Қазақ батырларының наным-сенімдері мен этикасы



Қазақтың этноргафиялық суреттерінде кескінделген адам (батыр) бейнесі негізінен өте қарапайым түрде, яғни бет әлпеті өңсіз, бос болып, ал кеудесі мен қол.аяқтары жай сызықтармен, кейбірінде тік бұрыштармен; өте сирек көріністерде: кеудесі . қазақтың антропоморвты мүсініне ұқсас болса, ал аяғы . қонышы кең, биік өкшелі, киіз байпақты саптама етік түрінде қалыптан тыс ұлғайтылып берілген. Бет.әлпеті өңсіз, бос болып келетін сурттердің басында конус іспетті «қаптама» булыға, күн немесе т.б. культті бейнелер болуы мүмкін. Иықтары домаланып келген трапеция пішінді кеудесі астындағы тұғырымен бірге бүтін ұлу тастардан қашалып жасалса, кейбірінің тұғырларының қапталдарына әртүрлі суреттер, көп бұрышты сынықтар немесе бейнесіз мүсндер салынады. Олардың кейбірі тік сызықтардың қосылуы арқылы «күн», «ұшқан құс», «жебе» т.б. тәрізді жеке батырлардың немесе белгілі бір рудың таңбасына айналады. Мұндай белгілі.таңбалар мүсндердің иықтарында да кездеседі. Денесінің алды.артына қылыш, айбалта, шиті мылтық, жебелі садақ пен жебелері бар қорамса сияқты қару.жарақ түрлері салынады. Ислам дінінің таралуына дейінгі салынған мүсіндердің кейбірінің су толатын ойықтар болады. Бұл исламға дейінгі бастауы бар мұслмандық . мистикалық түсінік бойынша оған толған сулы өлген адам жанының териоморвты образы . құстар ішіуі тиіс. Бұл жерде айта кететін бір жағдай, анлропоморвты бейнелердің бет.әлпетінің өңсіз, бос болуы мұслмандық бейнелеу өнерінің жалпы бағыттарымен байланысты /9;9/ Исламның гнеселогиялық нормалары бойынша «шын бет.әлпеті» қарапайым пенделердің тануы мүмкін емес деген ұғым бар.
Қолымызда бар деректерге сүйенсек ,батыр . тек соғыста ерлік көрсеткен тұлға ғана емес, ол . соғыс өнерін кәсіпке айналдырып, бүкіл өмірін соғыста өткізетін және кәсібі бүкіл әулетіне жалғасып отыратын; хандық билікпен тығыз байланыста болып ,мемлекеттік істерге араласып отыратын; өзіндік мәдениетті мен өнері, идиалогиясы мен моральдық нормалары, салт.дәстүрі, наным.сенімдері мен ырым.жоралары бар көшпелі қоғамның ерекше жігі.
Енді біз батырларға берілген осы анықтамаға қысқаша тоқталып өтейік.
Батыр.кәсіпқой әскери адам. Әскери кәсіп.батырлардың негізгі кәсібі. Сондықтан бұл қоғамдық жік өкілдері қартайғанша қаруын қолынан тастамай, бар өмірін соғыста өткізетін. Соғыста қаза болу батырлар үшін қасиетті өлім болып саналады. Оған Ақтамберді жыраудың:
“Бар арманым, айтайын,
Батырларша жорықта
Қазақтың этноргафиялық суреттерінде кескінделген адам (батыр) бейнесі негізінен өте қарапайым түрде, яғни бет әлпеті өңсіз, бос болып, ал кеудесі мен қол-аяқтары жай сызықтармен, кейбірінде тік бұрыштармен; өте сирек көріністерде: кеудесі - қазақтың антропоморвты мүсініне ұқсас болса, ал аяғы - қонышы кең, биік өкшелі, киіз байпақты саптама етік түрінде қалыптан тыс ұлғайтылып берілген. Бет-әлпеті өңсіз, бос болып келетін сурттердің басында конус іспетті «қаптама» булыға, күн немесе т.б. культті бейнелер болуы мүмкін. Иықтары домаланып келген трапеция пішінді кеудесі астындағы тұғырымен бірге бүтін ұлу тастардан қашалып жасалса, кейбірінің тұғырларының қапталдарына әртүрлі суреттер, көп бұрышты сынықтар немесе бейнесіз мүсндер салынады. Олардың кейбірі тік сызықтардың қосылуы арқылы «күн», «ұшқан құс», «жебе» т.б. тәрізді жеке батырлардың немесе белгілі бір рудың таңбасына айналады. Мұндай белгілі-таңбалар мүсндердің иықтарында да кездеседі. Денесінің алды-артына қылыш, айбалта, шиті мылтық, жебелі садақ пен жебелері бар қорамса сияқты қару-жарақ түрлері салынады. Ислам дінінің таралуына дейінгі салынған мүсіндердің кейбірінің су толатын ойықтар болады. Бұл исламға дейінгі бастауы бар мұслмандық - мистикалық түсінік бойынша оған толған сулы өлген адам жанының териоморвты образы - құстар ішіуі тиіс. Бұл жерде айта кететін бір жағдай, анлропоморвты бейнелердің бет-әлпетінің өңсіз, бос болуы мұслмандық бейнелеу өнерінің жалпы бағыттарымен байланысты /9;9/ Исламның гнеселогиялық нормалары бойынша «шын бет-әлпеті» қарапайым пенделердің тануы мүмкін емес деген ұғым бар.
Қолымызда бар деректерге сүйенсек ,батыр - тек соғыста ерлік көрсеткен тұлға ғана емес, ол - соғыс өнерін кәсіпке айналдырып, бүкіл өмірін соғыста өткізетін және кәсібі бүкіл әулетіне жалғасып отыратын; хандық билікпен тығыз байланыста болып ,мемлекеттік істерге араласып отыратын; өзіндік мәдениетті мен өнері, идиалогиясы мен моральдық нормалары, салт-дәстүрі, наным-сенімдері мен ырым-жоралары бар көшпелі қоғамның ерекше жігі.
Енді біз батырларға берілген осы анықтамаға қысқаша тоқталып өтейік.
Батыр-кәсіпқой әскери адам. Әскери кәсіп-батырлардың негізгі кәсібі. Сондықтан бұл қоғамдық жік өкілдері қартайғанша қаруын қолынан тастамай, бар өмірін соғыста өткізетін. Соғыста қаза болу батырлар үшін қасиетті өлім болып саналады. Оған Ақтамберді жыраудың:
“Бар арманым, айтайын,
Батырларша жорықта
1. Абылай хан. Тарихи жырлар. Алматы,
2. Ай заман-ай, заман-ай (Бес ғасыр жырлайды). Алматы, 1991. 1 т.
3. Ақтамберді жырау // Ай заман-ай, заман-ай (Бес ғасыр жырлайды). Алматы, 1991, 1 т.
4. Жалғыз жігіт ұрпақтары // Ертегілер. Алматы, 4 т.
5. Қазақ тілінің түсндірме сөздігі. Алматы, 1985. 1 т.
6. Липец Р.С. Образы батыра и его коня в тюрко-монгольском эпосе. М., 1984.
7. Мустафина Р.М. Представлание, кльты обряды у казахов. Алматы, 1992.
8. Парапария // Батырлар жыры. Алматы, 1980. 5 т.
9. Самашев З., Жетібаев Ж. Қазақ петроглифтері. Алматы, 2005.
10. Токарев С.А. Ранние формы релегии. М., 1990.
11. Утемиш-хаджи. Чигиз-наме. Алма-Ата, 1992.

Пән: Философия
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:   
ҚАЗАҚ БАТЫРЛАРЫНЫҢ НАНЫМ - СЕНІМДЕРІ МЕН МОРАЛЬДЫҚ ЭТИКАСЫ

С.Г.Есенов
Ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., Каримов М.К.
Семей қаласы, М.О.Әуезов атындағы Семей университеті.

Қазақтың этноргафиялық суреттерінде кескінделген адам (батыр) бейнесі
негізінен өте қарапайым түрде, яғни бет әлпеті өңсіз, бос болып, ал кеудесі
мен қол-аяқтары жай сызықтармен, кейбірінде тік бұрыштармен; өте сирек
көріністерде: кеудесі - қазақтың антропоморвты мүсініне ұқсас болса, ал
аяғы - қонышы кең, биік өкшелі, киіз байпақты саптама етік түрінде қалыптан
тыс ұлғайтылып берілген. Бет-әлпеті өңсіз, бос болып келетін сурттердің
басында конус іспетті қаптама булыға, күн немесе т.б. культті бейнелер
болуы мүмкін. Иықтары домаланып келген трапеция пішінді кеудесі астындағы
тұғырымен бірге бүтін ұлу тастардан қашалып жасалса, кейбірінің
тұғырларының қапталдарына әртүрлі суреттер, көп бұрышты сынықтар немесе
бейнесіз мүсндер салынады. Олардың кейбірі тік сызықтардың қосылуы арқылы
күн, ұшқан құс, жебе т.б. тәрізді жеке батырлардың немесе белгілі бір
рудың таңбасына айналады. Мұндай белгілі-таңбалар мүсндердің иықтарында да
кездеседі. Денесінің алды-артына қылыш, айбалта, шиті мылтық, жебелі садақ
пен жебелері бар қорамса сияқты қару-жарақ түрлері салынады. Ислам дінінің
таралуына дейінгі салынған мүсіндердің кейбірінің су толатын ойықтар
болады. Бұл исламға дейінгі бастауы бар мұслмандық - мистикалық түсінік
бойынша оған толған сулы өлген адам жанының териоморвты образы - құстар
ішіуі тиіс. Бұл жерде айта кететін бір жағдай, анлропоморвты бейнелердің
бет-әлпетінің өңсіз, бос болуы мұслмандық бейнелеу өнерінің жалпы
бағыттарымен байланысты 9;9 Исламның гнеселогиялық нормалары бойынша шын
бет-әлпеті қарапайым пенделердің тануы мүмкін емес деген ұғым бар.
Қолымызда бар деректерге сүйенсек ,батыр - тек соғыста ерлік
көрсеткен тұлға ғана емес, ол - соғыс өнерін кәсіпке айналдырып, бүкіл
өмірін соғыста өткізетін және кәсібі бүкіл әулетіне жалғасып отыратын;
хандық билікпен тығыз байланыста болып ,мемлекеттік істерге араласып
отыратын; өзіндік мәдениетті мен өнері, идиалогиясы мен моральдық
нормалары, салт-дәстүрі, наным-сенімдері мен ырым-жоралары бар көшпелі
қоғамның ерекше жігі.
Енді біз батырларға берілген осы анықтамаға қысқаша тоқталып
өтейік.
Батыр-кәсіпқой әскери адам. Әскери кәсіп-батырлардың негізгі
кәсібі. Сондықтан бұл қоғамдық жік өкілдері қартайғанша қаруын
қолынан тастамай, бар өмірін соғыста өткізетін. Соғыста қаза болу
батырлар үшін қасиетті өлім болып саналады. Оған Ақтамберді жыраудың:
“Бар арманым, айтайын,
Батырларша жорықта
Өлмедім оқтан, қайтейін” 3; 68, -
деген толғауы мен кешегі жоңғар шапқыншылығы кезінде ауырып, төсек тартып
жатқан Олжабайдың: Қой боғындай қоғасын маған бұйрықсыз болып, жамандардай
төсекте сұлап жатып, қағындыдан өлдім-ау, - деп бармағын жұлып шайнап
тастағаны 1; 342мысал бола алады.
Әскери кәсіп - батырлар үшін ата кәсіп саналып, көп жағдайда әкеден
балаға мұра болған. Батлрла әулетінде туған бала жастайынан әскери
кәсіпппен айналысып ел үшін соғысқа аттануы міндетті.
Әскери әулеттен болғандықтан батырла алғашқы ерлік жолын көбіне
соғыста өлген әксінің кегін алудан бастайды. Өйтекні әке кегін қумау батыр
үшін өліммен бірдей. Бұл жерде айта кететін бір жәйт: бір-бірінің намысын
қадірлей білетін батырлар: ...Мен өлсем арманым жоқ, артымда үш ұл, бір
қызым бар. Сен өлсең артаңда дәнеңең жөқ, тұяқсыз ұалсың, елге барда әйел
ал, бала көр, ...артыңда кек алатын тұяқ қалсын, - деген үзіндіден 4;
183 көріп отырғанымыздай, айқастағы қасыласының атында кегін қуар мұрагері
болуын қатты ескеріп отырған.
Батырлар хандық билікпен де тығыз байланысты, яғни хан жанындағы
әскерикеңес мүшелері, түрлі дауазым иелері болғандықтан елдің ішкі және
сырқы саясатына араласып, мемлекетаралық қатынастарға қатынасып, әртүәлі
қызметтерді атқарған.
Мысалы елшілік қызметтегі қызметтегі батырлар өз дегеніне кез-келген
әдіспен жетіп отырған. Бірде олар қарсыласын өздерінің күші туралы өтірік
ақпаратпен қорқытса, енді бірде оқыс қимылдап, айқайлап, өздерін қатыгез
ретінде көрсетіп жауларының беделін көрсетуге тырысқан 6; 60.
Жыраулар өнері батырлар идеологиясымен тікелей байланысты. өйтекні,
жыаулар - батырлар жігінің өкілдері, яғни олардың барлығы баырлар әулетінен
шыққан және кезінде батыр болған адамдар. Оған қолбасы болған қазту,ан
жырауды, Есімханның әскер басы Жиенбет жырауды, Темір бидің батыры
Шалкиізді, жорыққа қатысқан батыр - Допанбетті мысалға келтіруге болады 2;
27, 51, 30.
Аңшылық батырлардың негізгі кәсібі болмаса да кейбір жағдайларда олар
аңшылықпен айналысқан. Атап айтсақ л жағдайлар:
- жұтан малдары қырылған от-басы мен ауылдарын асырау үшін;
- мал-жандарына зиян келтірген жырқыш аңдарды құрту үшін;
- тыныштық, бейбіт жылдары әскери дайындығын жлғалтпау және оны одан
әрі жетілдіру үшін т.б..
Қазақ батырларының ұстанған діни-нанымдарының мән-мазмұны мен өзіндік
ерекшеліктері де болған. Қандай да бір үлкен істі батасыз бастамайтын
халқымыз сияқты, батырларымызда батырлар жолына түсерде, алғашқы
жорықтарына аттанарда әулие ақсақалдардан, атақты батырлардан, не әке-
шешелерінен бата алып шықса, ал жоықта, айқаста, жол жүргенде сыйынатын,
қолдайтын пірлері, әулиелері болған.
Қазақ батырлары сыйнатын пірлердің ішінде көне заманннан келе
жатқандары да, ислам дінінен енгендері де бар. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Қазақ халқының батырларының ерлігі
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлтазаттық қозғалыс
Еуразия аумағындағы мемлекеттер қоғамында Батырлар институтының пайда болу тарихы
Мәдениет морфологиясы туралы
ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ОЙДЫҢ ФОЛЬКЛОРДАҒЫ КӨРІНІСІ
Түркі мәдениеті мен өркениетті және олардың Ұлы Жібек жолы халықтарының мәдениеті дамуындағы мәдени өркениеттік рөлі
Қазақ хандығы (хү-хүііі)
ҮІ-ІХ ғғ. 1-жартысындағы Отырықшы және көшпелі мәдениет
Қазақ халқы батырларға да, батырлық жырларға да бай халық
Түркілердің мәдени ескерткіштері
Пәндер