Қазақтың ұлттық аспаптары жайлы
Жоспары
1. Домбыра және домбыра туралы түсінік.
2. Адырна туралы түсінік.
3. Аса таяқ туралы түсінік.
4. Дауылпаз туралы түсінік.
5. Жетіген туралы түсінік.
6. Желбуаз туралы түсінік.
7. Қыл қобыз туралы түсінік.
8. Сақпан туралы түсінік.
9. Шаң қобыз туралы түсінік.
1. Домбыра және домбыра туралы түсінік.
2. Адырна туралы түсінік.
3. Аса таяқ туралы түсінік.
4. Дауылпаз туралы түсінік.
5. Жетіген туралы түсінік.
6. Желбуаз туралы түсінік.
7. Қыл қобыз туралы түсінік.
8. Сақпан туралы түсінік.
9. Шаң қобыз туралы түсінік.
Домбыра — қазақ халқының арасына өте ерте және кең тараған, ғасырлар сырын сақтаған қос ішекті шертіп ойнайтын музыкалық аспаптың бірі. Өзіне тән ерекшелігі бар, ішекті, шертпелі аспаптар тобына жатады. Домбыра әр түрлі үлгіде тұтас ағаштан ойылып, немесе құрап жасалады. Мойнына он тоғыздан жиырма екі санына дейін пернелер байланады. Арнайы құлақ күйге келтіріледі.Домбыраның екі ішектісінен басқада үш ішекті, қос жақты, кең шанақты, қуыс мойын, шіңкілдек деп аталатын түрлері бар. Даусы майда, қоңыр, құлаққа жағымды.
«Нағыз қазақ қазақ емес, нағыз қазақ – домбыра» деп ақын жырлағандай, халқымыздың ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық құндылығы мен дүниетанымын дәл суреттеп жеткізе алатын қоңыр үнді домбыра екені даусыз. Ұлттық аспаптардың ішін-де қазақтың жүрегіне, жан-дүниесіне жақыны да домбыра. Алайда, осынау баға жетпес қасиетті де, киелі аспапты бүгінде қастер-лей алып жүрміз бе? Ықылым заманнан үзілмей жеткен атакәсіп ұсталық-тың бір тармағы домбыра жасау өнерін ұстап қала алдық па?
- Қазір ел ішінде дом-быраның сапасы жөнінде әртүрлі әңгіме айтылып жүр. Ең алдыменен, домбыраны кез-келген адам жасай алмайды, оның жақсысы да, нашары да шебердің қолынан шығады. Мәселе, оның жасалу үр-дісінде. Көп жағдайда елі-міздегі домбыра жасаушы шеберлер жанбағыстың қамымен, арнайы құрал-жабдықсыз, өз үйінде жасап шығарады да, төмен бағамен базарға апарып сатады. Қаншама барма-ғынан бал тамған шебер-лер күнкөрістің жетегіне еріп, арзан дүние жасау-ға бейімделіп алды. Әйт-кенімен, көбінесе адамның күтіп ұстауына да байланысты. Кейбір үйлерге барғанда ішің ашиды.
Домбыраны сатып алып, қалай болса солай сүйей салады, жерде жатады. Тіпті, кейбіреулер баласын уату үшін қолына беріп қояды. Содан кейін барып, ол домбыра сынбай қайтеді. Домбыра – қазақтың қазақ екенін көрсететін киелі аспап емес пе? Өкінішке орай, осыны сезінбей, құр әшейін мақтан үшін сатып алатыңдар бар.
Жалпы, кешегі Одақ ке-зінде біздің республикамызда айына 7 мыңға жуық ұлттық аспаптар шығып тұрған кездің өзінде әр қазақтың шаңырағында бірде-бір домбыра болған жоқ. Жасыратыны жоқ, ол аспаптардың да сапасы төмен болды. Неге десеңіз, ол жерде цехтың бастығы, бөлім бастықтары тү-гел басқа ұлттан болатын. Олар аспаптың сапасын түсінбейтін. Оларға сан керек, жоспарды орындаса болды.
«Нағыз қазақ қазақ емес, нағыз қазақ – домбыра» деп ақын жырлағандай, халқымыздың ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық құндылығы мен дүниетанымын дәл суреттеп жеткізе алатын қоңыр үнді домбыра екені даусыз. Ұлттық аспаптардың ішін-де қазақтың жүрегіне, жан-дүниесіне жақыны да домбыра. Алайда, осынау баға жетпес қасиетті де, киелі аспапты бүгінде қастер-лей алып жүрміз бе? Ықылым заманнан үзілмей жеткен атакәсіп ұсталық-тың бір тармағы домбыра жасау өнерін ұстап қала алдық па?
- Қазір ел ішінде дом-быраның сапасы жөнінде әртүрлі әңгіме айтылып жүр. Ең алдыменен, домбыраны кез-келген адам жасай алмайды, оның жақсысы да, нашары да шебердің қолынан шығады. Мәселе, оның жасалу үр-дісінде. Көп жағдайда елі-міздегі домбыра жасаушы шеберлер жанбағыстың қамымен, арнайы құрал-жабдықсыз, өз үйінде жасап шығарады да, төмен бағамен базарға апарып сатады. Қаншама барма-ғынан бал тамған шебер-лер күнкөрістің жетегіне еріп, арзан дүние жасау-ға бейімделіп алды. Әйт-кенімен, көбінесе адамның күтіп ұстауына да байланысты. Кейбір үйлерге барғанда ішің ашиды.
Домбыраны сатып алып, қалай болса солай сүйей салады, жерде жатады. Тіпті, кейбіреулер баласын уату үшін қолына беріп қояды. Содан кейін барып, ол домбыра сынбай қайтеді. Домбыра – қазақтың қазақ екенін көрсететін киелі аспап емес пе? Өкінішке орай, осыны сезінбей, құр әшейін мақтан үшін сатып алатыңдар бар.
Жалпы, кешегі Одақ ке-зінде біздің республикамызда айына 7 мыңға жуық ұлттық аспаптар шығып тұрған кездің өзінде әр қазақтың шаңырағында бірде-бір домбыра болған жоқ. Жасыратыны жоқ, ол аспаптардың да сапасы төмен болды. Неге десеңіз, ол жерде цехтың бастығы, бөлім бастықтары тү-гел басқа ұлттан болатын. Олар аспаптың сапасын түсінбейтін. Оларға сан керек, жоспарды орындаса болды.
Қазақстан Республикасы
Р Е Ф Е Р А Т
Қазақтың Ұлттық аспаптары
2012 жыл
Жоспары
1. Домбыра және домбыра туралы түсінік.
2. Адырна туралы түсінік.
3. Аса таяқ туралы түсінік.
4. Дауылпаз туралы түсінік.
5. Жетіген туралы түсінік.
6. Желбуаз туралы түсінік.
7. Қыл қобыз туралы түсінік.
8. Сақпан туралы түсінік.
9. Шаң қобыз туралы түсінік.
Домбыра
Домбыра — қазақ халқының арасына өте ерте және кең тараған, ғасырлар сырын
сақтаған қос ішекті шертіп ойнайтын музыкалық аспаптың бірі. Өзіне тән
ерекшелігі бар, ішекті, шертпелі аспаптар тобына жатады. Домбыра әр түрлі
үлгіде тұтас ағаштан ойылып, немесе құрап жасалады. Мойнына он тоғыздан
жиырма екі санына дейін пернелер байланады. Арнайы құлақ күйге
келтіріледі.Домбыраның екі ішектісінен басқада үш ішекті, қос жақты, кең
шанақты, қуыс мойын, шіңкілдек деп аталатын түрлері бар. Даусы майда,
қоңыр, құлаққа жағымды.
Нағыз қазақ қазақ емес, нағыз қазақ – домбыра деп ақын жырлағандай,
халқымыздың ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық құндылығы мен дүниетанымын дәл
суреттеп жеткізе алатын қоңыр үнді домбыра екені даусыз. Ұлттық аспаптардың
ішін-де қазақтың жүрегіне, жан-дүниесіне жақыны да домбыра. Алайда, осынау
баға жетпес қасиетті де, киелі аспапты бүгінде қастер-лей алып жүрміз бе?
Ықылым заманнан үзілмей жеткен атакәсіп ұсталық-тың бір тармағы домбыра
жасау өнерін ұстап қала алдық па?
- Қазір ел ішінде дом-быраның сапасы жөнінде әртүрлі әңгіме айтылып жүр.
Ең алдыменен, домбыраны кез-келген адам жасай алмайды, оның жақсысы да,
нашары да шебердің қолынан шығады. Мәселе, оның жасалу үр-дісінде. Көп
жағдайда елі-міздегі домбыра жасаушы шеберлер жанбағыстың қамымен, арнайы
құрал-жабдықсыз, өз үйінде жасап шығарады да, төмен бағамен базарға апарып
сатады. Қаншама барма-ғынан бал тамған шебер-лер күнкөрістің жетегіне еріп,
арзан дүние жасау-ға бейімделіп алды. Әйт-кенімен, көбінесе адамның күтіп
ұстауына да байланысты. Кейбір үйлерге барғанда ішің ашиды.
Домбыраны сатып алып, қалай болса солай сүйей салады, жерде жатады. Тіпті,
кейбіреулер баласын уату үшін қолына беріп қояды. Содан кейін барып, ол
домбыра сынбай қайтеді. Домбыра – қазақтың қазақ екенін көрсететін киелі
аспап емес пе? Өкінішке орай, осыны сезінбей, құр әшейін мақтан үшін сатып
алатыңдар бар.
Жалпы, кешегі Одақ ке-зінде біздің республикамызда айына 7 мыңға жуық
ұлттық аспаптар шығып тұрған кездің өзінде әр қазақтың шаңырағында бірде-
бір домбыра болған жоқ. Жасыратыны жоқ, ол аспаптардың да сапасы төмен
болды. Неге десеңіз, ол жерде цехтың бастығы, бөлім бастықтары тү-гел басқа
ұлттан болатын. Олар аспаптың сапасын түсінбейтін. Оларға сан керек,
жоспарды орындаса болды.
Домбыраны жасамас бұрын алдымен оның ағашы дайын болу керек. Домбыраны
жасайтын арнайы қатты ағаштар бізде өспейді. Мәселен, бұйра үйеңкі, емендер
Кавказдан, Италия, Индия, Африка ел-дерінен әкелінеді. Осыған байланысты,
бағасы да қымбатқа түсіп отыр. Сапалы, жақсы ағаш қандай аспаптың да
дыбысын жақ-сы шығарады. Мәселен, шанағы үйеңкі ағашынан, емен ағашынан
жасалса дауысы күмбірлеп тұрады. Жалпы, шанақ қатты, әрі кепкен ағаштан
жасалса, домбыраның үні де жақсы шығады. Қазіргі домбыралар көбінесе жеті
шанақ-тан жасалады. Ал, бет тақ-тайына шырша ағашы бап. Ағашы неғұрлым
ұзағы-рақ кептірілсе, соғұрлым дыбысты күштірек береді. Мойын ағашын бұрын
шыр- шадан істеп келсек, қа-зір екі бөлек ағаштан құ-растырып жасаймыз да,
майысып кетпес үшін, орта-сындағы діңін қатты ағаш-тан саламыз. Сондай-ақ,
мойынның бетіндегі жап- сырмасы да қатты ағаш-тан жасалды. Әйтпесе адамның
қолы баса берген соң желініп, ойылып кетеді. Біздегі өзекті мә-селе –
домбыраның шегі. Бұрынғы кезде бабалары-мыз ешкінің шегін иіріп тұрып
жасайды екен. Ондайды білетін адам қазір жоқ. Қазір жаппай балық аулайтын
жилканы пайдаланып жүрміз. Моңғолия-да иіретін адамдар бар деп естиміз.
Жұмагелді Нәжімеденов ағамыз осы мәселені зерттеп жүр. Не-гізінен домбыра
аспабын жасаушылардың жұмысы бірдей деп айтуға болады. Тек, бет тақтайын
жабар кезде әр шебердің өзінің құпия тәсілі бар. Домбыраның басқа ағаш-тан
ерекшелігі – оның күмбірлеген үнінде жатыр.
Қазақтың құлағына, жан дүниесіне жақын. Екі қа-зақтың біреуі домбыра десе
елеңдеп тұрады. Домбыра тартқанда қолға жеңіл болуы тиіс. Егер қатты
тартылса жаңадан үйренуші талапкердің қолын іліп қала береді де, бетін
қайтарады. Сондықтан енді қызығып келе жатқан бала тастап кетеді. Егер
домбыра сатып аламын деушілер болса, ең алдымен білетін адамға көрсетіп
алғаны жөн.
Қобыз Қобыз – халқымыздың ұлттық аспаптарының ішін-дегі ең көне аспап.
Х-ХІ ғасырларда өмір сүр-ген Қорқыт ата дәуірінен бері қылқобыздың сарыны
үзілмей келеді.
Қылқобыз – екі ішекті, ыспалы музыкалық аспап.
Жалпы, ұлттық аспаптар-дың ішінде қобыз үнге бай, киелі, қасиетті деп
танылады. Сонымен қатар, қанша ғасырлар қойнауы-нан жетсе де қобыздың
бұрынғы түрі мен қазіргі түріндегі үні бір сарынды.
Себебі, оның ішегі ықылым заманнан бері жылқының қылынан тартылып келді
һәм ысқышы да қыл. Оның қылқобыз аталуы да сон-дықтан. Меніңше, қобызды
ертеректерде де әр шебер жергілікті жердің ағашынан шауып отырған болуы
керек. Өйткені, бү-гінгі күні мұражайлардағы ертеден жеткен қобыздар-ды
қарасағыз, негізінен қарағайдан шабылған бай-қайсыз. Бір есептен ол кезде
аса бір ағаштан тү-йін түйген ұсталар болмаса, үйеңкі секілді қатты
ағаштардан шабатын қа-зіргідей құрал-жабдық бол- ған жоқ. Оның үстіне қо-
быздың мойына аса сал-мақ түспейтіндіктен, қарағай, терек, қайың секілді
жұмсақ ағаштар жарай береді. Әйтсе де, домбы-раға қарағанда қобыз жасау
қиындау. Мәселен, қобызды алдымен тұтас бір ағаштан шауып, ойып аласыз.
Содан кейін бетіне тері тартылады. Жалпы, қобыздың бетіне біреулер ботаның
терісін, енді бі-реулер ешкінің болмаса, бұзаудың иленген терісін тартады.
Негізінен жас мал-дікі дұрыс. Неге десеңіз, үлкен малдың терісі қа-лың
болып келеді де, оны жұқарту да қиынға түседі. Алайда, ботаның терісін табу
қиын. Өйткені, елі-мізде ойсыл қараның тұқымы да азайып барады.
Сондай-ақ, түйенің төлін баласындай аялаған қа-зақ өзі аз ботасын сойып
бермейтіні де анық. Сон-дықтан, қобыздың бетіне көбінесе ешкінің, бұзаудың
терісін илеп тартып жатамыз.
Қазіргі күні шабылып жатқан қобыздың дені – не-гізінен, кәдімгі қылқобыз.
Одан үлкендеу түрі альт деп аталады. Содан кейін-гісі екі ішекті қылқобыз-
дың ішіндегі ең үлкен түрі – нар қобыз. Кейіннен примақобыз деген түрі
қо-сылды. Бұл негізінен скрип-каға ұқсас, оркестрде ой-нағанда даусы
күштірек шығады. Скрипка ұлттық аспаптарға кірмейтін бол-ған соң скрипканың
дыбысын берсін деген мақ-сатта шығарылған. Бірақ, таза скрипканың даусы
болып кетпес үшін бетін жартылай терімен, жартылай ағашпен жабады. Сол
себепті ол қоңырлау дыбыс береді. Бүгінде Примақобызды қазақша қобыз деп
атап жүрміз. Себебі, оның беті жарты лай тері, жартылай ағаш-пен жабылады.
Ал, артқы шанағы қатты ағаштан, үйеңкі ағашынан шабы-лады. Мойнын да қатты
ағаштан бөлек отырғыза-ды. 1985 жылдардан бас- тап елімізде қобыздың жа-
ңаша скрипкалық қобыз деген түрі шығарыла бас- тады. Қобыздың бұл түрі
скрипканың үнін бергені-мен, кәдімгі қылқобыз си-яқты тізеге қойып ойнай-
ды. Шеберлер скрипкалық қобыздың ең алдымен екі шанағы жасап алып, арт-қы
жағын ағаштан ойып шығарады. Сонымен қа- тар, қылқобызға бұрынғы- дай
жылқының қылын тар- тамыз да, ал примақо-бызға скрипканың сым ішектері
салынады. Оған қажетті сым ішектер Италия, Германия, Қытай, Корея секілді
шет мемлекеттерден әкелінеді. Әсілі, қобызға ұқсайтын тері тартылған аспап
Қы-тай мен Кореяда да бар. Бірақ, олар қылдың орнына темір ішектер салады.
Сондықтан, олар қазақ-тың қобызындай қоңыр үн бермейді. Қылқобыз-ды
хылқымыз киелі аспап ретінде қастерлейді. Қа-зақ қобыздың үні шық- қан
жерге жын-шайтан жо- ламайды деп ырымдайды.
Ертеде бабаларымыз қо-бызды төріне іліп қойып, бақсыларға оқытатын бол-
ған. Ондай ырым қазір де кездеседі.
Шаңқобыз, шаңқауыз – қазақтың көне музыкалық аспабы. Ағаштан, темірден
кейде күмістен жасалады. Ағаштан жасалған шаң-қобызға жіп байланып, сол
жіпті серпіп тарту арқылы ортасындағы тілше тербе-ліп, дыбыс шығарады. Ол
ашалы сым темірден не кү-містен жасалған. Белгілі бір музыкалық әуен
шаңқобыз арасында бекітілген тілін саусақпен шалып тарту ар- қылы
орындалады. Негізгі дыбысы (тоны) тілдің мөл- шеріне байланысты. Дыбыс
көлемі бір октава шаңқобыз тартушы тіл қимылы арқы- лы да түрлі дыбыстар шы-
ғарып отырады. Кейде орын- даушылар саусақтарына қо-ңырау іліп алып та
ойнайды. 19 ғасырда музыкалық аспап ретінде көбіне әйелдер пай- даланды.
Шаңқобызға ар-налған Қыз зары, Қыз ұзату, Қыздың мұңы ән- дері мен
Шаңқауыздың толғауы сияқты күй де бар. Шаңқобыз халық ас-паптар
оркестрінде, ансамбльдерде қолданыла-ды әрі жеке де ойналады. Қазақ
шаңқобызы тектес музыкалық аспаптар өзбек, қырғыз, қалмақ, хақас, бурят,
моңғол, орыс, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Р Е Ф Е Р А Т
Қазақтың Ұлттық аспаптары
2012 жыл
Жоспары
1. Домбыра және домбыра туралы түсінік.
2. Адырна туралы түсінік.
3. Аса таяқ туралы түсінік.
4. Дауылпаз туралы түсінік.
5. Жетіген туралы түсінік.
6. Желбуаз туралы түсінік.
7. Қыл қобыз туралы түсінік.
8. Сақпан туралы түсінік.
9. Шаң қобыз туралы түсінік.
Домбыра
Домбыра — қазақ халқының арасына өте ерте және кең тараған, ғасырлар сырын
сақтаған қос ішекті шертіп ойнайтын музыкалық аспаптың бірі. Өзіне тән
ерекшелігі бар, ішекті, шертпелі аспаптар тобына жатады. Домбыра әр түрлі
үлгіде тұтас ағаштан ойылып, немесе құрап жасалады. Мойнына он тоғыздан
жиырма екі санына дейін пернелер байланады. Арнайы құлақ күйге
келтіріледі.Домбыраның екі ішектісінен басқада үш ішекті, қос жақты, кең
шанақты, қуыс мойын, шіңкілдек деп аталатын түрлері бар. Даусы майда,
қоңыр, құлаққа жағымды.
Нағыз қазақ қазақ емес, нағыз қазақ – домбыра деп ақын жырлағандай,
халқымыздың ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық құндылығы мен дүниетанымын дәл
суреттеп жеткізе алатын қоңыр үнді домбыра екені даусыз. Ұлттық аспаптардың
ішін-де қазақтың жүрегіне, жан-дүниесіне жақыны да домбыра. Алайда, осынау
баға жетпес қасиетті де, киелі аспапты бүгінде қастер-лей алып жүрміз бе?
Ықылым заманнан үзілмей жеткен атакәсіп ұсталық-тың бір тармағы домбыра
жасау өнерін ұстап қала алдық па?
- Қазір ел ішінде дом-быраның сапасы жөнінде әртүрлі әңгіме айтылып жүр.
Ең алдыменен, домбыраны кез-келген адам жасай алмайды, оның жақсысы да,
нашары да шебердің қолынан шығады. Мәселе, оның жасалу үр-дісінде. Көп
жағдайда елі-міздегі домбыра жасаушы шеберлер жанбағыстың қамымен, арнайы
құрал-жабдықсыз, өз үйінде жасап шығарады да, төмен бағамен базарға апарып
сатады. Қаншама барма-ғынан бал тамған шебер-лер күнкөрістің жетегіне еріп,
арзан дүние жасау-ға бейімделіп алды. Әйт-кенімен, көбінесе адамның күтіп
ұстауына да байланысты. Кейбір үйлерге барғанда ішің ашиды.
Домбыраны сатып алып, қалай болса солай сүйей салады, жерде жатады. Тіпті,
кейбіреулер баласын уату үшін қолына беріп қояды. Содан кейін барып, ол
домбыра сынбай қайтеді. Домбыра – қазақтың қазақ екенін көрсететін киелі
аспап емес пе? Өкінішке орай, осыны сезінбей, құр әшейін мақтан үшін сатып
алатыңдар бар.
Жалпы, кешегі Одақ ке-зінде біздің республикамызда айына 7 мыңға жуық
ұлттық аспаптар шығып тұрған кездің өзінде әр қазақтың шаңырағында бірде-
бір домбыра болған жоқ. Жасыратыны жоқ, ол аспаптардың да сапасы төмен
болды. Неге десеңіз, ол жерде цехтың бастығы, бөлім бастықтары тү-гел басқа
ұлттан болатын. Олар аспаптың сапасын түсінбейтін. Оларға сан керек,
жоспарды орындаса болды.
Домбыраны жасамас бұрын алдымен оның ағашы дайын болу керек. Домбыраны
жасайтын арнайы қатты ағаштар бізде өспейді. Мәселен, бұйра үйеңкі, емендер
Кавказдан, Италия, Индия, Африка ел-дерінен әкелінеді. Осыған байланысты,
бағасы да қымбатқа түсіп отыр. Сапалы, жақсы ағаш қандай аспаптың да
дыбысын жақ-сы шығарады. Мәселен, шанағы үйеңкі ағашынан, емен ағашынан
жасалса дауысы күмбірлеп тұрады. Жалпы, шанақ қатты, әрі кепкен ағаштан
жасалса, домбыраның үні де жақсы шығады. Қазіргі домбыралар көбінесе жеті
шанақ-тан жасалады. Ал, бет тақ-тайына шырша ағашы бап. Ағашы неғұрлым
ұзағы-рақ кептірілсе, соғұрлым дыбысты күштірек береді. Мойын ағашын бұрын
шыр- шадан істеп келсек, қа-зір екі бөлек ағаштан құ-растырып жасаймыз да,
майысып кетпес үшін, орта-сындағы діңін қатты ағаш-тан саламыз. Сондай-ақ,
мойынның бетіндегі жап- сырмасы да қатты ағаш-тан жасалды. Әйтпесе адамның
қолы баса берген соң желініп, ойылып кетеді. Біздегі өзекті мә-селе –
домбыраның шегі. Бұрынғы кезде бабалары-мыз ешкінің шегін иіріп тұрып
жасайды екен. Ондайды білетін адам қазір жоқ. Қазір жаппай балық аулайтын
жилканы пайдаланып жүрміз. Моңғолия-да иіретін адамдар бар деп естиміз.
Жұмагелді Нәжімеденов ағамыз осы мәселені зерттеп жүр. Не-гізінен домбыра
аспабын жасаушылардың жұмысы бірдей деп айтуға болады. Тек, бет тақтайын
жабар кезде әр шебердің өзінің құпия тәсілі бар. Домбыраның басқа ағаш-тан
ерекшелігі – оның күмбірлеген үнінде жатыр.
Қазақтың құлағына, жан дүниесіне жақын. Екі қа-зақтың біреуі домбыра десе
елеңдеп тұрады. Домбыра тартқанда қолға жеңіл болуы тиіс. Егер қатты
тартылса жаңадан үйренуші талапкердің қолын іліп қала береді де, бетін
қайтарады. Сондықтан енді қызығып келе жатқан бала тастап кетеді. Егер
домбыра сатып аламын деушілер болса, ең алдымен білетін адамға көрсетіп
алғаны жөн.
Қобыз Қобыз – халқымыздың ұлттық аспаптарының ішін-дегі ең көне аспап.
Х-ХІ ғасырларда өмір сүр-ген Қорқыт ата дәуірінен бері қылқобыздың сарыны
үзілмей келеді.
Қылқобыз – екі ішекті, ыспалы музыкалық аспап.
Жалпы, ұлттық аспаптар-дың ішінде қобыз үнге бай, киелі, қасиетті деп
танылады. Сонымен қатар, қанша ғасырлар қойнауы-нан жетсе де қобыздың
бұрынғы түрі мен қазіргі түріндегі үні бір сарынды.
Себебі, оның ішегі ықылым заманнан бері жылқының қылынан тартылып келді
һәм ысқышы да қыл. Оның қылқобыз аталуы да сон-дықтан. Меніңше, қобызды
ертеректерде де әр шебер жергілікті жердің ағашынан шауып отырған болуы
керек. Өйткені, бү-гінгі күні мұражайлардағы ертеден жеткен қобыздар-ды
қарасағыз, негізінен қарағайдан шабылған бай-қайсыз. Бір есептен ол кезде
аса бір ағаштан тү-йін түйген ұсталар болмаса, үйеңкі секілді қатты
ағаштардан шабатын қа-зіргідей құрал-жабдық бол- ған жоқ. Оның үстіне қо-
быздың мойына аса сал-мақ түспейтіндіктен, қарағай, терек, қайың секілді
жұмсақ ағаштар жарай береді. Әйтсе де, домбы-раға қарағанда қобыз жасау
қиындау. Мәселен, қобызды алдымен тұтас бір ағаштан шауып, ойып аласыз.
Содан кейін бетіне тері тартылады. Жалпы, қобыздың бетіне біреулер ботаның
терісін, енді бі-реулер ешкінің болмаса, бұзаудың иленген терісін тартады.
Негізінен жас мал-дікі дұрыс. Неге десеңіз, үлкен малдың терісі қа-лың
болып келеді де, оны жұқарту да қиынға түседі. Алайда, ботаның терісін табу
қиын. Өйткені, елі-мізде ойсыл қараның тұқымы да азайып барады.
Сондай-ақ, түйенің төлін баласындай аялаған қа-зақ өзі аз ботасын сойып
бермейтіні де анық. Сон-дықтан, қобыздың бетіне көбінесе ешкінің, бұзаудың
терісін илеп тартып жатамыз.
Қазіргі күні шабылып жатқан қобыздың дені – не-гізінен, кәдімгі қылқобыз.
Одан үлкендеу түрі альт деп аталады. Содан кейін-гісі екі ішекті қылқобыз-
дың ішіндегі ең үлкен түрі – нар қобыз. Кейіннен примақобыз деген түрі
қо-сылды. Бұл негізінен скрип-каға ұқсас, оркестрде ой-нағанда даусы
күштірек шығады. Скрипка ұлттық аспаптарға кірмейтін бол-ған соң скрипканың
дыбысын берсін деген мақ-сатта шығарылған. Бірақ, таза скрипканың даусы
болып кетпес үшін бетін жартылай терімен, жартылай ағашпен жабады. Сол
себепті ол қоңырлау дыбыс береді. Бүгінде Примақобызды қазақша қобыз деп
атап жүрміз. Себебі, оның беті жарты лай тері, жартылай ағаш-пен жабылады.
Ал, артқы шанағы қатты ағаштан, үйеңкі ағашынан шабы-лады. Мойнын да қатты
ағаштан бөлек отырғыза-ды. 1985 жылдардан бас- тап елімізде қобыздың жа-
ңаша скрипкалық қобыз деген түрі шығарыла бас- тады. Қобыздың бұл түрі
скрипканың үнін бергені-мен, кәдімгі қылқобыз си-яқты тізеге қойып ойнай-
ды. Шеберлер скрипкалық қобыздың ең алдымен екі шанағы жасап алып, арт-қы
жағын ағаштан ойып шығарады. Сонымен қа- тар, қылқобызға бұрынғы- дай
жылқының қылын тар- тамыз да, ал примақо-бызға скрипканың сым ішектері
салынады. Оған қажетті сым ішектер Италия, Германия, Қытай, Корея секілді
шет мемлекеттерден әкелінеді. Әсілі, қобызға ұқсайтын тері тартылған аспап
Қы-тай мен Кореяда да бар. Бірақ, олар қылдың орнына темір ішектер салады.
Сондықтан, олар қазақ-тың қобызындай қоңыр үн бермейді. Қылқобыз-ды
хылқымыз киелі аспап ретінде қастерлейді. Қа-зақ қобыздың үні шық- қан
жерге жын-шайтан жо- ламайды деп ырымдайды.
Ертеде бабаларымыз қо-бызды төріне іліп қойып, бақсыларға оқытатын бол-
ған. Ондай ырым қазір де кездеседі.
Шаңқобыз, шаңқауыз – қазақтың көне музыкалық аспабы. Ағаштан, темірден
кейде күмістен жасалады. Ағаштан жасалған шаң-қобызға жіп байланып, сол
жіпті серпіп тарту арқылы ортасындағы тілше тербе-ліп, дыбыс шығарады. Ол
ашалы сым темірден не кү-містен жасалған. Белгілі бір музыкалық әуен
шаңқобыз арасында бекітілген тілін саусақпен шалып тарту ар- қылы
орындалады. Негізгі дыбысы (тоны) тілдің мөл- шеріне байланысты. Дыбыс
көлемі бір октава шаңқобыз тартушы тіл қимылы арқы- лы да түрлі дыбыстар шы-
ғарып отырады. Кейде орын- даушылар саусақтарына қо-ңырау іліп алып та
ойнайды. 19 ғасырда музыкалық аспап ретінде көбіне әйелдер пай- даланды.
Шаңқобызға ар-налған Қыз зары, Қыз ұзату, Қыздың мұңы ән- дері мен
Шаңқауыздың толғауы сияқты күй де бар. Шаңқобыз халық ас-паптар
оркестрінде, ансамбльдерде қолданыла-ды әрі жеке де ойналады. Қазақ
шаңқобызы тектес музыкалық аспаптар өзбек, қырғыз, қалмақ, хақас, бурят,
моңғол, орыс, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz