пікірі бойынша қазақ тарихында
поэзиямыздыңұлттық пафосы мынадай кезеңдік рухани көріністерден белгі
береді:1.Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы тұсындағы көшпенді
қоғамның мұраттары жыраулық поэзия ;
2.ХҮІІІ ғасырдағы жоңғар - қалмақ шапқынщылығы мен орыс
отаршылдығы төбе көрсеткен тұстағы ұлттық бірігу идеясы Бұқар ; Қазақ
халқының Ресейдің қол астына қарауы бірте -бірте және аймақтар бойынша
жүзеге асырылуы себепті қатаң хронологиялық жүйкге көне бермейтін ,
бірақ әртүрлі көзқарас – концепцияларды танытатын : а жат жұрттық
езгіге қарсы қимылға үндеу ұлт – азаттық көтерілістер поэзиясы -
Махамбет , т.б. ; ә зар заман Дулат, Шортанбай, Мұрат, Албан Асан,
т.б.; б ұлттық өзін – өзі сақтау Абай және ағартушылық бағыттағы
ақындар сарындары;
3. ХХ ғасырдың басында жетекші орынға шыға бастаған саяси
күрескерлік тенденция және Алаш идеясы АхметБайтұрсынұлы, Міржақып
Дулатұлы, Сұлтанмахмұт Торайғырұлы, Мағжан Жұмабайұлы, Ғұмар Қарашұлы, т.б.
4. Кеңестік империя кезеңіндегі ұлттық геноцид , мәдени экспанция
және ассимилияциялық саясат жүщеге асқан тоталитарлық жүйе жағдайында
таптық ұғымдардың тасасында астыртын күн кешіре берген этностық белгі-
сипаттар қазақ кеңес ақындары – Қ.Аманжоловтың, Қ.Бекқожиннің,
Ә.Тәжібаевтің, Ж.Молдағалиевтің, т.б. шағармашылығы;
5. Егемен елге айналған Қазақстан Республикасының жаңғырып –
жаңару үстіндегі ұлттық көркемөнерінің барлық саласында бейнеленетін
өтпелі кешең бедерлері мен құндылықтары.
2. XVIII-XIX ҒАСЫР АҚЫН-ЖЫРАУЛАР ПОЭТИКАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯНЫҢ ТІЛДІК-
ТАНЫМДЫҚ КӨРІНІСІ
2.1 Жыраулар поэтикасындағы ұлттық идеяның тарихи-әлеуметтік
негізі
XIX ғасырдың екінші жартысы – қазақ елінің Ресей патша өкіметінің қол
астына кіріп, бірақ әлі де болса бодандықтың қамытын толық мойындай алмай,
еркіндіктен айрылғанына опық жеп, өкінішпен күн кешкен кезеңімен сәйкес
келеді. Бұл кезең – орыстанудың алғашқы белгілері там-тұмдап біліне
бастаған шақ. Көшпелі дәуренмен сабақтас қазақы сән-салтанаттың көзден бұл-
бұл ұшар сәтіндегі өкініш пен өткенді аңсау идеясының ұлттық дүниетанымда
көрініс беруі. Қазақ мәдениетінің кеңестік тарихында зар заман ақындары
деп ат қойылып, кертартпа, ұлтшыл ақындар деген айдар тағылған Шортанбай,
Мұрат т.б. ақындардың шығармаларына шошына қарап келгеніміз белгілі. Ақтан
Керейұлының әдеби мұраларының толыққанды нұсқалары жарық көрмей, жарық
көрсе де жал-құйрығы күзеліп барып баспа бетін көруі де осындай саясаттың
салқынынан сақтанғаннан болса керек деп ойлаймыз.
ХҮІІІ ғасыр –қазақ поэзиясының кең өріс алған тұсы.Бұл, бір жағынан,
әріден келе жатқан жыраулық дәстүрдің одан әрі дамып, жаңа қырларынан
көрінген кезеңі болса, екінші жағынан, ақындар мектебінің күш ала бастаған
шағы болды.осыған орай бұл дәуірдегі әдеби үлгілердің мазмұны мен тілінің
арасындағы сәйкестік анығырақ көріне түседі.
ХҮІІІ ғасыр қазақ қоғамы үшін, Шоқан Уәлиханов сөзімен айтсақ,қан
жосыған ішкі-сыртқы жорықтар мен ұрыстардың заманы болды. Әсіресе өзінің
елдік дербестігін сақтап қалу үшін, жеріне көз тігіп, қол сұққан сыртқы
жауларымен ұрыс-соғысы бар ма, ығы зор көршілерден ынтымақ-тірек іздеуі бар
ма –осы сияқты іс-әрекетпен ханынан бастап,қарасы түгел ат үстінде өткізген
ХҮІІІ ғасыр қазақ халқының әдеби дүниесі үшін де жауынгершілік дәуірі
болғаны түсінікті.
Бұл кездегі көркем поэзия уәкілдерінің көпшілігінің негізгі
лейтмотиві –ел қорғау, батырлықты ең жоғары мұрат ретінде суреттеу
болды.Сондықтан ХҮ-ХҮІІ ғасырлардан келе жатқан жауынгершілік тақырыбы әрі
қарай ұласады, осы мотивке тән көркем образдар мен лексика топтары
сақталып, сұрыпталып, шыңдала түседі. Ақтамберді, Тәтіғара тәрізді жыраулар
өздері де, бір жағынан, он жетіде құрсанып, Қылыш ілдім білекке деп өткен
жауынгер, жортуыл кернейшілері (М.Мағауин),болғандықтан, олардың
жырларының жені сыртқы жауларға қарсы күрес, ерлік, батырлық мазмұнында
келеді.
Сонымен қатар өткен ғасырларға қарғанда, ХҮІІІ ғасырдағы қазақ
поэзиясында екінші бір үлкен тақырып пайда болды, ол-әлеуметтік –қоғамдық
жай-күйді суреттеу.Сөз етіп отырған кезеңде қазақ жерінің батыс өлкесінен
бастап Ресей патшалығының қол астына кіре бастағаны мәлім. Бұл жағдай елдің
саяси-әлеуметтік және экономикалық өзгерістердің пайда бола бастауына
бірден-бір себепші болды.
Үшінші тақырып –дінге, мұсылман дініне қатысты. ХІХ ғасырдың ІІ
жартысындағы мұсылманшылықты уағыздау, оның қағидаларын қазақша түсіндіру
сияқты әрекеттер болғанмен, ХҮІІІ ғасырдағы қазақ поэзиясына алдынғы
дәуірлерге қарағанда, дін тақырыбы немесе исламға қатысты ойлар, түйіндер
араласа бастайды.мысалы, Бұқар жыраудың Бірінші тілек тілеңіз деген
толғауындағы: Бесінші тілек тілеңіз, Бес уақытты бес намаз Біреуі қаза
қалмасқа деген тармақтар, келесі бір толғауының: Алла деген ар болмас,
ақтың жолы тар болмас деп басталатын жолдары, өзге бір өлеңдеріндегі:
Әзірейіл келгенде, Жан қалар жер қайда бар... Дін мұсылман болмаса, Тіл
мұсылман не пайда... Айтар болсаң, алланы айт... Ақтың жолын күзетпей,
Жамандықты тұтқан жұрт...Алладан хүкім келмей өлмек жоқ жеген тармақтарының
мән-мазмұны ислам дініне қатысты емес пе? Демек, ХҮІІІ ғасырдағы қазақтығ
төл әдеби тілінде ислам дініне қатысты араб, ішінара парсы сөздері молырақ
орын ала бастайды.Бұл да әдебиет тақырыбы мен тілінің бір-біріне
сәйкестенуінен туған құбылыс болып табылады.
Бұл ғасырда да жыраулар туындыларының негізгі мақсаты дидактикалық
сарында ақыл-өсиет айту немесе өмір, адамзат, қоғам туралы толғану
болғандықтан, дерексіз ұғым атаулары көбейе, түрлене түседі. Жарлылық,
жалғыздық, кемшілік, талап,талқы, ақыл, үміт, зорлық, қорлық,
бақыт,әділдік, бірлік, тірлік сияқты сөздер еркін және актив қолданылады.
ХҮІІІ ғасырдың авторлы поэзиясының тақырыбы белгілі бір оқмғаларға,
адамдарға байланысты да болып келеді, сол себептен мұнда жер-су, адам
аттары өткен дәуірлердегі өлең-жырлар текстеріне қарағанда,әлдеқайда мол
және түрліше болып кездеседі.
2.2 Өткенді аңсау идеясы
Ұлттың салт дәстүрі, ұстанған әдет-ғұрпы, өзінің мәдени ортасы
қабылдаған, мәдени ортада дұрыс деп есептейтін өмір сүру салты бар. Бұндай
өмір сүру салты сол ұлт өкілдері үшін өмірге құлшындыратын ұлттық
ерекшелік, ұлттық мақтаныш болуы да мүмкін. Осындай ұлттық эталонға (мінез,
салт-дәстүр, тұрмыстағы сән-салтанат т.б.) нұқсан келген жағдайда (түрлі
қоғамдық-саяси өзгерістерге байланысты) сол ұлт өкілдері арасында өткен
өмірдің сән-салтанатын көксеу, өткенге деген сағыныш, салтанатты тұрмыстың
кейін қалғанына өкініш сезімдері оның поэтикалық тілінде бейнеленеді.
Мәселен қазақ поэзиясындағы зар заман ағымы осындай рухани шөлдеуден,
торығудан туған көркем сөз кестелері десек қателеспейміз.. Өткенді аңсау
идеясының негізгі астары көркем поэтикадағы ұлттық идеямен астасып жатыр.
Соңғы кезде А.Керейұлының бұрын белгісіз болып келген бірнеше
шығармалары табылып отыр. Соның ішінде Қазақтың салты (бұрынғы нұсқасы
36 жолдан, қазіргі нұсқасы 214 жолдан тұрады), Болжау сөз - екі
шығармасын сөз етпекпіз. Қазақтың салты – қазақтың өткенін аңсау,
қазіргісінен (ақын өмір сүрген кезең) торығу болса, Болжау сөз - қазақтың
болашағын (XIX ғасыр үшін болашақ келесі дәуір, яғни XX-XXI ғасыр деп
түсінеміз) болжау деп қабылдауға болады.
Қазақ үшін идеалды болмыс – оның сән-салтанатты тұрмысы, қазақы мінез,
салт-дәстүрі, құтты қонысы болмақ. Қазақтың салты толғауындағы
концептуалдық құрылымды бейнелейтін қазақ идеясы қазақтың кешегісі мен
бүгінгісін жақсы жаман бағалауыштық контексінде сипаттау арқылы ашылады.
Кешегі қазақты аңсаған жырау:
Кешегі бір кең күнде
Біз — қазақ деген ел едік,
Мандала мен мақпалдан
Бешпент-шалбар салдырған.
Термелі жаулық, ақ көйлек,
Сусынын шұбат қандырған.
Мырза жігіт сыпайы
Ағыйма шекпен, жадағай,
Атлас, мақпал түрменің
Талайын киіп қызықтап,
Жүрген де жерін таң қылған, - деп [1.179] толғайды.
Қазақтың идеалды болмысы – оның азаттығының, тәуелсіздігінің, бейбіт,
өмірінің кепілі. Олай болса, кең күн тіркесінің поэтикалық астарында
еркін, азат кез семантикасы бар екені түсінікті.
Қазақтың ұлттық психологиясын, мәдениетін танытатын қазақы мінез үлкенге
құрмет, кішіге ізет, үлкеннің сөзін тосып сөйлеу идеясы сыйластық
ұғымына сыйдырылып, жырдың когнитивтік құрылымында: мырза жігіт сыпайы
фреймі арқылы көрсетілсе, қонақжайлылық ұғымы Самаурыны быжылдап,
Оттан дәйім түспеген, Алыстан келген сый қонақ, Партоздап жақсы
жайлаған, Жолаушы түскен суытпен, Самаурын, шәйі қайнаған, Бауырсақ,
секер, жеміспен, Шәйдан басқа ішпеген, Қонағы келсе қой сойып, Қазаны
орта піспеген түріндегі тіркестермен беріледі. Сондай-ақ,
Сахилықтың белгісі
Қонағын алған шақыртып.
Алыс пен жақын демей-ақ
Көршілес қоңсы шаптырып.
Жер қазығын қақтырып,
Желісін ұзын тақтырып;
Айдаған жылқы жапыртып,
Байлаған құлын бақыртып.
Ащы қымыз, ақ шұбат
Сабадан құйған ақыртып.
Түйенің сүті — ақ шұбат
Бөлек құйып айырған.
Шөлдегендердің талайын
Сусынын беріп қайырған,
Иманшылық қайырдан,
Сахырада өскен қазағым,
Айтайын үлгі жайыңнан.
Желі толы нар тайлақ—
Жануарлардың енесі
Аруана менен айырдан. - деген [1. 180] жолдар қазақы қонақжайлық пен
мырзалықтың, осы қасиеттердің басты көзі – имандылықтың көркем дискурсын
танытады. Қазақ тұрмысының сән-салтанат, байлығы оның алдындағы төрт түлік
малы жылқы, құлын, нар тайлақ, інген, айыр сөздерінің коннотациясында
айқындалса, ащы қымыз, ақ шұбат сөздері – қазақтың ырыс, дәулетінің символы
ретінде берілген. Қазақтың салты толғауын идеалды (нағыз) қазақ
концептісінің концептуалдық дискурсы ретінде тануға болады. Қазақ халқының
этнографиялық болмысы – салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі, мінез-құлқы,
тұтынған материалдық заттары: киімі, әшекей бұйымдары, ыдыс-аяғы, төсеніші,
тамақ түрлері – түгелімен қазақтың кешегі идеалды өмірін сипаттайтын
тарихи-тілдік деректер түрінде көрініс береді. Қазақ халқының материалдық
мәдениетін тілдік деректері негізінде зерттеген Ж.Манкеева мәдениетті тіл
арқылы тануда белгілі бір тұлғаның шығармашылығындағы назар аударылуға
тиісті бірнеше ұғымдарды санамалап көрсетеді, соның қатарында уақыт пен
кеңістік контексіне сәйкес рухани және материалдық мәдениетке берілетін
баға [2.138] ұғымы біз талдап отырған шығарманың тілдік деректеріне
сәйкеседі. Мәселен, қазақ ақын-жыраулары шығармалары тілінде белгілі бір
кезеңдегі қазақ дүниетанымын көрсететін шай концептісі – Шортанбай,
Мұрат, Қашаған т.б. жыраулардың поэтикалық дүние бейнесінде қазақы
тұрмысқа басқыншылықпен енгізілген жаман ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz