Қазақтың дәстүрлі қару-жарақтарының этнографиясы
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚСТАНДЫ МЕКЕНДЕГЕН БАЙЫРҒЫ ЖӘНЕ ОРТА ҒАСЫРЛЫҚ КӨШПЕЛІ ХАЛЫҚТАРДЫҢ ҚАРУ.ЖАРАҒЫ
1.1 Сақтардың қару.жарағы (б.з. дейінгі VIII.III ғғ.).
1.2 Ғұн.сарматтардың қару.жарағы (б.з. дейінгі ІІ . б.3. V rғ)
1.3 Түркілердің қару.жарағы (VI.VIII ғғ.)
1.4. Қимақ.қыпшақтардың қару.жарағы (IX.XIV ғғ.)
2 ҚАРУ.ЖАРАҚ АТАУЛАРЫ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНДАҒЫ ЕЖЕЛГІ ДҮНИЕТАНЫМ КӨРІНІСІ
2.1. Әскери құралдардың жалпы атауларының қолданысқа және этномәдени қызметіне байланысты жіктелуі
2.2. Қару.жарақ бөліктері атауларының мифологиялық мәні
3 ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҚАРУ.ЖАРАҒЫ
3.1. Қазақтың жауынгерлік қару.жарақты жүйелеу дәстүрі
3.2. Ер қаруының түрлері мен типтері
3.3 Қорғаныс жарақтарының түрлері мен типтері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ҚАЗАҚСТАНДЫ МЕКЕНДЕГЕН БАЙЫРҒЫ ЖӘНЕ ОРТА ҒАСЫРЛЫҚ КӨШПЕЛІ ХАЛЫҚТАРДЫҢ ҚАРУ.ЖАРАҒЫ
1.1 Сақтардың қару.жарағы (б.з. дейінгі VIII.III ғғ.).
1.2 Ғұн.сарматтардың қару.жарағы (б.з. дейінгі ІІ . б.3. V rғ)
1.3 Түркілердің қару.жарағы (VI.VIII ғғ.)
1.4. Қимақ.қыпшақтардың қару.жарағы (IX.XIV ғғ.)
2 ҚАРУ.ЖАРАҚ АТАУЛАРЫ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНДАҒЫ ЕЖЕЛГІ ДҮНИЕТАНЫМ КӨРІНІСІ
2.1. Әскери құралдардың жалпы атауларының қолданысқа және этномәдени қызметіне байланысты жіктелуі
2.2. Қару.жарақ бөліктері атауларының мифологиялық мәні
3 ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҚАРУ.ЖАРАҒЫ
3.1. Қазақтың жауынгерлік қару.жарақты жүйелеу дәстүрі
3.2. Ер қаруының түрлері мен типтері
3.3 Қорғаныс жарақтарының түрлері мен типтері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы / Ә.Әбдіманапов. бас. Алматы. Евразия, 2005. 230 б.
2 Байгужаева Ж.Н. Сборник методических рекомендаций по применению международных стандартов финансовой отчетности / Алматы: 2006 ж 132 б.
3 Бакирова І. Ізденіс / Алматы, 2000 ж189 б.
4 Бухгалтерлік бюллитені, № 22, 2005 ж 16 б.
5 Ғабдуллин Т.Ғ. Бухгалтерлік есептің салалық ерекшелігі / Т.Ғ.Ғабдуллин бас. Алматы:Ғылым 2004 ж 556 б.
6 Ғабдулин Т.Ғ. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп / Өңделіп және толықтырылып -ші басылым. Алматы: Қазақстан – аудит орталығы, 2002 656б.
7 Есенғалиева К.С., Тілеужанова М.Ә. Экономика: Оқу құралы / К.С.Есенғалиева, М.Ә.Тілеужанова бас. Алматы: Жеті жарғы, 2003 240 б.
8 Заң газеті, 10 наурыз, Алматы, 1999 ж 4 б.
9 К.Маркс. Капитал / Алматы, 1968 ж 564 б.
10 Тұраров Н. С. Ақша-несие саясаты // Саясат. – 2006, №7.
12 Тактамысова Д. А. Экономическая теория: ответы на вопросы студенту. – М.: Экзамен, 2006 ж. – 58 б.
13 Хамитов Н. Н. «Банк ісі» «Экономика», Алматы – 2006 ж. – 49-55 б.
14 Шамрай И. Н. Ақша, несие, банктер : Оқу құралы / И. Н. Шамрай,
2 Байгужаева Ж.Н. Сборник методических рекомендаций по применению международных стандартов финансовой отчетности / Алматы: 2006 ж 132 б.
3 Бакирова І. Ізденіс / Алматы, 2000 ж189 б.
4 Бухгалтерлік бюллитені, № 22, 2005 ж 16 б.
5 Ғабдуллин Т.Ғ. Бухгалтерлік есептің салалық ерекшелігі / Т.Ғ.Ғабдуллин бас. Алматы:Ғылым 2004 ж 556 б.
6 Ғабдулин Т.Ғ. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп / Өңделіп және толықтырылып -ші басылым. Алматы: Қазақстан – аудит орталығы, 2002 656б.
7 Есенғалиева К.С., Тілеужанова М.Ә. Экономика: Оқу құралы / К.С.Есенғалиева, М.Ә.Тілеужанова бас. Алматы: Жеті жарғы, 2003 240 б.
8 Заң газеті, 10 наурыз, Алматы, 1999 ж 4 б.
9 К.Маркс. Капитал / Алматы, 1968 ж 564 б.
10 Тұраров Н. С. Ақша-несие саясаты // Саясат. – 2006, №7.
12 Тактамысова Д. А. Экономическая теория: ответы на вопросы студенту. – М.: Экзамен, 2006 ж. – 58 б.
13 Хамитов Н. Н. «Банк ісі» «Экономика», Алматы – 2006 ж. – 49-55 б.
14 Шамрай И. Н. Ақша, несие, банктер : Оқу құралы / И. Н. Шамрай,
Ғылым», 1999.-134
2. Джон Кэстль. Дневник путешествия в году 1736-м из Оренбурга к Абулхаиру, хану Киргиз-Кайсацкой Орды. Перевод с немецкого. Алматы, 1998. – 152 с.
3. Рычков Н.П. Дневные записки путешествия капитана Николая Рычкова в киргиз-кайсацкой степи в 1771 г. СПб., 1772.
4. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. – СПб., 1832. – Ч.2. – 304 с
5. Броневский Г. Записки о киргиз-кайсаках Средней орды// Отечественные записки. Ч. 43. СПб., 1830.
6. Семенюк Г. И. Оружие, военная организация и военное искусство казахов в XVIII—XIX вв. // Вопросы военной истории России XVIII и пер. пол. XIX века. М., 1969.
7. Курылев В.П. Оружие казахов // Сборник музея антропологии и этнографии. – Л., 1978. – С. 4-22.
8. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999. – 320 б.
9. Кадырбаев А.Ш. Сакский воин- символ духа предков.-А., 2001 – 232 с.
10. Алланиязов Т. К. Военное дело кочевников Казахстана. Изд. второе, исправленное дополненное.- Алматы, 1998.- 140 с.
11. Картаева Ш. Қазақ халқының әскери өнері және жауынгерлік дәстүрі (ХV-ХVІ)Алматы. – 1999. – 174 с.
12. КушкумбаевА.К. Военное дело казахов в XVII—XVIII веках
Алматы: Дайк-Пресс, 2001. — 172 с.
13. Х.Арғынбаев .«Қазақ халқының қолөнері».Алматы. «Өнер», 1987 жыл, 168 б.
14. Басенов Т.К. Орнамент Казахстана в архитектуре. – Алма-Ата, 1957. – 96 с.
15. Қасиманов С. Қазақ халқының қөлөнерi.–Алматы: Қазақстан, 1969. – 248 б.
16. Шойбеков Р. Н. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы. – Алматы, 1993.
17. Черненко Е. В. Скифский доспех. Киев, 1968 – 211 с.
18. Мелюкова Л. И. Вооружение скифов. М., 1964 – 324 с.
19. Смирнов К. Ф. Вооружение савроматов. М., 1961 – 235 с.
20. Хазанов А. М. Очерки военного дела сарматов. М., 1971 – 351 с.
21. Худяков Ю. С. Вооружение енисейских кыргызов VI—XII вв. Новосибирск, 1980 – 261 с.
22. Соловьев А.И. Оружие и доспехи: Сибирское вооружение: от каменного века до средневековья. Новосибирск: ИНФОЛИО-пресс, 2003. – 224 с.
23. Горелик М.В. Оружие Древнего Востока (IV тысячелетие до н.э. — IV в. до н.э.). М.: Наука, 1993. – 349 с.
24. Бессонова С.С. Религиозные представления скифов. // Киев: 1983.- 138 с.
25. Раевский Д.С. Очерки идеологии скифо-сакских племен. Опыт реконструкции скифской мифологии. М., "Наука", 1977 – 251 с.
26. А.К. Акишев. Искусство и мифология саков. // Алма-Ата: 1984.- 176 с
27. Толеубаев, А. Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов XІX-нач.XX в. - Алма-Ата : Гылым, 1991 – 211 с.
28. Ахметжан Қ.С. Қазақтың дәстүрлі қару-жарағының этнографиясы. Алматы. – 2006. – 216 б.
29. Кайдаров А. Т. Доспехи и вооружение воина-батыра в казахском героическом эпосе и их этнолингвистическое объяснение // Изв. АН КазССР. Сер. обществ. 1973. № 6
30. Худяков Ю.С., Табалдиев К.Шү Солтобаев О.А. Шлемы, найденные на территории Кыргызстана// Археология, этнография и антропология Евразия. 2001. №1 (5) С.10-106
31. Горелик М.В. Оружие древнего Востока. – М.: Наука.1993 – 526 с.
32. Сиуңну. «Хан кітабы» / құраст. Қ.Салағараұлы. – Аламаты: Санат, 1998. – 288 б.
33. Прошлое Казахстана в писменных источниках Ү в. до н.э. – ХҮ в. н.э./ Сост. Б:Б. Ирмуханов. – Алматы: Өлке, 1997 – 370 с.
34. История Казахстана (с др.времен до наших дней) В четырех томах. Т.1. – Алматы: «Атамұра», 1996. – 544 с.
35. Айдаров Ғ., Құрышжанов Э., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1971. – 272 б.
36. Қорқыт ата кітабы. Оғыздың батырлық жырлары: Эпос/Орыс тілінен аударған Ә. Қоңыратбаев, М. Байділдаев. – Алматы. – 1986. – 128 б.
37. Абылай хан: тарихи жырлар. / Құраст. С. Дәуітов. – Алматы. 1993. – 416 б.
38. Артықбаев Ж.О., Ерманов А.Т., Жәнесов Ә.Т. Орта Ертіс өңірі қимақ дәуірінде. – Астана. 2004. – 48 б.
39. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі («Диуани лұғат ит-түрк»). – Алматы: «Ана тілі», 1993. – 192 б.
40. Ахметов Ә.К. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. Филол.ғыл.док. автореф. дисс. – Алматы. 1998. – 62 б.
41. Валиханов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов // Собр.соч. в 5-ти томах. – А., 1985. – Т. 4. – С. 54.
42. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы.1993. – 304 б.
43. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди. Алматы:Санат, 1999. – 656 с.
44. Әмір Темір аманаты. – Алматы: Жазушы, 1991. – 96 б.
45. Ақсауыт. 2 томдық. - Алматы: Жазушы, 1977. – Т.1: Батырлар жыры. – 367 б.
46. Материалы по истории казахских ханств ХҮ-ХҮІІІ в./Сост. С.К.Ибрагимов и др. – Алма-Ата: Наука КазССР, 1969. – 671 с.
47. Бабалықов Ж., Тұрдыбаев А. Қырандар. – Алматы: Қайнар, 1983. – 176 б.
48. Бес ғасыр жырлайды: Үш томдық. / Құраст. М.Мағауин. – Алматы: Жазушы, 1984. – 256 б.
49. Бекмаханов Е.Б. Восстание хана Кенесары (1837-1847 гг.) – Алматы: Ғылым, 1992 - 254 с.
50. Прошлое Казахстана в источниках и материалах / Под ред. проф. С.Д.Асфендиярова – 2-е издание. –Алматы. – 1997. – 383 с.
51. Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық . – Алматы: Жазушы, 1986. – Т.5. – 1989. – 384 б.
2. Джон Кэстль. Дневник путешествия в году 1736-м из Оренбурга к Абулхаиру, хану Киргиз-Кайсацкой Орды. Перевод с немецкого. Алматы, 1998. – 152 с.
3. Рычков Н.П. Дневные записки путешествия капитана Николая Рычкова в киргиз-кайсацкой степи в 1771 г. СПб., 1772.
4. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. – СПб., 1832. – Ч.2. – 304 с
5. Броневский Г. Записки о киргиз-кайсаках Средней орды// Отечественные записки. Ч. 43. СПб., 1830.
6. Семенюк Г. И. Оружие, военная организация и военное искусство казахов в XVIII—XIX вв. // Вопросы военной истории России XVIII и пер. пол. XIX века. М., 1969.
7. Курылев В.П. Оружие казахов // Сборник музея антропологии и этнографии. – Л., 1978. – С. 4-22.
8. Аманжолов К., Тасболатов А. Қазақстанның әскери тарихы. – Алматы: Білім, 1999. – 320 б.
9. Кадырбаев А.Ш. Сакский воин- символ духа предков.-А., 2001 – 232 с.
10. Алланиязов Т. К. Военное дело кочевников Казахстана. Изд. второе, исправленное дополненное.- Алматы, 1998.- 140 с.
11. Картаева Ш. Қазақ халқының әскери өнері және жауынгерлік дәстүрі (ХV-ХVІ)Алматы. – 1999. – 174 с.
12. КушкумбаевА.К. Военное дело казахов в XVII—XVIII веках
Алматы: Дайк-Пресс, 2001. — 172 с.
13. Х.Арғынбаев .«Қазақ халқының қолөнері».Алматы. «Өнер», 1987 жыл, 168 б.
14. Басенов Т.К. Орнамент Казахстана в архитектуре. – Алма-Ата, 1957. – 96 с.
15. Қасиманов С. Қазақ халқының қөлөнерi.–Алматы: Қазақстан, 1969. – 248 б.
16. Шойбеков Р. Н. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы. – Алматы, 1993.
17. Черненко Е. В. Скифский доспех. Киев, 1968 – 211 с.
18. Мелюкова Л. И. Вооружение скифов. М., 1964 – 324 с.
19. Смирнов К. Ф. Вооружение савроматов. М., 1961 – 235 с.
20. Хазанов А. М. Очерки военного дела сарматов. М., 1971 – 351 с.
21. Худяков Ю. С. Вооружение енисейских кыргызов VI—XII вв. Новосибирск, 1980 – 261 с.
22. Соловьев А.И. Оружие и доспехи: Сибирское вооружение: от каменного века до средневековья. Новосибирск: ИНФОЛИО-пресс, 2003. – 224 с.
23. Горелик М.В. Оружие Древнего Востока (IV тысячелетие до н.э. — IV в. до н.э.). М.: Наука, 1993. – 349 с.
24. Бессонова С.С. Религиозные представления скифов. // Киев: 1983.- 138 с.
25. Раевский Д.С. Очерки идеологии скифо-сакских племен. Опыт реконструкции скифской мифологии. М., "Наука", 1977 – 251 с.
26. А.К. Акишев. Искусство и мифология саков. // Алма-Ата: 1984.- 176 с
27. Толеубаев, А. Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов XІX-нач.XX в. - Алма-Ата : Гылым, 1991 – 211 с.
28. Ахметжан Қ.С. Қазақтың дәстүрлі қару-жарағының этнографиясы. Алматы. – 2006. – 216 б.
29. Кайдаров А. Т. Доспехи и вооружение воина-батыра в казахском героическом эпосе и их этнолингвистическое объяснение // Изв. АН КазССР. Сер. обществ. 1973. № 6
30. Худяков Ю.С., Табалдиев К.Шү Солтобаев О.А. Шлемы, найденные на территории Кыргызстана// Археология, этнография и антропология Евразия. 2001. №1 (5) С.10-106
31. Горелик М.В. Оружие древнего Востока. – М.: Наука.1993 – 526 с.
32. Сиуңну. «Хан кітабы» / құраст. Қ.Салағараұлы. – Аламаты: Санат, 1998. – 288 б.
33. Прошлое Казахстана в писменных источниках Ү в. до н.э. – ХҮ в. н.э./ Сост. Б:Б. Ирмуханов. – Алматы: Өлке, 1997 – 370 с.
34. История Казахстана (с др.времен до наших дней) В четырех томах. Т.1. – Алматы: «Атамұра», 1996. – 544 с.
35. Айдаров Ғ., Құрышжанов Э., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1971. – 272 б.
36. Қорқыт ата кітабы. Оғыздың батырлық жырлары: Эпос/Орыс тілінен аударған Ә. Қоңыратбаев, М. Байділдаев. – Алматы. – 1986. – 128 б.
37. Абылай хан: тарихи жырлар. / Құраст. С. Дәуітов. – Алматы. 1993. – 416 б.
38. Артықбаев Ж.О., Ерманов А.Т., Жәнесов Ә.Т. Орта Ертіс өңірі қимақ дәуірінде. – Астана. 2004. – 48 б.
39. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі («Диуани лұғат ит-түрк»). – Алматы: «Ана тілі», 1993. – 192 б.
40. Ахметов Ә.К. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. Филол.ғыл.док. автореф. дисс. – Алматы. 1998. – 62 б.
41. Валиханов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов // Собр.соч. в 5-ти томах. – А., 1985. – Т. 4. – С. 54.
42. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы.1993. – 304 б.
43. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди. Алматы:Санат, 1999. – 656 с.
44. Әмір Темір аманаты. – Алматы: Жазушы, 1991. – 96 б.
45. Ақсауыт. 2 томдық. - Алматы: Жазушы, 1977. – Т.1: Батырлар жыры. – 367 б.
46. Материалы по истории казахских ханств ХҮ-ХҮІІІ в./Сост. С.К.Ибрагимов и др. – Алма-Ата: Наука КазССР, 1969. – 671 с.
47. Бабалықов Ж., Тұрдыбаев А. Қырандар. – Алматы: Қайнар, 1983. – 176 б.
48. Бес ғасыр жырлайды: Үш томдық. / Құраст. М.Мағауин. – Алматы: Жазушы, 1984. – 256 б.
49. Бекмаханов Е.Б. Восстание хана Кенесары (1837-1847 гг.) – Алматы: Ғылым, 1992 - 254 с.
50. Прошлое Казахстана в источниках и материалах / Под ред. проф. С.Д.Асфендиярова – 2-е издание. –Алматы. – 1997. – 383 с.
51. Қазақ халық әдебиеті: Көп томдық . – Алматы: Жазушы, 1986. – Т.5. – 1989. – 384 б.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті
Қазақтың дәстүрлі қару-жарақтарының этнографиясы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050208 – Археология және этнология
Қызылорда 2012
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
с.ғ.к., доцент Е.М. Fабитов
_________________
_______________2012 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазақтың дәстүрлі қару-жарақтарының этнографиясы
050208 – Археология және этнология
___________________________________ ___________________________________ ______
_
(ЖОО атауы)
Факультет__________________________ ______Кафедра______________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
_
Мамандығы__________________________ ___________________________________ _____
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі____________
_______________2012ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСҚА
ТАПСЫРМА
Студент
___________________________________ ___________________________________ _
(Студенттің аты жөні)
1.Дипломдық жұмыс тақырыбы___________________________ ____________________
___________________________________ ___________________________________ ______
_
Университет бойынша №_____ ____________________20___ж. бұйрығымен
бекітілген
2. Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі
___________________________________ ____
3. Жұмыстың бастапқы
мәліметтері___________________________________ _________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___
4. Дипломдық жұмыста қарастырылуы тиіс мәселелердің тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны
___________________________________ ________________________
а)___________________________________ ___________________________________ ____
___________________________________ ___________________________________
б)___________________________________ ___________________________________ ____
___________________________________ ___________________________________в)____
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________________
5. Ұсынылатын негізгі
әдебиеттер___________________________________ _________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
_____
Жұмыстың бөлімдерін көрсете отырып дипломдық жұмыстың кеңесшілері
Бөлім Кеңесші Мерзімі Қолы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫ ДАЙЫНДАУ
КЕСТЕСІ
№ Бөлімдердің атауы, жұмыста Ғылыми жетекшіге Ескерту
ппқарастырылуы тиіс мәселелер тапсыру мерзімі
Тапсырманы беру мерзімі ________________________________
Кафедра меңгерушісі _______________ _______________________
(қолы)
(қолтаңбаның ашылып жазылуы)
Жұмыстың жетекшісі________________ ________________________
(қолы)
(қолтаңбаның ашылып жазылуы)
Тапсырманы орындауға
қабылдаған студент ________________ ________________________
(қолы)
(қолтаңбаның ашылып жазылуы)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1 ҚАЗАҚСТАНДЫ МЕКЕНДЕГЕН БАЙЫРҒЫ ЖӘНЕ ОРТА ҒАСЫРЛЫҚ КӨШПЕЛІ
ХАЛЫҚТАРДЫҢ ҚАРУ-ЖАРАҒЫ 9
1.1 Сақтардың қару-жарағы (б.з. дейінгі VIII-III ғғ.).
1.2 Ғұн-сарматтардың қару-жарағы (б.з. дейінгі ІІ - б.3. V rғ) 9
1.3 Түркілердің қару-жарағы (VI-VIII ғғ.) 15
1.4. Қимақ-қыпшақтардың қару-жарағы (IX-XIV ғғ.) 20
23
2 ҚАРУ-ЖАРАҚ АТАУЛАРЫ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНДАҒЫ ЕЖЕЛГІ ДҮНИЕТАНЫМ 30
КӨРІНІСІ
2.1. Әскери құралдардың жалпы атауларының қолданысқа және 30
этномәдени қызметіне байланысты жіктелуі
2.2. Қару-жарақ бөліктері атауларының мифологиялық мәні 32
3 ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҚАРУ-ЖАРАҒЫ 41
3.1. Қазақтың жауынгерлік қару-жарақты жүйелеу дәстүрі 41
3.2. Ер қаруының түрлері мен типтері 45
3.3 Қорғаныс жарақтарының түрлері мен типтері 57
ҚОРЫТЫНДЫ 64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ғылыми жұмыста Қазақстанды мекендеген байырғы
және орта ғасырлық көшпелі халықтардың қару-жарақтары, қару-жарақ атаулары
жүйесі және ондағы ежелгі дүниетаным көрінісі сондай-ақ қазақтың
жауынгерлік қару-жарақты жүйелеу дәстүрі қарастырылады.
Тақырыптың өзектілігі. Тарих бетінен жоғалып кету қаупі бір сәт
толастамаған қиын-қыстау кезеңдерде ата-бабаларымыздың күнделікті қарекеті
де, тұрмыс салты да Отанын, елін, жерін қорғауға бағындырылған. Жауынгерлік
және ерлік тәлім-тәрбие мұрасының тарихы алыс ғасырлар қойнауынан
басталатыны сөзсіз. Халқымыз жауынгерлік қаруларға, әскери атауларға аса
құрметпен қараған. Мұздай қару құрсанып, бес қаруын бойына асынған ерлердің
есімдерін ұранға айналдырып, олар ұстаған қару-жарақты ұрпағына мұраға
қалдырып отырған. Ақ білектің күшімен, ақ найзаның ұшымен деген мақалдар
жеңістің қалай келгенін түсіндіреді. Жігіттің қан майданда жеңіске жетуі,
көп жағдайда, екі нәрсеге: астындағы тұлпары мен үстіндегі сауыты, қару-
жарағына байланысты екені белгілі. Халқымыз бұл ойды ер қанаты – ат, ер
қуаты – қаруы деп тұжырымдаған.
Еліміздің тәуелсіздік алуымен қазақтың өткен тарихына, әскери өнерінің,
қару-жарағының тарихына деген қызығушылық арта түсуде. Бірақ бүгінде
қазақтың дәстүрлі жауынгерлік қару-жарағы туралы жазылған еңбектерде,
басылымдарда көптеген жаңсақтықтар мен шатастырулар, қате пікірлер мен
түсініктер кездеседі. Бұл - қазақтың дәстүрлі қару-жарағының осы уақытқа
дейін ғылыми тұрғыдан тиянақты зерттелмей келгенінің салдары.
Диплом жұмысында қазақтардың көне заманнан келе жатқан тек дәстүрлі суық
қаруы, ату қаруы және қорғаныс жарақтары ғана қарастырылады. Ал от қаруы
әскери қарудың жаңа жүйесін құрайтындықтан және өзіндік ерекшелігіне
байланысты әскери істе жауынгерлік қаруды қолданудың жаңа сатысы
болғандықтан, басқа зерттеудің тақырыбы ретінде бұл ғылыми жұмыста
қарастырылмаған.
Дәстүрлі қару-жарақ - ұлттық мәдениеттің ерекше феномені. Халықтың дәстүрлі
түсінігінде қару-жарақ тек соғыс құралы ғана емес, қару-жарақтың 6aрлық
түрі этностың өмірі динамикасының айырылмас элементі, олар өздерінің түрлі
тұрмыстық және әлеуметтік функциялары арқылы этностың өмір сүру процесіне
кіріккен. Қазақ халқының қару-жарағын қазақтың дәстүрлі халықтық
мәдениетінің контексінде қарастырып, этнографиялық болмыстың басқа құрамдас
злемeнттерімен генетикалық, семантикалық, құрылымдық және функционалдық
байланыстары мен қатынастардың түтастығында қарастыру ғана этникалық
мәдениеттің маңызды бір компоненті болған қару-жарақтың шынайы мағынасын
аша алады
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ халқының қару-жарағына қатысты алғашқы
этнографиялық мәліметтер XVIII-XIX ғасырларда әр түрлі мақсаттармен
қазақстанда болып, қазақтың тұрмыс салтын зерттеген орыс және еуропа
зерттеушілері Т.В.Аткинсонның, П.С.Палластың, И.Г.Георгидің, И.П.Фальктің
[1], Дж.Кэстльдің [2], П.И.Рычковтың, В.В.Радловтың [3], А.И.Левшиннің [4],
С.Б.Броневскийдің [5] және т.б. еңбектерінде жинақталды, бірақ бұл авторлар
көбіне қазақтар қолданған қару-жарақ түрлерін жалпы сипаттаумен ғана
шектелді.
Қазақ қаруын шын мәнісінде кешенді тұрғыдан алғашқы зерттеушілердің бірі
қазақтың тұңғыш ғалымы Ш. Уәлиханов болатын. Оның еңбектерінде XVIII ХІХ
ғғ. қазақтың суық және от қаруының түрлері, олардың типтері, жасалу
технологиясы, қазақ тіліндегі дәстүрлі кәсіби атаулары, олардың қолданылуы,
қазақ халқының қару-жарақпен байланысты салттары, ырымдары туралы мәселелер
көтерілді, сонымен бірге олардың бітімін, сыртқы ерекшелігін көрсететін,
сол кездегі қолданыста болған нұсқалардан тікелей салынған суреттері де
берілді. Өкінішке орай бұл мәселелердің көпшілігінің зерттелуі ғылымда өз
жалғасын таппай, қазақ қару-жарағы тек бір аспектіде ғана, тек бір бағытта
ғана, атап айтқанда әскери істің бір бөлігі ретінде ғана қарастырылып
келді. Тіпті этнографиялық сипаттағы еңбектерде де қару-жарақ тек соғыс
құралы функциясы тұрғысынан ғана зерттелді.
Қазақстандық тарихнамада тікелей қазақтың XVII-XIX ғғ. қару-жарағына
қатысты мәселелер ең алғаш рет 1969 жылы шыққан Г.И.Семенюктің еңбегінде
қарастырылды, бірақ онда қазақ қару-жарағының жекелеген түрлері ғана
қысқаша сипатталды [6]. Бұл жылдары шыққан елеулі еңбек ретінде Санкт-
Петербұрг қаласындағы Антропология және этнография музейінің (МАЭ)
қорындағы қазақ қаруларының үлгілерін зерттеген В.П.Курылевтың еңбегін
айтуға болады [7]. Ол аталған музей колллекциясындағы қазақ қару-жарағының
түрлеріне типологиялық талдау жасап, жасалу әдістерін зерттеп, найзаның,
жақтың, оқтың көшпелі халықтар мәдениетіндегі ғұрыптық және символдық мәні
туралы да сөз қозғады.
Соңғы уақытта шыққан қазақстандық ғалымдардың Қазақстан тарихы, қазақтың
әскери өнері тарихына қатысты еңбектерінде де қару жараққа қатысты
проблемалар қарастырылады. Бұл бағыттағы соңғы жылдары шыққан кең көлемді
зерттеулердің ішінде А.Тасболатовтың, Қ.Р. Аманжоловтың [8], А.Ш.
Қадырбаевтың [9], Т.К. Алланиязовтың [10], Ш.Қартаеваның [11], А.К.
Көшкімбаевтың [12] еңбектерін атауға болады. Бірақ бұл аталған еңбектерде
қазақ қару-жарағы қазақ халқының әскери ісі мәселелерінің шеңберінде ғана
қарастырылып, осыған орай олардың кейбір түрлерінің қалыптасу тарихы,
қолданылу ерекшелігі ғана қамтылған.
Қазақ халқының қолөнерін зерттеуге арналған Ә.Х. Марғұланның [228],
Х.Арғынбаевтың [13], Т.К.Басеновтың [14], С.Қасимановтың [15],
Р.Н.Шойбековтың [16] енбектерінде қолөнер түрлерінін әдістерімен жасалған
заттар ретінде каэақтын қару-жарақтының да жекелеген түрлерінің жасалу
технологиясы, көркемдеу тәсілдері зерттеліп, оларға қатысты халықтық атау-
терминдер айтылады.
ХХ ғасырдың 50-жылдарынан бастап Еуразиялық көшпелілердің әскери ісі мен
қару-жарағын зерттеуге арналған еңбектер көптеп жариялана бастады. Орыс
авторлары Е.В.Черненконың [17], А.И.Мелюкованың [18], К.Ф.Смирновтың [19],
А.М.Хазановтың [20] және т.б. ғалымдардың еңбектерінде археологиялық
материалдардың негізінде скиф, сарматтардың қару-жарағы біраз тереңделіп
зерттелсе, Сібірді мекен еткен түркі халықтарының орта ғасырдағы қаруы,
қорғаныс жарақтары мен соғыс өнері туралы Ю.С.Худяковтың [21],
А.И.Соловьевтың [22] және т.б зерттеушілердің еңбектері басылып шықты.
Көшпелі халықтардың қару-жарағын соңғы уақыттағы зерттеушілердің ішінде
М.В.Горелик еңбектерін ерекше атап өту керек [23].
Қазақтың қару-жарағының қазақ этносының діни дүниетанымымен байланысын
арқау еткен тікелей зерттеу жоқ. Бірақ көшпелі халықтарда қаруға табыну өте
ертеден келе жатқан діни жосын-жоралардың бірі болғандықтан, сақтардың,
скифтердің әскери және қару культтары С.С.Бессонованың [24],
Д.С.Раевскийдің [25], А.К.Акишевтің [26] және т.б. еңбектерінде зерттелген.
Қазақтардың діни ғұрып-салттары, тыйымдары, ырым-жораларына арналған
Ә.Т.Төлеубаевтің [27], Қ.Ахметжанның [28] еңбектерінде тіршілік циклі
салттарындағы қару-жарақтың да магиялық-ғұрыптық қолданысы айтылады.
Этностың тіршілікті қамтамасыз ету жүйесін зерттеуге арналған Н.Әлімбайдың
еңбегі этникалық мәдениеттің бір компоненті ретінде қару-жарақтың
этномәдени қызметін парықтауға көмектеседі.
Қазақ батырларының қару-жарағын этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеген
Ә.Қaйдаровтың [29] еңбектерінде қазақ тіліндегі қару-жарақ атауларының
қалыптасуы, ерекшеліктері, семантикасы қарастырылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты – қазақтың қару-жарақтарының түрлері, қолдану аясы, дамуындағы
ерекшеліктерді айқындау болып табылады. Зерттеу жұмысында осы мақсаттан
туындайтын келесі міндеттер алға қойылды:
– Қазақстанды мекендеген байырғы және орта ғасырлық көшпелі халықтардың
қолданған қару-жарақтарын айқындау; –
– Әскери құралдардың жалпы атауларының қолданысқа және этномәдени қызметін
анықтау;
– Қазақтың жауынгерлік қару-жарақты жүйелеу дәстүрін айқындау;
– Қару-жарақтардың түрлері мен типтерін анықтау.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны. Ерте дәуірден бастап ХХ ғасырға дейін
қазақтар қолданып келген қару-жарақтардың этнографиясы
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысы әр түрлі сипаттағы
деректемелерін, қазақ қару-жарағын көп жылғы зерттеудің нәтижелері
негізінде жазылды. Қазақ қару-жарағын зерттеуде негізгі материалдар
Кеңінен қолданылған дереккөздері ретінде араб, парсы, түркі тілді
ортағасырлық шығыс авторлары - Махмұт Қашкаридің, Рашид-ад-диннің, Жүсіп
Баласағұнның шығармаларын, Жошы ұлысы, Алтын орда, Әбілхайыр хандығы
заманынан мәліметтер беретін ортағасырлық шығыс жазба тарихи шығармаларының
аударылған жинақтарын, әсіресе қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы
кезеңіне қатысты мол мағлұмат беретін Мұхаммед Хайдар Дулатидің, Захир ад-
дин Бабырдың, Фазлаллах ибн Рузбиханның, Әбілғазының, Қадырғали Жалайридың,
Құрбанғали Халидұлының еңбектерін атауға болады.
Қару-жарақ туралы көп мәлімет беретін басты дереккөздерінің бір тобы
казақтын және басқа түркі халықғарының халық ауыз әдебиеті және фольклорлық
материалдары. Қазақ қару-жарағы туралы мол мағлұмат беретін ауыз
әдебиетінің басты үлгісі – қазақтың қаһармандық эпосы. Қаһармандық
эпостардың басты кейіпкері - батырлар, тақырыбы - олардың жауынгерлік өмірі
мен ерліктері болғандықтан, бастауын қыпшақ-оғыз заманынан алатын
Қобыланды батыр, Алпамыс батыр, Қамбар батыр эпостарында, Алтын Орда
дәуірі мен Ноғайлы заманында туған Тоқтамыс, Ер Едіге, Қырымның қырық
батыры, Ер Тарғын қиссаларында, қазақ-жоңғар соғысы кезін жырлайтын
Абылай хан, Қабанбай батыр, Бөгенбай батыр және т.б. дастандар мен
тарихи жырларда қару-жараққа қатысты деректердің мол кездесетіні заңдылық.
Қазақтың қару-жарағын зерттеуге дереккөзі болатын ауыз әдебиетінің қомақты
тобы - жыраулар поэзиясы. Жыраулар өнері өздерін тудырған әлеуметтік жік
пен кәсіби әскерилер болған батырлар әлеуметтік жігімен тікелей байланысты
болды. Әскери лексика жыраулардың поэтикалық тілінің негізгі көркемдік
құралы болғандықтан осы күні ұмыт болған қару-жараққа қатысты көптеген
атауларды, ұғым-түсініктерді солардың туындыларынан табамыз.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы мәселенің кешенді түрде зерттелуі. Диплом
жұмысында этникалық мәдениеттің компоненті ретінде қару жарақтың дәстүрлі
қоғамдағы түрлі қызметі, қару-жарақты этностың дәстүрлі дүниетанымының
көрініс табуы, қару-жарақ жасау ісінің ғұрыптық аспектілері қарастырылады.
Қазақтардың қару-жарақ түрлерін жіктеудің қалыптасқан дәстүрлі жүйесі
көрсетіліп, бұл жүйелеудің басты прициптері ашылып, қазақ қару-жарақтарының
негізгі типтері мен үлгілері айқындалды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі тарихилық, жүйелік, салыстырмалық
және талдау сияқты ғылыми таным принциптеріне сүйеніп құрылған. Осы
әдістерге байланысты жасалынған тұжырымдар мен қорытындылардың өзара
логикалық тұрғыда үйлесімді болуы басты назарда ұсталды.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар.
Зерттеу нәтижесі бойынша төмендегідей тұжырымдар қорғауға ұсынылады:
- қару-жарақ – дара ерлік сипаттарымен танылуы үшін ерекше қызмет
атқаратын детальдардың бірі;
- қару-жарақтар заман талабына сай өзгерістерге ұшырап отырған;
- қару-жарақтар қазақтардың наным-сенімдерінде ерекше рөлге ие болды;
- қазақтың қарулары мен жарақтары соғыс тактикасына байланысты бірнеше
түрлерге бөлініп тұрған.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Ғылыми жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды бөлімнен, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАНДЫ МЕКЕНДЕГЕН БАЙЫРҒЫ ЖӘНЕ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ КӨШПЕЛІ ХАЛЫҚТАРДЫҢ ҚАРУ-
ЖАРАҒЫ
Сақтардың қару-жарағы (б.з. дейінгі VIII-III ғғ.).
Қазақ этносының дәстүрлі мәдениетінің бір бөлігі болатын дәстүрлі
жауынгерлік қару-жарағының даму тарихы бірнеше мың жылдықты қамтиды. Қазақ
қару-жарағының барлық түрлері, олардың формалары, конструктивтік
ерекшелігі, типтік құрамы осы дамудың нәтижесінде қалыптасты және оның
дамуына қазақстан территориясын әр кездерде мекен еткен көшпелі тайпалар
мен халықтардың барлығыиың қосқан өз үлестері бар.
Қару-жарақтың пайда болуы мен оның қолданылу тарихы өте ертеден
басталғанымен, Қазақстан территориясын мекен еткен халықтардың
қаружарағында тек көшпелі халықтарға тән сипат б.з. дейінгі І-мыңжылдықта
ғана қалыптаса бастады. Себебі б.з. дейінгі І мыңжылдықтың басынан Еуразия
даласында мекен еткен байырғы тұрғындары шаруашылық әрекеттің жаңа
формасына экстеисивті мал шаруашылығына көшуімен оларда мәдени-шаруашылық
типінің жаңа формасы пайда болды. Қазақстан территориясында және басқа
далалық аймақтарда шаруашылық әрекеттің жаңа түрі - көшпелі және жартылай
көшпелі мал шаруашылығы дамыды. Көшпелі мал шаруашылығына ауысу дала мен
шөлейтті мекен еткен байырғы тайпалардың өміріндегі ірі экономикалық
прогресс болатын, осының нәтижесінде әлемдік мәдениетке өзіндік үлесін
қосқан көшпелілер өркениетінің негізі қалыптасты. Бұл кезеңде темір
металлургиясын игеру де Евразияны мекен еткен тайпаларды мәдени дамудың
жаңа сатысына көтерді [12, с.53 ]. Қазақ этносы көшпелі өмір салтын ХІХ
ғасырға дейін сақтап келген халықтардың бірі болғандықтан қазақ қару-
жарағының эволюциясына тарихи шолуды біз осы межелі кезеңнен - б.з. дейінгі
І мыңжылдықтан бастаймыз.
Біздің заманымызға дейінгі бірінші мыңжылдықта Қазақстанның оңтүстігін,
оңтүстік батысын, Арал-Каспий даласын көне жазба деректерде парсылар сақ
сақа, ал антикалық авторлар азиаттық скифтер деп ортақ атпен атаған,
саны қалың, мәдениеті біркелкі, тілі туыстас көптеген тайпалар
(массагеттер, исседондар, аримаспалар, дахи-даилар) мекен етті. Олардың
тіршілік кеңістігі қазақстанды ғана емес, Орта Азияны, Сібірді, Алтайды да
қамтыды.
Түрлі дереккөздері, археологиялық материалдар сақтардың әскери ісінің
деңгейі, жауынгерлік өнері биік дәрежеде болғанын көрсетеді. Сақтардың жеке
жауынгерлік қару-жарақ комплексі алыс қашықтықта, орта қашықтықта және
қолға ұстап қорғанатын корғаныс жарағынан тұрды. Шабуыл құралдары
жиынтығына - жақ пен оқ, қанжар, қысқа семсер акинак, ұзын семсер, найза,
екі басты жауынгерлік балта, ал қорғаныс жарағы жиынтығына - денеге
киілетін сауыт, жауынгерлік бас киім, қолды, аяқты қорғайтын жабдықтар
кірген. Сақтардың қару-жарақ жасаушы шеберлері осы айтылған әскери шабуыл
және қорғаныс құралдардың әскери қажеттілікке сай келетін бірнеше түрлері
мен үлгілерін жасаған.
Қазақстан территориясында табылған көне металлургия орындары, түсті және
қара металдар кеніштері бұл кезеңде металлургияның жақсы дамығанын
дәлелдейді. Мысалы, Шығыс Қазақстанда, Маңғыстауда, Мұғаджар тауларында мыс
кенінің орындары кездессе, Орталық Қазақстанда мыс кеніштері Балқаш бойы,
Баянауыл, Қаркаралы, Жезқазған және Ұлытау маңында болған, Есіл өзенінің
бойында, Көкшетауда қалайы өндірілген, ал Степняк, Бестөбе, Жосалыдағы
кеніштерден алтын алынған [28, 19-б.]. Мыстың негізінде, оған компонент
ретінде қалайы, мышьяк, қорғасын, күміс, мырыш қоспаларын қосу арқылы 'Қола
мен жез алынды. Ғалымдардың металлографиялық зерттеулері Қазақстан
территориясында археологиялық қазбаларда табылған сақ-сармат тайпаларының
қарулары мен сауыттары мыс пен оның әр түрлі қоспаларынан жасалғанын
көрсетті [28, 15-б.]. Сақ заманы қола индустриясының гүлденген кезеңі
болатын, археологиялық қазбаларда табылған материалдар сақтарда қоладан
көркемдеп құю өнерінің деңгейі өте биік болғанын куәлайды. Алтын соғуға,
құюға, бедерлеуге және т.б. жолдармен өңдеуге оңай, сонымен бірге
коррозияға берілмейтін, өз түрін, қасиетін тұрақты сақтайтын материал
ретінде қару-жарақтың әшекей элементтерін жасауға қолданылды.
Дайындалу әдістері тұрғысынан сараласақ, қару жасаүшы шеберлер қаружарақты
дайындауда құю, соғу, қалыптау, баспалау сияқты негізгі техникалық
әдістерді қолданған. Сол кездердегі қола, алтын заттар тас, металл немесе
балауыз формалардан қүйылып жасалды. Археологиялық материалдар сақтарда
алтын заттарды сірке салу және жалған сіркелеу әдісісімен көркемдеу де б.з.
дейінгі V ғасырда-ақ кең игерілгенін көрсетеді.
Көркемдік-стильдік тұрғыдан алғанда қару-жарақтар сақтар қол өнерінің басты
компоненті болған скифтік-сібірлік аңдар стилінде көркемделді. Бұл стиль
б.з. дейінгі ҮІІІ-ҮІ ғасырларда қалыптасып Сібір, Қазақстан, Орта Азия және
Еуропаның оңтүстігіндегі тайпаларда кең тараған болатын. Бұл стильдің
көркемдік обьектісі - аңдар мен жануарлар, тотемдік бейнелер, мифологиялық
сюжеттер болды. Адамзат қоғамында өнердің пайда болуы магиямен тікелей
байланысты болғандықтан жалпы алғанда қандай да болмасын бір затқа бейне,
ою-өрнек салу - оны магиялаудың, магиялық ғұрыптың бір элементі болатын.
Сондықтан сақтардың қаруында салынған хайуанаттар мен жануарлардың тотемдік
сипаттағы бейнелері ең бірінші осы магиялық; функцияны атқарды. Хайуанат
бейнелерінен басқа қару-жарақтарға қорғау магиясына жататын әр түрлі ою-
өрнектер мен ырымдық белгілер де салынатын болған. Бұл бейне, белгілер
қарудың күшін арттырып, жауға әсер етіп, жауынгерді қорғайды деп түсінілді.
Шабуыл қарулары. Ерте заманнан еуразиялық көшпелі халықтар жауынгерлерінің
алыс қашықтықта айқаста қолданған басты қару түрі - жақ болды. Белгілі қару
зерттеуші М.В.Горелик жақтарды конструкциясына байланысты 4 типке бөледі:
1) бір ғана ағаштан тұтастай жасалған қарапайым типі; 2) негізі тұтастай
ағаштан жасалып, әр жерінде қосымша ағашпен, мүйізбен, сүйекпен, тарамыспен
немесе басқа материалдармен күшейтілген типі; 3) негізі тұтастай бірнеше
ағаштан және басқа қатты материалдардан қосылып жасалған күрделі типі; 4)
жақтың адырнасы әр түрлі материалдан бірнеше бөліктен құралып жасалған
құрамды типі. Сонымен бірге қару зерттеушілер жақтың керулі тұрғандағы
пішініне байланысты жақтың сегмент (доға) түріндегі және сигма бейнелі
(кері серпінді жасалған) үлгілерін айырады. Жақтың қарапайым түрі
аңшылықта неолит дәуірінен қолданыла бастағанмен, жетілдірілген күрделі
садақ түрі жауынгерлік қару ретінде көшпелі халықтарда б.з. дейінгі І-
мыңжылдыктан белгілі. Мал шаруашылығы беретін сүйек, мүйіз, тері, тарамыс
сияқты материалдар колданылған күрделі құрама садақтың көшпелі мал
шаруашылығымен айналысқан халықтарда пайда 6олуы заңды еді.
Жазба және археологиялық деректерге сүйенсек сақтардың садағы көшпелілер
садағының ең көне түрі – скифтік садақ деп аталатын. Скифтік садақ сол
кезде әлемде ең жетілген садақ түрі болатын. Жақтың ұзындығы шамамен 60-80
см, соған сәйкес оғының ұзындығы 60-70 см болды. Б.з. дейінгі І-
мыңжылдықтың ортасынан бастап, скифтік типтегі садақ еуразиялық даланы
мекен еткен көшпелі халықтардың бәрінде, оның ішінде Қазақстан
территориясын мекен еткен халықтарда да кең қолданысқа енді. Көшпелі
халықтардың тарихи аренаға шығуымен жақтың скифтік типі басқа халықтарға
да таралды.
Б.з. дейінгі І мыңжылдықтағы көшпелі халықтарда жақтың оқтарының жебелері
металдан, сүйектен, мүйізден, ағаштан жасалды. Сақ дәуірінің алғашқы
кезеңінде оқтың жебелері арнайы қалыптарда қоладан қүйылып жасалған
қалыппен құю әдісі б.з. дейінгі V ғасырда сақ-скиф өнерінде өте биік
деңгейге жеткен болатын. Қоладан құйылған жебелер екі қырлы ұңғылы немесе
үш қырлы жетелі болды. Кейін (б.з. дейінгі V-III ғғ.) скифтердікіндей үш
қырлы ұңғылы (ұңғысы ұшынан төмен немесе ұшының ішінде орналасқан) және үш
қырлы жетелі жебелер жасалына бастайды. Кейбір жебелерде ұшының түбінде,
жебенің кері шығуына кедергі жасайтын имек тікенегі болды. Мұндай жебелерді
скифтер бір немесе бірнеше жебені құюға арналған тас немесе мыс қалыптарда
кұйған. Сақ-скиф жебелерінің формаларының, жасалу тәсілінің ұқсастығы сақ
шеберлері де жебелерді құюға металл және тас қалыптар қолданды деген болжам
жасауға негіз береді. Қалыптарды осы материалдардан жасау барлық көшпелі
халықтарға тән болды, қазақ ұсталары да мыс және тас қалыптарда қорғасыннан
мылтық оқтарын құюды ХХ ғасырдың басына дейін қолданып келді.
Мыс және қоладан жасалған заттардың басымдығы сақталып қалғанмен б.з.
дейінгі VII ғасырдан бастап, Қазақстанның, Орта Азияның және Сібірдің
байырғы тұрғындары қару-жарақ жасауға темірді қолдана бастайды. Темір
металлургиясын игеру Еуразияны мекен еткен тайпаларды мәдени дамудың жаңа
сатысына көтерген болатын. Б.з. дейінгі ІІІ ғасырдан бастап сақтарда оқтың
жебесі темірден жасалды. Енді қару-жарақ дайындаудың басты әдісі соғу әдісі
болды да, темір жебелер үш қырлы және тек жетелі болып соғылды.
Сақ шеберлері жебе жасауға металдан басқа сүйекті де, мүйізді де
пайдаланды. Сүйектен, мүйізден жасалған жебелер негізінен төрт қырлы болып,
әр түрлі ұңғылы және жетелі жасалған. Сүйектен жасалатын заттарға мал
шаруашылығы мен аңшылықтан түсетін шикізат (қойдың, аттың маралдың, тау
ешкілерінің сүйектері) пайдаланылды.
Б.з. дейінгі V-III ғасырлардағы оқтардың саптары ағаштан (қайыңнан),
қамыстан жасалған. Сақтардың оқтарында сабының төменгі жағында қара және
қызыл түстермен салынған арнайы белгілер болды. Бұл белгілер қызметі әр
түрлі жебелі оқтарды айыру үшін қажет болатын. Пазырықтағы сақ обаларынан
(б.з. дейінгі V-III ғасырлар) табылған оқ саптарының түптерінде қара және
қызыл түспен, түрлі формалы сызықтармен, салынған белгілер әдемі де күрделі
өрнек құрайды.
Б.з. дейінгі І мыңжылдықтың ортасынан б.з. V ғасырына дейін көшпелі
жауынгерлердің жақ пен жебені бірге салып алып жүретін садақкабы - 20рШn
теріден тігіліп, екі қалталы болып жасалып, үлкен қалтасына жақ, ал кішірек
қалтасына оқтар салынды. Сақтар горитінде бел ге тағатын қайысбау
байланатын жоғарғы жағы арнаулы бөкітпе ағаш пластинамен қосылып тігіліп,
бекітпе ағаш пластинаның сыртқа шығып тұрған бөлігінің беті түрлі түсті
бояумен боялып (көбіне қызыл түспен), оймалап жасалған өрнекпен, не сюжетті
суреттермен әсемделді.
Жақын дистанцияда және қоян-қолтық айқаста сақ-скиф-сармат жауынгерлері
қолданған, кесу-түйреуге арналған суық қару түрі - акинак деп аталатын,
ұзындығы 50-60 см қанжар немесе қысқа семсер болды. Бұл қару түрі б.з.
дейінгі VII ғасырда скифтерде пайда болып, басқа халықтарға тарайды.
Бейнелік материалдар бұл қаруды жауынгерлер негізінен жаяу айқаста
пайдаланғанын көрсетеді. Сақтардың акинактары мен қанжарлары қоладан құю
әдісімен жасалды. Сақ дәуірінің әр кезеңінде қолданылған акинактар мен
қанжарлардың саптары, саптарының ұшы, балдақтарының формасы әр түрлілігімен
ерекшеленеді. Сақтар дәуірінің бас кезінде қанжар сабының ұшы дөңес немесе
таяқша түрінде, балдағы көбелек қанатына ұқсас, жүрекше формалы немесе
планка түрінде жасалды. Б.з. дейінгі VI ғ. аяғында саптардың сынық таяқша
пішінді немесе сақина түрінде жасалған ұштары пайда болды. Кейбір
акинактардың саптарының ұштары бір-біріне қараған грифандардың бастарының
бейнелерімен көркемделді. Саптың өзі тегіс немесе бірнеше қырлы, кейде
ортасы тесік немесе фигуралы болып жасалды [28, 27-б.]. Қанжар типтеріндегі
саптың бұл формалық айырмашылықтары - осы қару түрінің соғыс қажеттілігіне
қарай өзгеруінің ғана куәсі емес, әр кезеңдегі және әр аймақтағы қару
жасаушы шеберлердің шығармашылығы мен көркемдік талаптарынан да туындаған
ерекшеліктер болатын. Б.з. дейінгі V-III ғасырлардан бастап қанжарлар,
акинактар тек темірден соғу арқылы жасалынатын болды. Темірден соғылған
қанжарлардың сабының ұшы әдетте мүйізше формалы болып келеді, бұл форма
соғу технологиясынан туындаған форма болатын. Бұл кезде жүзі темірден
соғылған, сабы қоладан құйылған би металды қанжар, семсерлер де жасалды.
Б.з. дейінгі VI ғасырда Орталық Азияның көшпелі халықтарында ұзындығы 70-90
см, екі жүзді, жүзінің ені 4-6 см, түзу, ұзын семсерлер қолданысқа енді.
Акинак пен семсерлердің сабының, балдағының формасының бірдей болып жасалуы
семсердің осы қанжар түрінен дамып шыққанын дәлелдейді. Бұл қару түрінің
пайда болуы ат үстінде айқас жүргізудің негізгі әскери тактикаға айналуымен
және ауыр металл сауытпен жарақталған атты әскердің пайда болуымен
байланысты еді. Семсерлердің басының ұзаруымен енді қарудың шабу, кесу,
түйреу мүмкіншілігі арта түскен болатын.
Қанжар, семсерлердің қынаптары ағаштан жасалып, терімен қапталып, қызыл
түске боялды. Акинактардың қынабы жоғары жағында және түбінде жалпақ болып
жасалып, олардан өткізілген қайысбау арқылы белдікке тағылып, аяққа
байланды, ал ұзын семсерлер белдікке тастан, сүйектен жасалып, қынапқа
қайысбаумен буылып бекітілген арнаулы ілгегінен ілініп тағылды. қару
жасаушы шеберлер салтанатты қындардың бұл элементін алтынмен қаптап,
бедерлі ою-өрнекпен немесе андар бейнесімен көркемдеген. Салтанатты
қанжарлар мен семсерлердің саптары мен жүздері де алтынмен
инкрустацияланып, ою-өрнекпен немесе жануарлар бейнесімен әшекейленді.
Жақын қашықтықта ұрыс жүргізуге арналған байырғы көшпелілер қаруының келесі
түрі жауынгерлік балта. Археологияғық материалдар, бейнелеу өнері деректері
көшпелілер балталарының негізгі түрлері б.з. дейінгі VII-III гг. қалыптаса
бастағанын дәлелдейді. Археологиялық, жазба және иконографиялық
материалдарға сүйенсек сақ жауынгерлері басы жарты ай формалы айбалта, екі
басты балта - сагарис және басы қайла түріндегі тескіш қару түрі - шақан
қолданған. Шақанның Еуразия даласында пайда болу уақыты - б.з. дейінгі
ІІмыңжылдықтың аяғы. Сақтар шақанның шүйделерін кейде жануарлардың тотемдік
бейнелерімен көркемдеген.
Б.з. дейінгі І мыңжылдықта көшпелі халықтарда соғу қаруы ретінде басы
тастан жасалған гүрзілер қолданылды. Б.з. дейінгі VII ғасырға жататын,
сақтар қолданған осындай гүрзінің тастан жасалған жұмыр басы Ұйғарақ
обасынан табылған болатын.
Қорғаныс жарағы. Еуразиялық көшпелі халықтарда қорғаныс жарағының негізгі
түрлерінің қалыптасуы да б.з. дейінгі І мыңжылдықтың ортасынан басталады.
Икоиографиялық және археологиялық материалдарға сүйенсек сақ жауынгерлері
денесін қарсыластың қаруынан қорғау үшін қолданған сауыттың негізгі түрі
төртбұрышты ірі метал пластиналарды тері, мата астара қатарлап бекіту
немесе астарсыз қайыспен байлау арқылы жасалған тақталы сауыт. Қару
зерттеуші ғалым М.В.Горелик бұл сауыт типін сак-юэчжелік сауыт деп
атайды. Арал бойының сақтарының Шірік-Раббаттағы қалашығын (б.а. дейінгі IV
ғ.) қазғанда осындай сауыттың бөліктері - биік темір жағасы, жеңінің,
кеудесінің металл тақталары табылды. Тақталардың көлемі 8,5х7,5 см, темір
жағасының биіктігі 10 см. М.В.Гореликтің реконструкциясы бойынша бұл
сауыттың ұзын жеңі, кеудесі, етегі темір пластиналарды кайыспен теріп
жасалған. Орта Азия сақтарының жауынгерлері қолданған такталы сауыттың
төртбұрышты қола тақтасы Тегерменсу І обасынан да табылды.
Осындай тақталы сауыттың әр түрлі үлгілерін киген сақ жауынгерлері Шығыс
Қазақстаннан сақтар обасынан табылған, Петр І-нің Сібір коллекциясы
құрамындағы алтын әшекей де (б.з. дейінгі V-III ғ-ғ.) және Арал бойынан
табылған қыш құтының сынығында (б.з. дейінгі IV ғ.) бейнеленген.
Байырғы көшпелілер жауынгерлері қолданған сауыттың тағы бір түрі - жылан
қабығына ұқсас кішкентай металл тіліктерінен жасалған Кө6е сауыт. Бұл сауыт
та көшпелілерде б.з. дейінгі І-мыңжылдықтың ортасынан қолданыла бастады.
Бұл сауыт типі б.з. дейінгі VI-III ғасырларда скифтерде өте кең
колданылғандыктан, көбе сауыттың тұтастай сақталған нұсқалары немесе оның
қалдықтары мен көбелері скиф обаларынан көптеп табылды . Сақтардың осындай
сауыттарының қалдықтары археологиялық табындыларда әзірше кездеспегенмен,
кейбір эертеушілер Есік қорғанынан табылған Алтын адамның киімін осындай
сақ сауытының ғұрыптық үлгісі деп санайды [12, с.123]. Яғни сақ
жауынгерлері де, сирек болса да, осындай типті көбе сауытты қолданған болу
керек деп жорамал жасауға болады.
Б.з. дейінгі І мыңжылдықтың ортасынан көшпелі сақ-скиф-сармат жауынгерлері
металдан тұтастай соғылып жасалған кыраса сауытты да кеңінен пайдаланды.
Б.з.дейінгі І мыңжылдықтың екінші жартысына жататын көшпелілердің кираса
сауытының арқа бөлігі Солтүстік Қытайдан табылған. Талас өзені бойынан (IV-
III ғғ.) табылған сақ жауынгерінің қола мүсін жауынгердің кеудесінде
осындай кираса киілген де, белден төмен жағы дөңгеленте оралған жалпақ
таспа темірлерді бір-біріне қайыс6аумен байлап жасаған темір белдемшемен
қорғалған.
Кираса сауыт сияқты қысқа етекті сауыттармен бірге көшпелілер жауынгерлері
белге байланатын жауынгерлік темір белдемшелер киді. Скифтердің жауынгерлік
темір белдемшесі жалпақ кайыс 6елдіктен және оған бекітілген, жалпақ кайыс
таспаларға тілінген теріден жасалған, тері белдемшедеп немесе бір жағымсн
белдікке бекітілген екі қатар кайыс таспалардан құралды. Бұл қайыс таспалар
бет жағынан көбелеп терілген металл пластиналармен күшейтілді.
Ал сақтарда дөңгеленте оралған жалпақ таспа пластиналарды бір-біріне
қайысбаумен байлап жасалған, жауынгерлік бслдемшенің жаяу әскерге арналған
түрі қолданылған. Талас бойынан және Солтүстік Қытайдан (IV-III ғғ.)
табылған сақ жауынгерлерінің қола мүсіншелерінде жауынгердің белінде осылай
жасалған белдемшелер киілген.
Көшпелілер жауынгерлерінің басты атрибуттарынын бірі - белге байланып,
әртүрлі қарулар ілінетін жаиыні ерлік белдік, Жауынгерлік белдік байырғы
көшпелі халықтарда корғаныс жарағы ретінде де қолданылды. Б. з. дейінгі
VІІІ ғасырларда скифтерде мұндай жауынгерлік белдіктер ұзынша келген металл
тіліктерін (темір немесе қола пласгиналарды) жалпақ қайысбауларға көбелеп
бекіту арқылы жасалды [12, с.74]. Қазақстан территориясында табылған
археологиялық материалдардағы сақтардың жауынгерлік 6елдіктері жалпақ қайыс
таспаға өткізіліп терілген металл құрсаулардан жасалған.
Археологиялық және бейнелік материалдар көшпелі халықтарда балтырлык
қорғаныс жарағы ретінде б.з. дейінгі І мыңжылдықтың ортасынан қолданыла
бастағанын куәләйді. Сақтарда бұл жарақтың тұтастай ағаштан немесе темірден
жасалған және лзминарлық әдіспен темір таспаларды көбелеп бекітіп жасалған
түрлері болған.
Жауынгерлік бас киімдер. Байырғы көшпелілер жауынгерлері басты қарсыластың
қаруынан қорғануға көп көңіл бөлді. Б.з. дейінгі VI-III ғасырларға жататын
археологияқ материалдарда сақ жауынгерлерінің )І'1еmал 'дииыіаяарынын
бүгінге дейін екі түрі кездеседі. Дулығаның бірінші түрі - төбесі дөңгелек
келген, алдыңғы жиегі адамның қасының формасын кайталайтын, төбесінің
ортасында қатты соққыдан қорғағыш қыры бар дулыға. Қазақстан
территориясында мұндай сақ дулығасыньщ екі нұсқасы табылды. Сақ
жауынгерлері бейнеленген өнер ескерткіштерінде де (І-Петрдің Сібірлік
коллекциясында сақтаулы алтын әшекей, Талас бойында табылған шырақтағы
мүсінше) жауынгерлердің бастарында осындай дулығалар үлгілері киілген.
Дулығаның екінші түрі - төбесі шошақ болып жасалған дулыға. бұл дулығаньщ
бір үлгісі қазіргі Қырғызстан территориясында табылған [30, с.105].
Дулығаның бұл екі түрінің формасын жасауда шеберлер сақтардың бас
киімдерінің екі негізгі түрінің формасын қайталағанын көреміз. Сақ
дулығасыньщ бірінші түрі Пазырықта табылған сақтардың төбесі жайпақ киіз
бас киімін, екіншісі сақ-скифтерге ортақ шошақ төбелі бас киімді еске
түсіреді. М.В.Горелик сақтардың төбесі жайпақ бас киімі дулығаның астына
киілуге арналған дулыға астарынан туындаған деген пікір айтады [31, с.169-
170]. Литвинский В.А. керісінше бас киімнің формалары дулығалардың
формасына негіз болды деп санайды. Біздіңше, дулығаның екі формасы да бұрын
пайда болған осы екі түрлі бас киімнің үстінен киюге арналғандықтан,
олардың пішінін қайталаған болу керек. Дулығалардың бұл екі типі де қоладан
құйылып жасалған.
Қолға ұстап қолданылатын қорғаныс жарағы байырғы көшпелі халықтарда б.з
дейінгі І-мыңжылдықта қолданыла бастаған. Жасалған материалына қарай сақ
қалқандарын негізгі екі топқа бөлуге болады: талдың шыбыктарынан және ағаш
тақталардан жасалған қалқандар.
Талдың шыбықтарынан теріге өріліп жасалған қалқандардың тұтастай сақталған
үлгілері Пазырық, Берел, Туэкта, Ақбейіт обаларында (б.з. дейінгі VIIV гг.)
табылды. Геродот массагеттер өз аттарының кеудесін мыс (жез) сауыттармен
қорғайды деп жазады, соған қарағанда сақтардың жауынгерлері өздерінің
жауынгерлік аттарына да сауыттар кигізген болу керек.
1.2 Ғұн-сарматтардың қару-жарағы (б.з. дейінгі ІІ - б.3. V rғ)
Біздің заманымыздың І мыңжылдығының шекарасында Еуразия даласын мекен еткен
көшпелі халықтардың мәдениетінің келбеті толығымен өзгерді. Бұл процестерде
жетекші рөл атқарған, тарихта белгілі екі халықтың аты бойынша ғұн-сармат
кезеңі деп аталатын жаңа кезең басталды. Б.з. дейінгі І-мыңжылдықтың
аяғында Орталық Азияда ғұндар мен үйсіндердің, кангюйлердің алғашқы
мемлекеттік құрылымдары пайда болды.
Шаруашылықтың біртіндеп дамуы, тұрмыстың салыстырмалы тұрғыдан
біркелкілігі, этникалық жақындығы, саяси негіздегі факторлар Ортавық Азияда
ірі көне тайпалық бірлестіктердің қурылуына алып келді. Олардың уақыты
жағынан алғашкылары ғұн дар (хунну) болатын. Ғұндар жаңа заманға сай
шаруашылық, тұрмыс, мәдениет формаларын тудырып, Еуразияның басқа көшпелі
тайпалары мен халықтарына зор ықпал етті.
Біздің заманымыздың ІІІ ғ. аяғында ғұндар Орталық Азияны басып алып,
Қытаймен тұрақты соғыстар жүргізіп, өз билігін батысқа қарай алыстатты. Бір
тайпаларды бағындырып, екіншілерін тықсырып, үшіншілерін өз одақтары на
тарта отырып, оларды үлкен қозғалысқа келтіріп, ғұндардың басым бөлігі І
мыңжылдықтың аяғында батысқа жылжыды. бұл қозғалыс жалпы алғанда үш ғасырға
созылып, ғұндар бүкіл Оңтүстік Сібірді, Каспий бойының және қара теңіз
бойының далаларын басып өтіп, біздің заманымыздың IV ғасырында рим
империясының шекарасына дейін жеткен еді.
Б.з. дейінгі ІІІ ғасырдан басталған ғұндардың осындай саяси, әскери
белсенділігінің нәтижесінде, әскери іс талаптарының өзгеруіне сәйкес,
көшпелілер қару жарағында да біршама өзгерістер пайда болып, олардың жаңа
түрлері мен типтері қолданысқа енеді. Бірақ қару жарақ жасауда бұған дейін
қалыптасқан технологиялар мен материалдарды қолдану сақталды.
Ғұндардың шаруашылығында да темірді, мысты және асыл металдарды өндіру,
балқыту және өңдеу маңызды орын алды, бұл кәсіптердің негізі мыс және темір
рудаларының кеніштері болды. Ғұндарда қолөнердің бір саласы болған қару-
жарақ жасау кәсібі де жақсы дамыды. Көне ғұн тұрақтары мен обаларынан
табылған қару-жарақ заттары мыстан, қоладан құю, темірден согу
технологиялық әдістерінің биік деңгейін куәлайды. Сонымен бірге ғұн
қоғамында тасты, теріні сүйекті өңдеу өнері де жетілген деңгейде болды.
Шабуыл құралдары. Ғұн жауынгерлерінің басты шабуыа қаруы жақ пен оқ,
семсер, шоқпар және найза болды. Көне қытай жазбаларында: Олардың алыстан
пайдаланатын қаруы - жебелі садақ та, жақынға жұмсар қаруы - қылыш пен
найза - деп жазылады [32, 25 б]. Қытай жазбаларында ғұндардың шебер
садақшылар болғаны, балалары кішкентайынан қошқарға мініп, садақ атуға
жаттығып өсетіні айтылады.
Б.з. дейінгі ІІІ ғасырдан бастап ғұндар қолданған садақ көшпелілер
садағының жаңа типі болатын. Алысқа ату үшін жақтың конструкциясы одан әрі
жетілдіріліп, адырнаның иіндері ұзартылып, бастары мен белі атқан кезде
қозғалмас үшін 7 бекітпе сүйекпен күшейтілді. Жақтың басының сүйектері
ұшында кірісті байлауға арналған кесігі бар, сәл имек формалы болып келеді,
белінің орғанғы сүйегі доға формалы, екі бүйіріндегісі ұзынша болып
жасалды. Жақты жасауда сүйек, ағашпен бірге тарамыс, қайыңның тозы да
қолданылды. Б.з дейінгі ІІ - б.з. І ғасырларынва жақтың өзгерумен бірге
жебелердің түрлік құрамына да өзгерістер енді. Енді жалпақ козы жауырын
жебелер, үш-төрт қырланған сауыт бұзарлар, жебелердің түбінде сүйектен
жасалған ысқырығы бар ысқырғыш оқтар қолданыла бастады. Қытай жазбаларында
ысқырғыш оқтардың пайда болуын ғұндардың атақты көсемі Мөде есімімен
байланыстырады. Мау-дун жеке бөлініп шыққан соң, жауынгерлеріне сарнама
жебе жасатып, ат үстінен шауып келе жатып, садақ тартуға үйретті. МауДунның
бұйрығы бойынша, кім де кім оның өз сарнамасын бағыттаған жаққа жебесін
жібере алмаса, соның басы алынатын болды [32, 25 б.].
Ғұндардың оқтарының жебелері негізінен темірден соғылып жасалды. Сонымен
бірге ғұн заманында сүйектен, мүйізден жасалған, формалары әр түрлі: үшкір
жетелі немесе жетесі екі айырылған, үшбұрышты ұңғылы және доғал жебелі
оқтар да қолданылды. Оқтың саптарын жасауға дәстүр бойынша қайың, тал және
қамыс пайдаланылды, оқтың қанатына ірі жыртқыш, қыран құстардың
кауырсындары жапсырылды.
Б.з. дейінгі ІІ - б.з. ІІ ғасырында жақтың узындығы узаруымен жақ пен оқтың
кабы горитте ұзын болып жасала бастады. Бұл горитке де жақ керілген күйінде
салынды, ал оқтың қалтасы оған қатарласа тігілді. Ал V-VI ғасырлардан
көшпелі халықтарда жақты кірісінен босатып, салып жүретін гориттің үшінші
типі қолданысқа енді.
Ғұн-сармат заманындағы (б.з. д ІІІ-ІІ ғг.) семсерлер түзу балдақты, сабының
ұшы сақина түрінде болып келеді немесе әр түрлі тастан жасалды. Ұсталар
семсерлердің жүздерін құрышты екі түрінен соғып жасаған, семсер басының
негізін морт болмас үшін және соққыға шыдамды болу үшін жұмсақ құрыштан
соғып, жүздерін берік және өткір болу үшін асыл құрыштан соғып орнатқан.
Көшпелі халықтардың қару жасаушы шеберлерінің бұл кезде қару ісіне енгізген
тағы бір жаңалығы ретінде ат үстінде айқасуға негізделген түзу бір жүзді
палашты ойлап шығаруын атауға болады. Ғұндарда бір жүзді палаш екі жүзді
семсермен қатар қолданыста болды.
Бұл кесу қаруларының қынаптары ағаштан жасалып, терімен қапталып, қызыл
түске боялды. Ұзын семсерлердің қындары қайысбауға өткізілетін немесе ілгек
сияқты ілінетін ағаштан, сүйектен немесе тастан (халцедон, нефрит) жасалған
арнаулы ілгіштер арқылы белбеуге тағылды. Ұзын семсерлерді бұлай асыну
тәсілі сақ дәуірінің аяғында қолданыла бастағанын жоғарыда айткамыз. Тайпа
көсемдері мен әміршілер үстаған, олардың биік статусының символы болған
салтанатты семсер, сапы, қанжарлардың саптары мен қынаптарын ғұн шеберлері
өте сәндікпен әшекейледі.
Б.з. дейінгі ІІІ-ІІ ғасырларда аңдар стилі құлдырауға ұшырап, оның орнына
полихромдық стиль деп аталған, түсті тастардан көз орнату әдісімен, сірке
салу әдісімен және басқа тәсілдермен әшекейленген көркемдік техника
қалыптасқан еді. Қазіргі замандағы сияқты егеліп алынған алтын үгінділері
қызған көмірге салынып, еріген кезде суға немесе майға тасталды, Суық
сұйықта алтынның балқыған бөліктері ұсақ шариктерге айналды. Сіркелердің
әдетте диаметрі 1 мм-ден аспады. Олар көлеміне қарай сұрыпталып, заттың
бетіне дәнекерленіп орналастырылды. Жалған сірке екі әдіспен: қалыпқа құю
әдісімен және әшекей заттың астыңғы бетінен түртпемен басып шығару әдісімен
жасалды.
Көз салып әсемдеу үшін қолданылған тастар - янтарь, ақық. Бұл тастар әдетте
алтын фонға, алтын ұяға геометриялық өрнек қурап бекітілген. Ол үшін
металдан жіңішке жиектер жасалып, заттың бетіне дәнекерленді де, тас соның
ішіне орнатылды. Тастың жарқылын арттыру үшін кейде тастың астына алтын
фольға салынған. Қытай деректерінде ғұн жауынгерлерінің соғу қаруы ретінде
таяққа ұқсас әскери қару - фут (қысқа шоқпар) аталады [33, с.59].
Қорғаныс жарақтары. Қытай жазба деректері ғұндардың тері және темір
сауытпен жарақтанған ауыр қаруланған атты әскері болғанын куәлайды [32, 24
б]. Археологиялық куәліктерге сүйенсек, Орталық Азияда қолданылған ұзын
металл пластиналәрдың астарсыз өзара қайыспен байланылған ламеллярпық
көбе сауыттың ең көнесі ғұн заманына жатады. бұл сауыт түрі Шығыста б.з.
дейінгі VIII-VII ғасырларда пайда болып, көшпелі халықтарда ғұн-сармат
заманында кең тарай бастайды. Забайкальедегі ғұндардың Иволгин (б.з.
дейінгі ІІ-І гг.) қалашығын қазу барысында төменгі жағы дөңгелене келген
қабыршыққа ұқсас пластиналардан жасалған сауыттың жекелеген фрагменттері
табылды, олардың ұзындығы 3,5 см ені З см келген, қос-қостан З қатар
тесіктері бар, екі жұбы шеттерінде, біреуі ортасында төменде орналасқан.
М.В.Гореликтің реконструкциясына сүйенсек, бұл сауыттың да сақ-юэчжилік
Сауыт сияқты тік жағасы, қысқа жеңі болған, пластиналары бір-бірімен
астарсыз қайыс баулармен байланып терілген.
Солтүстік Қытайда ғұн-сяньби обаларынан да осындай тұтас сақталған көбе
сауыттар пен көбелі дулығалар пластиналары табылды. Сарматтардың шабуыл
құралдары. Б.з дейінгі ІІ ғасырларда Қазақстанның батыс және солтүстік-
батыс бөлігін савромат-сармат. тайпалары мекен етті. бұл атау белгілі бір
тайпаның атауы ретінде де, бірнеше тайпаларды біріктірген тайпалық одақтың
атауы ретінде де қолданылады.
Сарматтарда қолданыста жақтың екі түрі болды. Бірі - ұзындығы 60-80 см.
скифтік жақ, оғының ұзындығы 60 см, екіншісі - ұзынды ғы 120-160 см, жеті
сүйек бекітпесі бар ғұн садағы. Оқтын жебелері темірден соғылып, сүйектен,
муйізден қашалып жасалды. Сақ-сарматтарға қатысты археологиялық
материалдарда төрт қырлы, түрлі үңғылы және жетелі болып сүйектен жасалған
жебелер түрақты кездесіп отырады.
Жақын қашықтықта савромат, сармат жауынгерлері жалпақ жебелі найза, жіңішке
жебелі сүңгімен айқасқан. Қоян қолтық айқаста алғашқы кезде сарматтар сақ
заманындағы акинактардың дәстүрімен жасалған қысқа семсерлер пайдаланды.
Бұл семсердің ұзындығы 60-70 см, сабының ұшы сақина формалы, балдағы түзу
болып жасалды. Бұл семсерлерді жауынгерлер аяққа байлап алып жүрген. Кейін
сабы ұшсыз семсер қолданысқа енеді, ол да, ғұн семсеріндей, белдікке тас
(халцедон, нефрит) немесе сүйектен жасалған ілгекпен тағылды. Семсерлердің
сабы ағаштан не сүйектен жасалып, қызыл түске боялып, ұштары тастан
жасалды. Қыны ағаштан жасалып, терімен капталып, аузы мен түбі алтын,
күміспен қапталды.
Көне грек-рим авторлары сарматтардың бұл сауытты сүйектен, мүйізден де
жасағанын жазады. Аммиан Марцелин: ... олардың сауыттары мата киімге
құстың қауырсынына ұқсатып тігілген, қырылған және тазаланған мүйіз
пластиналарынан жасалады, - деп жазса, Павзаний: Сауытты олар былай
жасайды: олардың әрқайсысында көп жылқылар бар ... Аттың тұяқтарын жинап,
оларды тазалайды да, жыланның кабыршағына ұқсатып кеседі. бұл тұяқ
сүйектерді тесіп, аттың немесе өгіздің тарамысымен тігіп, әсемдігі жағынан
да, беріктігі жағынан да гректердікінен кем түспейтін сауыттар жасайды, ол
сауыттар жақыннан да алыстан да соққыға жақсы шыдайды - деп тиянақтап
сипаттайды.
Б.з. дейінгі ІІ ғасырда көшпелі халықтардың ішінде алғашқы рет сарматтарда
дөңгелек темір шығыршықтан тоқылған кіреуке сауыттар қолданыла бастады. Сол
заманға жататын археологиялық материалдардың ішінде шығыршықты өрімнің
қалдықтары кездеседі. Бұл кездегі шығырышықты сауыт түрінің алғашқы
нүсқаларында көбе пластиналар да, шығыршықтар да қатар қолданылған, яғни
сауыттар көбелі де кіреукелі терімнің комбинациясы болды. Кейбір кіреуке
сауыттар темір шығыршықтарды жұмсақ астарға бекітіп те жасалды. Кіреуке
сауыттар қысқа жеңді, қысқа немесе ұзын етекті жейде түрінде болды.
Кіреукеден сарматтардың дулығасының жиегіндегі мойын жапқышы да жасалған.
Шығыршыкғы сауыттың үзіктері І мыңжылдықтың бірінші жартысында. Орта Азия
мен Қазақстанның шығыс аймақтарын мекен еткен жергілікті көшпелі
тұрғындардың катакомбалы мәдениетінің жерлеу-ғұрып ескерткіштерінде
табылған материалдарда да кездеседі.
Икоиографиялык деректер сармат жауынгерлері металл тіліктерін тері астарға
бекітіп жасаған көбелі дулыға, бірнеше үлкен пластиналардан құралып
жасалған құрама дулыға, металдан құйылып немесе тұтастай соғылып жасалған
дулығалар қолданғанын көрсетеді. Дулығалардың төбесі жұмыртқа формалы,
конус формалы болып, желкелігі мен құлағы қозғалмалы болып, төбелдірігі
дөңгелек түйме немесе айыру белгісін тағағын шығыршық түрінде жасалды.
Сарматтардың қалқандары да сақ-скифтердікіндей талдан, тақтайдан болды.
Сарматтардың ауыр қаруланған жауынгерлері аттарына да қарудан қорғау үшін
аттың денесіне ықшамдалып жасалған жылан көбе сауыттар кигізген. Аттары да,
өздері де осындай сауыт киген сармат жауынгерлері рим өнер ескерткіштерінде
бейнеленеді.
Кангюйлердің қару-жарағы. Б.з. дейінгі ІІ ғасырдың екінші жартысында - V
ғасырдың арасында Қазақстанның тарихында манызды рөл атқарған мемлекеттік
бірлестіктің бірі Канrюй мемлекеті болды. Кангюйліктердің тайпалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті
Қазақтың дәстүрлі қару-жарақтарының этнографиясы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050208 – Археология және этнология
Қызылорда 2012
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
с.ғ.к., доцент Е.М. Fабитов
_________________
_______________2012 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазақтың дәстүрлі қару-жарақтарының этнографиясы
050208 – Археология және этнология
___________________________________ ___________________________________ ______
_
(ЖОО атауы)
Факультет__________________________ ______Кафедра______________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
_
Мамандығы__________________________ ___________________________________ _____
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі____________
_______________2012ж
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСҚА
ТАПСЫРМА
Студент
___________________________________ ___________________________________ _
(Студенттің аты жөні)
1.Дипломдық жұмыс тақырыбы___________________________ ____________________
___________________________________ ___________________________________ ______
_
Университет бойынша №_____ ____________________20___ж. бұйрығымен
бекітілген
2. Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі
___________________________________ ____
3. Жұмыстың бастапқы
мәліметтері___________________________________ _________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___
4. Дипломдық жұмыста қарастырылуы тиіс мәселелердің тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны
___________________________________ ________________________
а)___________________________________ ___________________________________ ____
___________________________________ ___________________________________
б)___________________________________ ___________________________________ ____
___________________________________ ___________________________________в)____
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________________
5. Ұсынылатын негізгі
әдебиеттер___________________________________ _________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
_____
Жұмыстың бөлімдерін көрсете отырып дипломдық жұмыстың кеңесшілері
Бөлім Кеңесші Мерзімі Қолы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫ ДАЙЫНДАУ
КЕСТЕСІ
№ Бөлімдердің атауы, жұмыста Ғылыми жетекшіге Ескерту
ппқарастырылуы тиіс мәселелер тапсыру мерзімі
Тапсырманы беру мерзімі ________________________________
Кафедра меңгерушісі _______________ _______________________
(қолы)
(қолтаңбаның ашылып жазылуы)
Жұмыстың жетекшісі________________ ________________________
(қолы)
(қолтаңбаның ашылып жазылуы)
Тапсырманы орындауға
қабылдаған студент ________________ ________________________
(қолы)
(қолтаңбаның ашылып жазылуы)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1 ҚАЗАҚСТАНДЫ МЕКЕНДЕГЕН БАЙЫРҒЫ ЖӘНЕ ОРТА ҒАСЫРЛЫҚ КӨШПЕЛІ
ХАЛЫҚТАРДЫҢ ҚАРУ-ЖАРАҒЫ 9
1.1 Сақтардың қару-жарағы (б.з. дейінгі VIII-III ғғ.).
1.2 Ғұн-сарматтардың қару-жарағы (б.з. дейінгі ІІ - б.3. V rғ) 9
1.3 Түркілердің қару-жарағы (VI-VIII ғғ.) 15
1.4. Қимақ-қыпшақтардың қару-жарағы (IX-XIV ғғ.) 20
23
2 ҚАРУ-ЖАРАҚ АТАУЛАРЫ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНДАҒЫ ЕЖЕЛГІ ДҮНИЕТАНЫМ 30
КӨРІНІСІ
2.1. Әскери құралдардың жалпы атауларының қолданысқа және 30
этномәдени қызметіне байланысты жіктелуі
2.2. Қару-жарақ бөліктері атауларының мифологиялық мәні 32
3 ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҚАРУ-ЖАРАҒЫ 41
3.1. Қазақтың жауынгерлік қару-жарақты жүйелеу дәстүрі 41
3.2. Ер қаруының түрлері мен типтері 45
3.3 Қорғаныс жарақтарының түрлері мен типтері 57
ҚОРЫТЫНДЫ 64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ғылыми жұмыста Қазақстанды мекендеген байырғы
және орта ғасырлық көшпелі халықтардың қару-жарақтары, қару-жарақ атаулары
жүйесі және ондағы ежелгі дүниетаным көрінісі сондай-ақ қазақтың
жауынгерлік қару-жарақты жүйелеу дәстүрі қарастырылады.
Тақырыптың өзектілігі. Тарих бетінен жоғалып кету қаупі бір сәт
толастамаған қиын-қыстау кезеңдерде ата-бабаларымыздың күнделікті қарекеті
де, тұрмыс салты да Отанын, елін, жерін қорғауға бағындырылған. Жауынгерлік
және ерлік тәлім-тәрбие мұрасының тарихы алыс ғасырлар қойнауынан
басталатыны сөзсіз. Халқымыз жауынгерлік қаруларға, әскери атауларға аса
құрметпен қараған. Мұздай қару құрсанып, бес қаруын бойына асынған ерлердің
есімдерін ұранға айналдырып, олар ұстаған қару-жарақты ұрпағына мұраға
қалдырып отырған. Ақ білектің күшімен, ақ найзаның ұшымен деген мақалдар
жеңістің қалай келгенін түсіндіреді. Жігіттің қан майданда жеңіске жетуі,
көп жағдайда, екі нәрсеге: астындағы тұлпары мен үстіндегі сауыты, қару-
жарағына байланысты екені белгілі. Халқымыз бұл ойды ер қанаты – ат, ер
қуаты – қаруы деп тұжырымдаған.
Еліміздің тәуелсіздік алуымен қазақтың өткен тарихына, әскери өнерінің,
қару-жарағының тарихына деген қызығушылық арта түсуде. Бірақ бүгінде
қазақтың дәстүрлі жауынгерлік қару-жарағы туралы жазылған еңбектерде,
басылымдарда көптеген жаңсақтықтар мен шатастырулар, қате пікірлер мен
түсініктер кездеседі. Бұл - қазақтың дәстүрлі қару-жарағының осы уақытқа
дейін ғылыми тұрғыдан тиянақты зерттелмей келгенінің салдары.
Диплом жұмысында қазақтардың көне заманнан келе жатқан тек дәстүрлі суық
қаруы, ату қаруы және қорғаныс жарақтары ғана қарастырылады. Ал от қаруы
әскери қарудың жаңа жүйесін құрайтындықтан және өзіндік ерекшелігіне
байланысты әскери істе жауынгерлік қаруды қолданудың жаңа сатысы
болғандықтан, басқа зерттеудің тақырыбы ретінде бұл ғылыми жұмыста
қарастырылмаған.
Дәстүрлі қару-жарақ - ұлттық мәдениеттің ерекше феномені. Халықтың дәстүрлі
түсінігінде қару-жарақ тек соғыс құралы ғана емес, қару-жарақтың 6aрлық
түрі этностың өмірі динамикасының айырылмас элементі, олар өздерінің түрлі
тұрмыстық және әлеуметтік функциялары арқылы этностың өмір сүру процесіне
кіріккен. Қазақ халқының қару-жарағын қазақтың дәстүрлі халықтық
мәдениетінің контексінде қарастырып, этнографиялық болмыстың басқа құрамдас
злемeнттерімен генетикалық, семантикалық, құрылымдық және функционалдық
байланыстары мен қатынастардың түтастығында қарастыру ғана этникалық
мәдениеттің маңызды бір компоненті болған қару-жарақтың шынайы мағынасын
аша алады
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ халқының қару-жарағына қатысты алғашқы
этнографиялық мәліметтер XVIII-XIX ғасырларда әр түрлі мақсаттармен
қазақстанда болып, қазақтың тұрмыс салтын зерттеген орыс және еуропа
зерттеушілері Т.В.Аткинсонның, П.С.Палластың, И.Г.Георгидің, И.П.Фальктің
[1], Дж.Кэстльдің [2], П.И.Рычковтың, В.В.Радловтың [3], А.И.Левшиннің [4],
С.Б.Броневскийдің [5] және т.б. еңбектерінде жинақталды, бірақ бұл авторлар
көбіне қазақтар қолданған қару-жарақ түрлерін жалпы сипаттаумен ғана
шектелді.
Қазақ қаруын шын мәнісінде кешенді тұрғыдан алғашқы зерттеушілердің бірі
қазақтың тұңғыш ғалымы Ш. Уәлиханов болатын. Оның еңбектерінде XVIII ХІХ
ғғ. қазақтың суық және от қаруының түрлері, олардың типтері, жасалу
технологиясы, қазақ тіліндегі дәстүрлі кәсіби атаулары, олардың қолданылуы,
қазақ халқының қару-жарақпен байланысты салттары, ырымдары туралы мәселелер
көтерілді, сонымен бірге олардың бітімін, сыртқы ерекшелігін көрсететін,
сол кездегі қолданыста болған нұсқалардан тікелей салынған суреттері де
берілді. Өкінішке орай бұл мәселелердің көпшілігінің зерттелуі ғылымда өз
жалғасын таппай, қазақ қару-жарағы тек бір аспектіде ғана, тек бір бағытта
ғана, атап айтқанда әскери істің бір бөлігі ретінде ғана қарастырылып
келді. Тіпті этнографиялық сипаттағы еңбектерде де қару-жарақ тек соғыс
құралы функциясы тұрғысынан ғана зерттелді.
Қазақстандық тарихнамада тікелей қазақтың XVII-XIX ғғ. қару-жарағына
қатысты мәселелер ең алғаш рет 1969 жылы шыққан Г.И.Семенюктің еңбегінде
қарастырылды, бірақ онда қазақ қару-жарағының жекелеген түрлері ғана
қысқаша сипатталды [6]. Бұл жылдары шыққан елеулі еңбек ретінде Санкт-
Петербұрг қаласындағы Антропология және этнография музейінің (МАЭ)
қорындағы қазақ қаруларының үлгілерін зерттеген В.П.Курылевтың еңбегін
айтуға болады [7]. Ол аталған музей колллекциясындағы қазақ қару-жарағының
түрлеріне типологиялық талдау жасап, жасалу әдістерін зерттеп, найзаның,
жақтың, оқтың көшпелі халықтар мәдениетіндегі ғұрыптық және символдық мәні
туралы да сөз қозғады.
Соңғы уақытта шыққан қазақстандық ғалымдардың Қазақстан тарихы, қазақтың
әскери өнері тарихына қатысты еңбектерінде де қару жараққа қатысты
проблемалар қарастырылады. Бұл бағыттағы соңғы жылдары шыққан кең көлемді
зерттеулердің ішінде А.Тасболатовтың, Қ.Р. Аманжоловтың [8], А.Ш.
Қадырбаевтың [9], Т.К. Алланиязовтың [10], Ш.Қартаеваның [11], А.К.
Көшкімбаевтың [12] еңбектерін атауға болады. Бірақ бұл аталған еңбектерде
қазақ қару-жарағы қазақ халқының әскери ісі мәселелерінің шеңберінде ғана
қарастырылып, осыған орай олардың кейбір түрлерінің қалыптасу тарихы,
қолданылу ерекшелігі ғана қамтылған.
Қазақ халқының қолөнерін зерттеуге арналған Ә.Х. Марғұланның [228],
Х.Арғынбаевтың [13], Т.К.Басеновтың [14], С.Қасимановтың [15],
Р.Н.Шойбековтың [16] енбектерінде қолөнер түрлерінін әдістерімен жасалған
заттар ретінде каэақтын қару-жарақтының да жекелеген түрлерінің жасалу
технологиясы, көркемдеу тәсілдері зерттеліп, оларға қатысты халықтық атау-
терминдер айтылады.
ХХ ғасырдың 50-жылдарынан бастап Еуразиялық көшпелілердің әскери ісі мен
қару-жарағын зерттеуге арналған еңбектер көптеп жариялана бастады. Орыс
авторлары Е.В.Черненконың [17], А.И.Мелюкованың [18], К.Ф.Смирновтың [19],
А.М.Хазановтың [20] және т.б. ғалымдардың еңбектерінде археологиялық
материалдардың негізінде скиф, сарматтардың қару-жарағы біраз тереңделіп
зерттелсе, Сібірді мекен еткен түркі халықтарының орта ғасырдағы қаруы,
қорғаныс жарақтары мен соғыс өнері туралы Ю.С.Худяковтың [21],
А.И.Соловьевтың [22] және т.б зерттеушілердің еңбектері басылып шықты.
Көшпелі халықтардың қару-жарағын соңғы уақыттағы зерттеушілердің ішінде
М.В.Горелик еңбектерін ерекше атап өту керек [23].
Қазақтың қару-жарағының қазақ этносының діни дүниетанымымен байланысын
арқау еткен тікелей зерттеу жоқ. Бірақ көшпелі халықтарда қаруға табыну өте
ертеден келе жатқан діни жосын-жоралардың бірі болғандықтан, сақтардың,
скифтердің әскери және қару культтары С.С.Бессонованың [24],
Д.С.Раевскийдің [25], А.К.Акишевтің [26] және т.б. еңбектерінде зерттелген.
Қазақтардың діни ғұрып-салттары, тыйымдары, ырым-жораларына арналған
Ә.Т.Төлеубаевтің [27], Қ.Ахметжанның [28] еңбектерінде тіршілік циклі
салттарындағы қару-жарақтың да магиялық-ғұрыптық қолданысы айтылады.
Этностың тіршілікті қамтамасыз ету жүйесін зерттеуге арналған Н.Әлімбайдың
еңбегі этникалық мәдениеттің бір компоненті ретінде қару-жарақтың
этномәдени қызметін парықтауға көмектеседі.
Қазақ батырларының қару-жарағын этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеген
Ә.Қaйдаровтың [29] еңбектерінде қазақ тіліндегі қару-жарақ атауларының
қалыптасуы, ерекшеліктері, семантикасы қарастырылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты – қазақтың қару-жарақтарының түрлері, қолдану аясы, дамуындағы
ерекшеліктерді айқындау болып табылады. Зерттеу жұмысында осы мақсаттан
туындайтын келесі міндеттер алға қойылды:
– Қазақстанды мекендеген байырғы және орта ғасырлық көшпелі халықтардың
қолданған қару-жарақтарын айқындау; –
– Әскери құралдардың жалпы атауларының қолданысқа және этномәдени қызметін
анықтау;
– Қазақтың жауынгерлік қару-жарақты жүйелеу дәстүрін айқындау;
– Қару-жарақтардың түрлері мен типтерін анықтау.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны. Ерте дәуірден бастап ХХ ғасырға дейін
қазақтар қолданып келген қару-жарақтардың этнографиясы
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысы әр түрлі сипаттағы
деректемелерін, қазақ қару-жарағын көп жылғы зерттеудің нәтижелері
негізінде жазылды. Қазақ қару-жарағын зерттеуде негізгі материалдар
Кеңінен қолданылған дереккөздері ретінде араб, парсы, түркі тілді
ортағасырлық шығыс авторлары - Махмұт Қашкаридің, Рашид-ад-диннің, Жүсіп
Баласағұнның шығармаларын, Жошы ұлысы, Алтын орда, Әбілхайыр хандығы
заманынан мәліметтер беретін ортағасырлық шығыс жазба тарихи шығармаларының
аударылған жинақтарын, әсіресе қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы
кезеңіне қатысты мол мағлұмат беретін Мұхаммед Хайдар Дулатидің, Захир ад-
дин Бабырдың, Фазлаллах ибн Рузбиханның, Әбілғазының, Қадырғали Жалайридың,
Құрбанғали Халидұлының еңбектерін атауға болады.
Қару-жарақ туралы көп мәлімет беретін басты дереккөздерінің бір тобы
казақтын және басқа түркі халықғарының халық ауыз әдебиеті және фольклорлық
материалдары. Қазақ қару-жарағы туралы мол мағлұмат беретін ауыз
әдебиетінің басты үлгісі – қазақтың қаһармандық эпосы. Қаһармандық
эпостардың басты кейіпкері - батырлар, тақырыбы - олардың жауынгерлік өмірі
мен ерліктері болғандықтан, бастауын қыпшақ-оғыз заманынан алатын
Қобыланды батыр, Алпамыс батыр, Қамбар батыр эпостарында, Алтын Орда
дәуірі мен Ноғайлы заманында туған Тоқтамыс, Ер Едіге, Қырымның қырық
батыры, Ер Тарғын қиссаларында, қазақ-жоңғар соғысы кезін жырлайтын
Абылай хан, Қабанбай батыр, Бөгенбай батыр және т.б. дастандар мен
тарихи жырларда қару-жараққа қатысты деректердің мол кездесетіні заңдылық.
Қазақтың қару-жарағын зерттеуге дереккөзі болатын ауыз әдебиетінің қомақты
тобы - жыраулар поэзиясы. Жыраулар өнері өздерін тудырған әлеуметтік жік
пен кәсіби әскерилер болған батырлар әлеуметтік жігімен тікелей байланысты
болды. Әскери лексика жыраулардың поэтикалық тілінің негізгі көркемдік
құралы болғандықтан осы күні ұмыт болған қару-жараққа қатысты көптеген
атауларды, ұғым-түсініктерді солардың туындыларынан табамыз.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы мәселенің кешенді түрде зерттелуі. Диплом
жұмысында этникалық мәдениеттің компоненті ретінде қару жарақтың дәстүрлі
қоғамдағы түрлі қызметі, қару-жарақты этностың дәстүрлі дүниетанымының
көрініс табуы, қару-жарақ жасау ісінің ғұрыптық аспектілері қарастырылады.
Қазақтардың қару-жарақ түрлерін жіктеудің қалыптасқан дәстүрлі жүйесі
көрсетіліп, бұл жүйелеудің басты прициптері ашылып, қазақ қару-жарақтарының
негізгі типтері мен үлгілері айқындалды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі тарихилық, жүйелік, салыстырмалық
және талдау сияқты ғылыми таным принциптеріне сүйеніп құрылған. Осы
әдістерге байланысты жасалынған тұжырымдар мен қорытындылардың өзара
логикалық тұрғыда үйлесімді болуы басты назарда ұсталды.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар.
Зерттеу нәтижесі бойынша төмендегідей тұжырымдар қорғауға ұсынылады:
- қару-жарақ – дара ерлік сипаттарымен танылуы үшін ерекше қызмет
атқаратын детальдардың бірі;
- қару-жарақтар заман талабына сай өзгерістерге ұшырап отырған;
- қару-жарақтар қазақтардың наным-сенімдерінде ерекше рөлге ие болды;
- қазақтың қарулары мен жарақтары соғыс тактикасына байланысты бірнеше
түрлерге бөлініп тұрған.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Ғылыми жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды бөлімнен, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАНДЫ МЕКЕНДЕГЕН БАЙЫРҒЫ ЖӘНЕ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ КӨШПЕЛІ ХАЛЫҚТАРДЫҢ ҚАРУ-
ЖАРАҒЫ
Сақтардың қару-жарағы (б.з. дейінгі VIII-III ғғ.).
Қазақ этносының дәстүрлі мәдениетінің бір бөлігі болатын дәстүрлі
жауынгерлік қару-жарағының даму тарихы бірнеше мың жылдықты қамтиды. Қазақ
қару-жарағының барлық түрлері, олардың формалары, конструктивтік
ерекшелігі, типтік құрамы осы дамудың нәтижесінде қалыптасты және оның
дамуына қазақстан территориясын әр кездерде мекен еткен көшпелі тайпалар
мен халықтардың барлығыиың қосқан өз үлестері бар.
Қару-жарақтың пайда болуы мен оның қолданылу тарихы өте ертеден
басталғанымен, Қазақстан территориясын мекен еткен халықтардың
қаружарағында тек көшпелі халықтарға тән сипат б.з. дейінгі І-мыңжылдықта
ғана қалыптаса бастады. Себебі б.з. дейінгі І мыңжылдықтың басынан Еуразия
даласында мекен еткен байырғы тұрғындары шаруашылық әрекеттің жаңа
формасына экстеисивті мал шаруашылығына көшуімен оларда мәдени-шаруашылық
типінің жаңа формасы пайда болды. Қазақстан территориясында және басқа
далалық аймақтарда шаруашылық әрекеттің жаңа түрі - көшпелі және жартылай
көшпелі мал шаруашылығы дамыды. Көшпелі мал шаруашылығына ауысу дала мен
шөлейтті мекен еткен байырғы тайпалардың өміріндегі ірі экономикалық
прогресс болатын, осының нәтижесінде әлемдік мәдениетке өзіндік үлесін
қосқан көшпелілер өркениетінің негізі қалыптасты. Бұл кезеңде темір
металлургиясын игеру де Евразияны мекен еткен тайпаларды мәдени дамудың
жаңа сатысына көтерді [12, с.53 ]. Қазақ этносы көшпелі өмір салтын ХІХ
ғасырға дейін сақтап келген халықтардың бірі болғандықтан қазақ қару-
жарағының эволюциясына тарихи шолуды біз осы межелі кезеңнен - б.з. дейінгі
І мыңжылдықтан бастаймыз.
Біздің заманымызға дейінгі бірінші мыңжылдықта Қазақстанның оңтүстігін,
оңтүстік батысын, Арал-Каспий даласын көне жазба деректерде парсылар сақ
сақа, ал антикалық авторлар азиаттық скифтер деп ортақ атпен атаған,
саны қалың, мәдениеті біркелкі, тілі туыстас көптеген тайпалар
(массагеттер, исседондар, аримаспалар, дахи-даилар) мекен етті. Олардың
тіршілік кеңістігі қазақстанды ғана емес, Орта Азияны, Сібірді, Алтайды да
қамтыды.
Түрлі дереккөздері, археологиялық материалдар сақтардың әскери ісінің
деңгейі, жауынгерлік өнері биік дәрежеде болғанын көрсетеді. Сақтардың жеке
жауынгерлік қару-жарақ комплексі алыс қашықтықта, орта қашықтықта және
қолға ұстап қорғанатын корғаныс жарағынан тұрды. Шабуыл құралдары
жиынтығына - жақ пен оқ, қанжар, қысқа семсер акинак, ұзын семсер, найза,
екі басты жауынгерлік балта, ал қорғаныс жарағы жиынтығына - денеге
киілетін сауыт, жауынгерлік бас киім, қолды, аяқты қорғайтын жабдықтар
кірген. Сақтардың қару-жарақ жасаушы шеберлері осы айтылған әскери шабуыл
және қорғаныс құралдардың әскери қажеттілікке сай келетін бірнеше түрлері
мен үлгілерін жасаған.
Қазақстан территориясында табылған көне металлургия орындары, түсті және
қара металдар кеніштері бұл кезеңде металлургияның жақсы дамығанын
дәлелдейді. Мысалы, Шығыс Қазақстанда, Маңғыстауда, Мұғаджар тауларында мыс
кенінің орындары кездессе, Орталық Қазақстанда мыс кеніштері Балқаш бойы,
Баянауыл, Қаркаралы, Жезқазған және Ұлытау маңында болған, Есіл өзенінің
бойында, Көкшетауда қалайы өндірілген, ал Степняк, Бестөбе, Жосалыдағы
кеніштерден алтын алынған [28, 19-б.]. Мыстың негізінде, оған компонент
ретінде қалайы, мышьяк, қорғасын, күміс, мырыш қоспаларын қосу арқылы 'Қола
мен жез алынды. Ғалымдардың металлографиялық зерттеулері Қазақстан
территориясында археологиялық қазбаларда табылған сақ-сармат тайпаларының
қарулары мен сауыттары мыс пен оның әр түрлі қоспаларынан жасалғанын
көрсетті [28, 15-б.]. Сақ заманы қола индустриясының гүлденген кезеңі
болатын, археологиялық қазбаларда табылған материалдар сақтарда қоладан
көркемдеп құю өнерінің деңгейі өте биік болғанын куәлайды. Алтын соғуға,
құюға, бедерлеуге және т.б. жолдармен өңдеуге оңай, сонымен бірге
коррозияға берілмейтін, өз түрін, қасиетін тұрақты сақтайтын материал
ретінде қару-жарақтың әшекей элементтерін жасауға қолданылды.
Дайындалу әдістері тұрғысынан сараласақ, қару жасаүшы шеберлер қаружарақты
дайындауда құю, соғу, қалыптау, баспалау сияқты негізгі техникалық
әдістерді қолданған. Сол кездердегі қола, алтын заттар тас, металл немесе
балауыз формалардан қүйылып жасалды. Археологиялық материалдар сақтарда
алтын заттарды сірке салу және жалған сіркелеу әдісісімен көркемдеу де б.з.
дейінгі V ғасырда-ақ кең игерілгенін көрсетеді.
Көркемдік-стильдік тұрғыдан алғанда қару-жарақтар сақтар қол өнерінің басты
компоненті болған скифтік-сібірлік аңдар стилінде көркемделді. Бұл стиль
б.з. дейінгі ҮІІІ-ҮІ ғасырларда қалыптасып Сібір, Қазақстан, Орта Азия және
Еуропаның оңтүстігіндегі тайпаларда кең тараған болатын. Бұл стильдің
көркемдік обьектісі - аңдар мен жануарлар, тотемдік бейнелер, мифологиялық
сюжеттер болды. Адамзат қоғамында өнердің пайда болуы магиямен тікелей
байланысты болғандықтан жалпы алғанда қандай да болмасын бір затқа бейне,
ою-өрнек салу - оны магиялаудың, магиялық ғұрыптың бір элементі болатын.
Сондықтан сақтардың қаруында салынған хайуанаттар мен жануарлардың тотемдік
сипаттағы бейнелері ең бірінші осы магиялық; функцияны атқарды. Хайуанат
бейнелерінен басқа қару-жарақтарға қорғау магиясына жататын әр түрлі ою-
өрнектер мен ырымдық белгілер де салынатын болған. Бұл бейне, белгілер
қарудың күшін арттырып, жауға әсер етіп, жауынгерді қорғайды деп түсінілді.
Шабуыл қарулары. Ерте заманнан еуразиялық көшпелі халықтар жауынгерлерінің
алыс қашықтықта айқаста қолданған басты қару түрі - жақ болды. Белгілі қару
зерттеуші М.В.Горелик жақтарды конструкциясына байланысты 4 типке бөледі:
1) бір ғана ағаштан тұтастай жасалған қарапайым типі; 2) негізі тұтастай
ағаштан жасалып, әр жерінде қосымша ағашпен, мүйізбен, сүйекпен, тарамыспен
немесе басқа материалдармен күшейтілген типі; 3) негізі тұтастай бірнеше
ағаштан және басқа қатты материалдардан қосылып жасалған күрделі типі; 4)
жақтың адырнасы әр түрлі материалдан бірнеше бөліктен құралып жасалған
құрамды типі. Сонымен бірге қару зерттеушілер жақтың керулі тұрғандағы
пішініне байланысты жақтың сегмент (доға) түріндегі және сигма бейнелі
(кері серпінді жасалған) үлгілерін айырады. Жақтың қарапайым түрі
аңшылықта неолит дәуірінен қолданыла бастағанмен, жетілдірілген күрделі
садақ түрі жауынгерлік қару ретінде көшпелі халықтарда б.з. дейінгі І-
мыңжылдыктан белгілі. Мал шаруашылығы беретін сүйек, мүйіз, тері, тарамыс
сияқты материалдар колданылған күрделі құрама садақтың көшпелі мал
шаруашылығымен айналысқан халықтарда пайда 6олуы заңды еді.
Жазба және археологиялық деректерге сүйенсек сақтардың садағы көшпелілер
садағының ең көне түрі – скифтік садақ деп аталатын. Скифтік садақ сол
кезде әлемде ең жетілген садақ түрі болатын. Жақтың ұзындығы шамамен 60-80
см, соған сәйкес оғының ұзындығы 60-70 см болды. Б.з. дейінгі І-
мыңжылдықтың ортасынан бастап, скифтік типтегі садақ еуразиялық даланы
мекен еткен көшпелі халықтардың бәрінде, оның ішінде Қазақстан
территориясын мекен еткен халықтарда да кең қолданысқа енді. Көшпелі
халықтардың тарихи аренаға шығуымен жақтың скифтік типі басқа халықтарға
да таралды.
Б.з. дейінгі І мыңжылдықтағы көшпелі халықтарда жақтың оқтарының жебелері
металдан, сүйектен, мүйізден, ағаштан жасалды. Сақ дәуірінің алғашқы
кезеңінде оқтың жебелері арнайы қалыптарда қоладан қүйылып жасалған
қалыппен құю әдісі б.з. дейінгі V ғасырда сақ-скиф өнерінде өте биік
деңгейге жеткен болатын. Қоладан құйылған жебелер екі қырлы ұңғылы немесе
үш қырлы жетелі болды. Кейін (б.з. дейінгі V-III ғғ.) скифтердікіндей үш
қырлы ұңғылы (ұңғысы ұшынан төмен немесе ұшының ішінде орналасқан) және үш
қырлы жетелі жебелер жасалына бастайды. Кейбір жебелерде ұшының түбінде,
жебенің кері шығуына кедергі жасайтын имек тікенегі болды. Мұндай жебелерді
скифтер бір немесе бірнеше жебені құюға арналған тас немесе мыс қалыптарда
кұйған. Сақ-скиф жебелерінің формаларының, жасалу тәсілінің ұқсастығы сақ
шеберлері де жебелерді құюға металл және тас қалыптар қолданды деген болжам
жасауға негіз береді. Қалыптарды осы материалдардан жасау барлық көшпелі
халықтарға тән болды, қазақ ұсталары да мыс және тас қалыптарда қорғасыннан
мылтық оқтарын құюды ХХ ғасырдың басына дейін қолданып келді.
Мыс және қоладан жасалған заттардың басымдығы сақталып қалғанмен б.з.
дейінгі VII ғасырдан бастап, Қазақстанның, Орта Азияның және Сібірдің
байырғы тұрғындары қару-жарақ жасауға темірді қолдана бастайды. Темір
металлургиясын игеру Еуразияны мекен еткен тайпаларды мәдени дамудың жаңа
сатысына көтерген болатын. Б.з. дейінгі ІІІ ғасырдан бастап сақтарда оқтың
жебесі темірден жасалды. Енді қару-жарақ дайындаудың басты әдісі соғу әдісі
болды да, темір жебелер үш қырлы және тек жетелі болып соғылды.
Сақ шеберлері жебе жасауға металдан басқа сүйекті де, мүйізді де
пайдаланды. Сүйектен, мүйізден жасалған жебелер негізінен төрт қырлы болып,
әр түрлі ұңғылы және жетелі жасалған. Сүйектен жасалатын заттарға мал
шаруашылығы мен аңшылықтан түсетін шикізат (қойдың, аттың маралдың, тау
ешкілерінің сүйектері) пайдаланылды.
Б.з. дейінгі V-III ғасырлардағы оқтардың саптары ағаштан (қайыңнан),
қамыстан жасалған. Сақтардың оқтарында сабының төменгі жағында қара және
қызыл түстермен салынған арнайы белгілер болды. Бұл белгілер қызметі әр
түрлі жебелі оқтарды айыру үшін қажет болатын. Пазырықтағы сақ обаларынан
(б.з. дейінгі V-III ғасырлар) табылған оқ саптарының түптерінде қара және
қызыл түспен, түрлі формалы сызықтармен, салынған белгілер әдемі де күрделі
өрнек құрайды.
Б.з. дейінгі І мыңжылдықтың ортасынан б.з. V ғасырына дейін көшпелі
жауынгерлердің жақ пен жебені бірге салып алып жүретін садақкабы - 20рШn
теріден тігіліп, екі қалталы болып жасалып, үлкен қалтасына жақ, ал кішірек
қалтасына оқтар салынды. Сақтар горитінде бел ге тағатын қайысбау
байланатын жоғарғы жағы арнаулы бөкітпе ағаш пластинамен қосылып тігіліп,
бекітпе ағаш пластинаның сыртқа шығып тұрған бөлігінің беті түрлі түсті
бояумен боялып (көбіне қызыл түспен), оймалап жасалған өрнекпен, не сюжетті
суреттермен әсемделді.
Жақын дистанцияда және қоян-қолтық айқаста сақ-скиф-сармат жауынгерлері
қолданған, кесу-түйреуге арналған суық қару түрі - акинак деп аталатын,
ұзындығы 50-60 см қанжар немесе қысқа семсер болды. Бұл қару түрі б.з.
дейінгі VII ғасырда скифтерде пайда болып, басқа халықтарға тарайды.
Бейнелік материалдар бұл қаруды жауынгерлер негізінен жаяу айқаста
пайдаланғанын көрсетеді. Сақтардың акинактары мен қанжарлары қоладан құю
әдісімен жасалды. Сақ дәуірінің әр кезеңінде қолданылған акинактар мен
қанжарлардың саптары, саптарының ұшы, балдақтарының формасы әр түрлілігімен
ерекшеленеді. Сақтар дәуірінің бас кезінде қанжар сабының ұшы дөңес немесе
таяқша түрінде, балдағы көбелек қанатына ұқсас, жүрекше формалы немесе
планка түрінде жасалды. Б.з. дейінгі VI ғ. аяғында саптардың сынық таяқша
пішінді немесе сақина түрінде жасалған ұштары пайда болды. Кейбір
акинактардың саптарының ұштары бір-біріне қараған грифандардың бастарының
бейнелерімен көркемделді. Саптың өзі тегіс немесе бірнеше қырлы, кейде
ортасы тесік немесе фигуралы болып жасалды [28, 27-б.]. Қанжар типтеріндегі
саптың бұл формалық айырмашылықтары - осы қару түрінің соғыс қажеттілігіне
қарай өзгеруінің ғана куәсі емес, әр кезеңдегі және әр аймақтағы қару
жасаушы шеберлердің шығармашылығы мен көркемдік талаптарынан да туындаған
ерекшеліктер болатын. Б.з. дейінгі V-III ғасырлардан бастап қанжарлар,
акинактар тек темірден соғу арқылы жасалынатын болды. Темірден соғылған
қанжарлардың сабының ұшы әдетте мүйізше формалы болып келеді, бұл форма
соғу технологиясынан туындаған форма болатын. Бұл кезде жүзі темірден
соғылған, сабы қоладан құйылған би металды қанжар, семсерлер де жасалды.
Б.з. дейінгі VI ғасырда Орталық Азияның көшпелі халықтарында ұзындығы 70-90
см, екі жүзді, жүзінің ені 4-6 см, түзу, ұзын семсерлер қолданысқа енді.
Акинак пен семсерлердің сабының, балдағының формасының бірдей болып жасалуы
семсердің осы қанжар түрінен дамып шыққанын дәлелдейді. Бұл қару түрінің
пайда болуы ат үстінде айқас жүргізудің негізгі әскери тактикаға айналуымен
және ауыр металл сауытпен жарақталған атты әскердің пайда болуымен
байланысты еді. Семсерлердің басының ұзаруымен енді қарудың шабу, кесу,
түйреу мүмкіншілігі арта түскен болатын.
Қанжар, семсерлердің қынаптары ағаштан жасалып, терімен қапталып, қызыл
түске боялды. Акинактардың қынабы жоғары жағында және түбінде жалпақ болып
жасалып, олардан өткізілген қайысбау арқылы белдікке тағылып, аяққа
байланды, ал ұзын семсерлер белдікке тастан, сүйектен жасалып, қынапқа
қайысбаумен буылып бекітілген арнаулы ілгегінен ілініп тағылды. қару
жасаушы шеберлер салтанатты қындардың бұл элементін алтынмен қаптап,
бедерлі ою-өрнекпен немесе андар бейнесімен көркемдеген. Салтанатты
қанжарлар мен семсерлердің саптары мен жүздері де алтынмен
инкрустацияланып, ою-өрнекпен немесе жануарлар бейнесімен әшекейленді.
Жақын қашықтықта ұрыс жүргізуге арналған байырғы көшпелілер қаруының келесі
түрі жауынгерлік балта. Археологияғық материалдар, бейнелеу өнері деректері
көшпелілер балталарының негізгі түрлері б.з. дейінгі VII-III гг. қалыптаса
бастағанын дәлелдейді. Археологиялық, жазба және иконографиялық
материалдарға сүйенсек сақ жауынгерлері басы жарты ай формалы айбалта, екі
басты балта - сагарис және басы қайла түріндегі тескіш қару түрі - шақан
қолданған. Шақанның Еуразия даласында пайда болу уақыты - б.з. дейінгі
ІІмыңжылдықтың аяғы. Сақтар шақанның шүйделерін кейде жануарлардың тотемдік
бейнелерімен көркемдеген.
Б.з. дейінгі І мыңжылдықта көшпелі халықтарда соғу қаруы ретінде басы
тастан жасалған гүрзілер қолданылды. Б.з. дейінгі VII ғасырға жататын,
сақтар қолданған осындай гүрзінің тастан жасалған жұмыр басы Ұйғарақ
обасынан табылған болатын.
Қорғаныс жарағы. Еуразиялық көшпелі халықтарда қорғаныс жарағының негізгі
түрлерінің қалыптасуы да б.з. дейінгі І мыңжылдықтың ортасынан басталады.
Икоиографиялық және археологиялық материалдарға сүйенсек сақ жауынгерлері
денесін қарсыластың қаруынан қорғау үшін қолданған сауыттың негізгі түрі
төртбұрышты ірі метал пластиналарды тері, мата астара қатарлап бекіту
немесе астарсыз қайыспен байлау арқылы жасалған тақталы сауыт. Қару
зерттеуші ғалым М.В.Горелик бұл сауыт типін сак-юэчжелік сауыт деп
атайды. Арал бойының сақтарының Шірік-Раббаттағы қалашығын (б.а. дейінгі IV
ғ.) қазғанда осындай сауыттың бөліктері - биік темір жағасы, жеңінің,
кеудесінің металл тақталары табылды. Тақталардың көлемі 8,5х7,5 см, темір
жағасының биіктігі 10 см. М.В.Гореликтің реконструкциясы бойынша бұл
сауыттың ұзын жеңі, кеудесі, етегі темір пластиналарды кайыспен теріп
жасалған. Орта Азия сақтарының жауынгерлері қолданған такталы сауыттың
төртбұрышты қола тақтасы Тегерменсу І обасынан да табылды.
Осындай тақталы сауыттың әр түрлі үлгілерін киген сақ жауынгерлері Шығыс
Қазақстаннан сақтар обасынан табылған, Петр І-нің Сібір коллекциясы
құрамындағы алтын әшекей де (б.з. дейінгі V-III ғ-ғ.) және Арал бойынан
табылған қыш құтының сынығында (б.з. дейінгі IV ғ.) бейнеленген.
Байырғы көшпелілер жауынгерлері қолданған сауыттың тағы бір түрі - жылан
қабығына ұқсас кішкентай металл тіліктерінен жасалған Кө6е сауыт. Бұл сауыт
та көшпелілерде б.з. дейінгі І-мыңжылдықтың ортасынан қолданыла бастады.
Бұл сауыт типі б.з. дейінгі VI-III ғасырларда скифтерде өте кең
колданылғандыктан, көбе сауыттың тұтастай сақталған нұсқалары немесе оның
қалдықтары мен көбелері скиф обаларынан көптеп табылды . Сақтардың осындай
сауыттарының қалдықтары археологиялық табындыларда әзірше кездеспегенмен,
кейбір эертеушілер Есік қорғанынан табылған Алтын адамның киімін осындай
сақ сауытының ғұрыптық үлгісі деп санайды [12, с.123]. Яғни сақ
жауынгерлері де, сирек болса да, осындай типті көбе сауытты қолданған болу
керек деп жорамал жасауға болады.
Б.з. дейінгі І мыңжылдықтың ортасынан көшпелі сақ-скиф-сармат жауынгерлері
металдан тұтастай соғылып жасалған кыраса сауытты да кеңінен пайдаланды.
Б.з.дейінгі І мыңжылдықтың екінші жартысына жататын көшпелілердің кираса
сауытының арқа бөлігі Солтүстік Қытайдан табылған. Талас өзені бойынан (IV-
III ғғ.) табылған сақ жауынгерінің қола мүсін жауынгердің кеудесінде
осындай кираса киілген де, белден төмен жағы дөңгеленте оралған жалпақ
таспа темірлерді бір-біріне қайыс6аумен байлап жасаған темір белдемшемен
қорғалған.
Кираса сауыт сияқты қысқа етекті сауыттармен бірге көшпелілер жауынгерлері
белге байланатын жауынгерлік темір белдемшелер киді. Скифтердің жауынгерлік
темір белдемшесі жалпақ кайыс 6елдіктен және оған бекітілген, жалпақ кайыс
таспаларға тілінген теріден жасалған, тері белдемшедеп немесе бір жағымсн
белдікке бекітілген екі қатар кайыс таспалардан құралды. Бұл қайыс таспалар
бет жағынан көбелеп терілген металл пластиналармен күшейтілді.
Ал сақтарда дөңгеленте оралған жалпақ таспа пластиналарды бір-біріне
қайысбаумен байлап жасалған, жауынгерлік бслдемшенің жаяу әскерге арналған
түрі қолданылған. Талас бойынан және Солтүстік Қытайдан (IV-III ғғ.)
табылған сақ жауынгерлерінің қола мүсіншелерінде жауынгердің белінде осылай
жасалған белдемшелер киілген.
Көшпелілер жауынгерлерінің басты атрибуттарынын бірі - белге байланып,
әртүрлі қарулар ілінетін жаиыні ерлік белдік, Жауынгерлік белдік байырғы
көшпелі халықтарда корғаныс жарағы ретінде де қолданылды. Б. з. дейінгі
VІІІ ғасырларда скифтерде мұндай жауынгерлік белдіктер ұзынша келген металл
тіліктерін (темір немесе қола пласгиналарды) жалпақ қайысбауларға көбелеп
бекіту арқылы жасалды [12, с.74]. Қазақстан территориясында табылған
археологиялық материалдардағы сақтардың жауынгерлік 6елдіктері жалпақ қайыс
таспаға өткізіліп терілген металл құрсаулардан жасалған.
Археологиялық және бейнелік материалдар көшпелі халықтарда балтырлык
қорғаныс жарағы ретінде б.з. дейінгі І мыңжылдықтың ортасынан қолданыла
бастағанын куәләйді. Сақтарда бұл жарақтың тұтастай ағаштан немесе темірден
жасалған және лзминарлық әдіспен темір таспаларды көбелеп бекітіп жасалған
түрлері болған.
Жауынгерлік бас киімдер. Байырғы көшпелілер жауынгерлері басты қарсыластың
қаруынан қорғануға көп көңіл бөлді. Б.з. дейінгі VI-III ғасырларға жататын
археологияқ материалдарда сақ жауынгерлерінің )І'1еmал 'дииыіаяарынын
бүгінге дейін екі түрі кездеседі. Дулығаның бірінші түрі - төбесі дөңгелек
келген, алдыңғы жиегі адамның қасының формасын кайталайтын, төбесінің
ортасында қатты соққыдан қорғағыш қыры бар дулыға. Қазақстан
территориясында мұндай сақ дулығасыньщ екі нұсқасы табылды. Сақ
жауынгерлері бейнеленген өнер ескерткіштерінде де (І-Петрдің Сібірлік
коллекциясында сақтаулы алтын әшекей, Талас бойында табылған шырақтағы
мүсінше) жауынгерлердің бастарында осындай дулығалар үлгілері киілген.
Дулығаның екінші түрі - төбесі шошақ болып жасалған дулыға. бұл дулығаньщ
бір үлгісі қазіргі Қырғызстан территориясында табылған [30, с.105].
Дулығаның бұл екі түрінің формасын жасауда шеберлер сақтардың бас
киімдерінің екі негізгі түрінің формасын қайталағанын көреміз. Сақ
дулығасыньщ бірінші түрі Пазырықта табылған сақтардың төбесі жайпақ киіз
бас киімін, екіншісі сақ-скифтерге ортақ шошақ төбелі бас киімді еске
түсіреді. М.В.Горелик сақтардың төбесі жайпақ бас киімі дулығаның астына
киілуге арналған дулыға астарынан туындаған деген пікір айтады [31, с.169-
170]. Литвинский В.А. керісінше бас киімнің формалары дулығалардың
формасына негіз болды деп санайды. Біздіңше, дулығаның екі формасы да бұрын
пайда болған осы екі түрлі бас киімнің үстінен киюге арналғандықтан,
олардың пішінін қайталаған болу керек. Дулығалардың бұл екі типі де қоладан
құйылып жасалған.
Қолға ұстап қолданылатын қорғаныс жарағы байырғы көшпелі халықтарда б.з
дейінгі І-мыңжылдықта қолданыла бастаған. Жасалған материалына қарай сақ
қалқандарын негізгі екі топқа бөлуге болады: талдың шыбыктарынан және ағаш
тақталардан жасалған қалқандар.
Талдың шыбықтарынан теріге өріліп жасалған қалқандардың тұтастай сақталған
үлгілері Пазырық, Берел, Туэкта, Ақбейіт обаларында (б.з. дейінгі VIIV гг.)
табылды. Геродот массагеттер өз аттарының кеудесін мыс (жез) сауыттармен
қорғайды деп жазады, соған қарағанда сақтардың жауынгерлері өздерінің
жауынгерлік аттарына да сауыттар кигізген болу керек.
1.2 Ғұн-сарматтардың қару-жарағы (б.з. дейінгі ІІ - б.3. V rғ)
Біздің заманымыздың І мыңжылдығының шекарасында Еуразия даласын мекен еткен
көшпелі халықтардың мәдениетінің келбеті толығымен өзгерді. Бұл процестерде
жетекші рөл атқарған, тарихта белгілі екі халықтың аты бойынша ғұн-сармат
кезеңі деп аталатын жаңа кезең басталды. Б.з. дейінгі І-мыңжылдықтың
аяғында Орталық Азияда ғұндар мен үйсіндердің, кангюйлердің алғашқы
мемлекеттік құрылымдары пайда болды.
Шаруашылықтың біртіндеп дамуы, тұрмыстың салыстырмалы тұрғыдан
біркелкілігі, этникалық жақындығы, саяси негіздегі факторлар Ортавық Азияда
ірі көне тайпалық бірлестіктердің қурылуына алып келді. Олардың уақыты
жағынан алғашкылары ғұн дар (хунну) болатын. Ғұндар жаңа заманға сай
шаруашылық, тұрмыс, мәдениет формаларын тудырып, Еуразияның басқа көшпелі
тайпалары мен халықтарына зор ықпал етті.
Біздің заманымыздың ІІІ ғ. аяғында ғұндар Орталық Азияны басып алып,
Қытаймен тұрақты соғыстар жүргізіп, өз билігін батысқа қарай алыстатты. Бір
тайпаларды бағындырып, екіншілерін тықсырып, үшіншілерін өз одақтары на
тарта отырып, оларды үлкен қозғалысқа келтіріп, ғұндардың басым бөлігі І
мыңжылдықтың аяғында батысқа жылжыды. бұл қозғалыс жалпы алғанда үш ғасырға
созылып, ғұндар бүкіл Оңтүстік Сібірді, Каспий бойының және қара теңіз
бойының далаларын басып өтіп, біздің заманымыздың IV ғасырында рим
империясының шекарасына дейін жеткен еді.
Б.з. дейінгі ІІІ ғасырдан басталған ғұндардың осындай саяси, әскери
белсенділігінің нәтижесінде, әскери іс талаптарының өзгеруіне сәйкес,
көшпелілер қару жарағында да біршама өзгерістер пайда болып, олардың жаңа
түрлері мен типтері қолданысқа енеді. Бірақ қару жарақ жасауда бұған дейін
қалыптасқан технологиялар мен материалдарды қолдану сақталды.
Ғұндардың шаруашылығында да темірді, мысты және асыл металдарды өндіру,
балқыту және өңдеу маңызды орын алды, бұл кәсіптердің негізі мыс және темір
рудаларының кеніштері болды. Ғұндарда қолөнердің бір саласы болған қару-
жарақ жасау кәсібі де жақсы дамыды. Көне ғұн тұрақтары мен обаларынан
табылған қару-жарақ заттары мыстан, қоладан құю, темірден согу
технологиялық әдістерінің биік деңгейін куәлайды. Сонымен бірге ғұн
қоғамында тасты, теріні сүйекті өңдеу өнері де жетілген деңгейде болды.
Шабуыл құралдары. Ғұн жауынгерлерінің басты шабуыа қаруы жақ пен оқ,
семсер, шоқпар және найза болды. Көне қытай жазбаларында: Олардың алыстан
пайдаланатын қаруы - жебелі садақ та, жақынға жұмсар қаруы - қылыш пен
найза - деп жазылады [32, 25 б]. Қытай жазбаларында ғұндардың шебер
садақшылар болғаны, балалары кішкентайынан қошқарға мініп, садақ атуға
жаттығып өсетіні айтылады.
Б.з. дейінгі ІІІ ғасырдан бастап ғұндар қолданған садақ көшпелілер
садағының жаңа типі болатын. Алысқа ату үшін жақтың конструкциясы одан әрі
жетілдіріліп, адырнаның иіндері ұзартылып, бастары мен белі атқан кезде
қозғалмас үшін 7 бекітпе сүйекпен күшейтілді. Жақтың басының сүйектері
ұшында кірісті байлауға арналған кесігі бар, сәл имек формалы болып келеді,
белінің орғанғы сүйегі доға формалы, екі бүйіріндегісі ұзынша болып
жасалды. Жақты жасауда сүйек, ағашпен бірге тарамыс, қайыңның тозы да
қолданылды. Б.з дейінгі ІІ - б.з. І ғасырларынва жақтың өзгерумен бірге
жебелердің түрлік құрамына да өзгерістер енді. Енді жалпақ козы жауырын
жебелер, үш-төрт қырланған сауыт бұзарлар, жебелердің түбінде сүйектен
жасалған ысқырығы бар ысқырғыш оқтар қолданыла бастады. Қытай жазбаларында
ысқырғыш оқтардың пайда болуын ғұндардың атақты көсемі Мөде есімімен
байланыстырады. Мау-дун жеке бөлініп шыққан соң, жауынгерлеріне сарнама
жебе жасатып, ат үстінен шауып келе жатып, садақ тартуға үйретті. МауДунның
бұйрығы бойынша, кім де кім оның өз сарнамасын бағыттаған жаққа жебесін
жібере алмаса, соның басы алынатын болды [32, 25 б.].
Ғұндардың оқтарының жебелері негізінен темірден соғылып жасалды. Сонымен
бірге ғұн заманында сүйектен, мүйізден жасалған, формалары әр түрлі: үшкір
жетелі немесе жетесі екі айырылған, үшбұрышты ұңғылы және доғал жебелі
оқтар да қолданылды. Оқтың саптарын жасауға дәстүр бойынша қайың, тал және
қамыс пайдаланылды, оқтың қанатына ірі жыртқыш, қыран құстардың
кауырсындары жапсырылды.
Б.з. дейінгі ІІ - б.з. ІІ ғасырында жақтың узындығы узаруымен жақ пен оқтың
кабы горитте ұзын болып жасала бастады. Бұл горитке де жақ керілген күйінде
салынды, ал оқтың қалтасы оған қатарласа тігілді. Ал V-VI ғасырлардан
көшпелі халықтарда жақты кірісінен босатып, салып жүретін гориттің үшінші
типі қолданысқа енді.
Ғұн-сармат заманындағы (б.з. д ІІІ-ІІ ғг.) семсерлер түзу балдақты, сабының
ұшы сақина түрінде болып келеді немесе әр түрлі тастан жасалды. Ұсталар
семсерлердің жүздерін құрышты екі түрінен соғып жасаған, семсер басының
негізін морт болмас үшін және соққыға шыдамды болу үшін жұмсақ құрыштан
соғып, жүздерін берік және өткір болу үшін асыл құрыштан соғып орнатқан.
Көшпелі халықтардың қару жасаушы шеберлерінің бұл кезде қару ісіне енгізген
тағы бір жаңалығы ретінде ат үстінде айқасуға негізделген түзу бір жүзді
палашты ойлап шығаруын атауға болады. Ғұндарда бір жүзді палаш екі жүзді
семсермен қатар қолданыста болды.
Бұл кесу қаруларының қынаптары ағаштан жасалып, терімен қапталып, қызыл
түске боялды. Ұзын семсерлердің қындары қайысбауға өткізілетін немесе ілгек
сияқты ілінетін ағаштан, сүйектен немесе тастан (халцедон, нефрит) жасалған
арнаулы ілгіштер арқылы белбеуге тағылды. Ұзын семсерлерді бұлай асыну
тәсілі сақ дәуірінің аяғында қолданыла бастағанын жоғарыда айткамыз. Тайпа
көсемдері мен әміршілер үстаған, олардың биік статусының символы болған
салтанатты семсер, сапы, қанжарлардың саптары мен қынаптарын ғұн шеберлері
өте сәндікпен әшекейледі.
Б.з. дейінгі ІІІ-ІІ ғасырларда аңдар стилі құлдырауға ұшырап, оның орнына
полихромдық стиль деп аталған, түсті тастардан көз орнату әдісімен, сірке
салу әдісімен және басқа тәсілдермен әшекейленген көркемдік техника
қалыптасқан еді. Қазіргі замандағы сияқты егеліп алынған алтын үгінділері
қызған көмірге салынып, еріген кезде суға немесе майға тасталды, Суық
сұйықта алтынның балқыған бөліктері ұсақ шариктерге айналды. Сіркелердің
әдетте диаметрі 1 мм-ден аспады. Олар көлеміне қарай сұрыпталып, заттың
бетіне дәнекерленіп орналастырылды. Жалған сірке екі әдіспен: қалыпқа құю
әдісімен және әшекей заттың астыңғы бетінен түртпемен басып шығару әдісімен
жасалды.
Көз салып әсемдеу үшін қолданылған тастар - янтарь, ақық. Бұл тастар әдетте
алтын фонға, алтын ұяға геометриялық өрнек қурап бекітілген. Ол үшін
металдан жіңішке жиектер жасалып, заттың бетіне дәнекерленді де, тас соның
ішіне орнатылды. Тастың жарқылын арттыру үшін кейде тастың астына алтын
фольға салынған. Қытай деректерінде ғұн жауынгерлерінің соғу қаруы ретінде
таяққа ұқсас әскери қару - фут (қысқа шоқпар) аталады [33, с.59].
Қорғаныс жарақтары. Қытай жазба деректері ғұндардың тері және темір
сауытпен жарақтанған ауыр қаруланған атты әскері болғанын куәлайды [32, 24
б]. Археологиялық куәліктерге сүйенсек, Орталық Азияда қолданылған ұзын
металл пластиналәрдың астарсыз өзара қайыспен байланылған ламеллярпық
көбе сауыттың ең көнесі ғұн заманына жатады. бұл сауыт түрі Шығыста б.з.
дейінгі VIII-VII ғасырларда пайда болып, көшпелі халықтарда ғұн-сармат
заманында кең тарай бастайды. Забайкальедегі ғұндардың Иволгин (б.з.
дейінгі ІІ-І гг.) қалашығын қазу барысында төменгі жағы дөңгелене келген
қабыршыққа ұқсас пластиналардан жасалған сауыттың жекелеген фрагменттері
табылды, олардың ұзындығы 3,5 см ені З см келген, қос-қостан З қатар
тесіктері бар, екі жұбы шеттерінде, біреуі ортасында төменде орналасқан.
М.В.Гореликтің реконструкциясына сүйенсек, бұл сауыттың да сақ-юэчжилік
Сауыт сияқты тік жағасы, қысқа жеңі болған, пластиналары бір-бірімен
астарсыз қайыс баулармен байланып терілген.
Солтүстік Қытайда ғұн-сяньби обаларынан да осындай тұтас сақталған көбе
сауыттар пен көбелі дулығалар пластиналары табылды. Сарматтардың шабуыл
құралдары. Б.з дейінгі ІІ ғасырларда Қазақстанның батыс және солтүстік-
батыс бөлігін савромат-сармат. тайпалары мекен етті. бұл атау белгілі бір
тайпаның атауы ретінде де, бірнеше тайпаларды біріктірген тайпалық одақтың
атауы ретінде де қолданылады.
Сарматтарда қолданыста жақтың екі түрі болды. Бірі - ұзындығы 60-80 см.
скифтік жақ, оғының ұзындығы 60 см, екіншісі - ұзынды ғы 120-160 см, жеті
сүйек бекітпесі бар ғұн садағы. Оқтын жебелері темірден соғылып, сүйектен,
муйізден қашалып жасалды. Сақ-сарматтарға қатысты археологиялық
материалдарда төрт қырлы, түрлі үңғылы және жетелі болып сүйектен жасалған
жебелер түрақты кездесіп отырады.
Жақын қашықтықта савромат, сармат жауынгерлері жалпақ жебелі найза, жіңішке
жебелі сүңгімен айқасқан. Қоян қолтық айқаста алғашқы кезде сарматтар сақ
заманындағы акинактардың дәстүрімен жасалған қысқа семсерлер пайдаланды.
Бұл семсердің ұзындығы 60-70 см, сабының ұшы сақина формалы, балдағы түзу
болып жасалды. Бұл семсерлерді жауынгерлер аяққа байлап алып жүрген. Кейін
сабы ұшсыз семсер қолданысқа енеді, ол да, ғұн семсеріндей, белдікке тас
(халцедон, нефрит) немесе сүйектен жасалған ілгекпен тағылды. Семсерлердің
сабы ағаштан не сүйектен жасалып, қызыл түске боялып, ұштары тастан
жасалды. Қыны ағаштан жасалып, терімен капталып, аузы мен түбі алтын,
күміспен қапталды.
Көне грек-рим авторлары сарматтардың бұл сауытты сүйектен, мүйізден де
жасағанын жазады. Аммиан Марцелин: ... олардың сауыттары мата киімге
құстың қауырсынына ұқсатып тігілген, қырылған және тазаланған мүйіз
пластиналарынан жасалады, - деп жазса, Павзаний: Сауытты олар былай
жасайды: олардың әрқайсысында көп жылқылар бар ... Аттың тұяқтарын жинап,
оларды тазалайды да, жыланның кабыршағына ұқсатып кеседі. бұл тұяқ
сүйектерді тесіп, аттың немесе өгіздің тарамысымен тігіп, әсемдігі жағынан
да, беріктігі жағынан да гректердікінен кем түспейтін сауыттар жасайды, ол
сауыттар жақыннан да алыстан да соққыға жақсы шыдайды - деп тиянақтап
сипаттайды.
Б.з. дейінгі ІІ ғасырда көшпелі халықтардың ішінде алғашқы рет сарматтарда
дөңгелек темір шығыршықтан тоқылған кіреуке сауыттар қолданыла бастады. Сол
заманға жататын археологиялық материалдардың ішінде шығыршықты өрімнің
қалдықтары кездеседі. Бұл кездегі шығырышықты сауыт түрінің алғашқы
нүсқаларында көбе пластиналар да, шығыршықтар да қатар қолданылған, яғни
сауыттар көбелі де кіреукелі терімнің комбинациясы болды. Кейбір кіреуке
сауыттар темір шығыршықтарды жұмсақ астарға бекітіп те жасалды. Кіреуке
сауыттар қысқа жеңді, қысқа немесе ұзын етекті жейде түрінде болды.
Кіреукеден сарматтардың дулығасының жиегіндегі мойын жапқышы да жасалған.
Шығыршыкғы сауыттың үзіктері І мыңжылдықтың бірінші жартысында. Орта Азия
мен Қазақстанның шығыс аймақтарын мекен еткен жергілікті көшпелі
тұрғындардың катакомбалы мәдениетінің жерлеу-ғұрып ескерткіштерінде
табылған материалдарда да кездеседі.
Икоиографиялык деректер сармат жауынгерлері металл тіліктерін тері астарға
бекітіп жасаған көбелі дулыға, бірнеше үлкен пластиналардан құралып
жасалған құрама дулыға, металдан құйылып немесе тұтастай соғылып жасалған
дулығалар қолданғанын көрсетеді. Дулығалардың төбесі жұмыртқа формалы,
конус формалы болып, желкелігі мен құлағы қозғалмалы болып, төбелдірігі
дөңгелек түйме немесе айыру белгісін тағағын шығыршық түрінде жасалды.
Сарматтардың қалқандары да сақ-скифтердікіндей талдан, тақтайдан болды.
Сарматтардың ауыр қаруланған жауынгерлері аттарына да қарудан қорғау үшін
аттың денесіне ықшамдалып жасалған жылан көбе сауыттар кигізген. Аттары да,
өздері де осындай сауыт киген сармат жауынгерлері рим өнер ескерткіштерінде
бейнеленеді.
Кангюйлердің қару-жарағы. Б.з. дейінгі ІІ ғасырдың екінші жартысында - V
ғасырдың арасында Қазақстанның тарихында манызды рөл атқарған мемлекеттік
бірлестіктің бірі Канrюй мемлекеті болды. Кангюйліктердің тайпалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz