Аудармашыға қойылатын талаптар

Презентация қосу

Аударма процесінде аударма өніміне және аудармашыға қойылатын
талаптарды да ғалымдар түрліше атайды. Мысалы, Л.К.Латышев аударма
қызметінің өніміне – аударылатын мәтінге қойылатын бірінші және басты
талап турасында былай дейді: «... ол (мәтін) шығыс мәтінге коммуникативтік
тұрғыда балама болуы керек, яғни адресатқа (тыңдаушыға немесе
оқушыға) әсер етуі шығыс (аударатын) мәтіннің әсерімен бірдей болуы керек;
ШТ (шығыс тіл) адресаттары мен КТ (кіріс тіл) адресаттарының мәтіннің екі
нұсқасын да қабылдаудағы және оларға жауап берудегі (реакция)
алғышарттар объективті түрде бірдей (яғни олардың жеке қасиеттеріне
байланыссыз) болуы қажет». Ал екінші талап – ШТ мен КТ мәтіндердің
барынша мүмкін болған семантика-құрылымдық жақындығы (әрине мұны
«таза» буквализмге бару деп ұқпау керек). Бұл жақындық аудармада автор
(тұпнұсқа авторы!) ойының сәйкестігін барынша сақтауға, шығыс тілдегі
мәтіннің аударылатын тілдегі мәтінде дұрыс «орналасуының» ауқымын
(диапозон) арттырады (сәйкесінше шығыс тілдегі мәтіннің кіріс тілдегі
мәтіннің «орынбасар» болуына, яғни дұрыс аударылмауына алып келетін
жағдайлардың санын азайтады), аударма процесінің және аудармашылық
шешімнің объективтілігін арттырады [3, 26 б., 33 б.]. Бұл аталған талаптар
әрине аударма жанрының барлық түріне жалпы қойылатын басты талаптар
болып табылады. Негізінде аударманың түрлеріне байланысты (мысалы,
көркем, ғылыми, саяси, ресми, жарнама т.б.) бұдан өзге де «қосымша»
талаптарды көптеп атауға болады (Мұнда біз қосымша деген сөзді
тырнақшаға алып отырған себебіміз: аударманың бір саласында қосымша
саналатын талап екінші түрінде негізгілердің қатарына жатуы мүмкін).
Аударма өніміне қойылатын тағы бір талап – коммуникативті-
функционалдық баламалылық. Алайда бұл талап аударма
өнімінің коммуникативтік тиімділігіне байланысты болады.
Аудармашы жасайтын мәтін аударма қызметінің өнімі болып
табылады және төмендегі шарттарға негізделген болуы тиіс:

- коммуникативті-функционалдық тұрғыдан шығыс мәтінге
балама болуы тиіс;

- шығыс мәтіннің семантика-құрылымдық тұрғыдан барынша
мүмкін болған деңгейде ұқсас болуы керек (әрине бұл бірінші
шартқа қайшы келу дегенді білдірмейді);

- шығыс тілдің мәтінінен аударма талаптарының шегінен шығып
кететін ауытқулар болмауы тиіс.
Аудармаға қойылатын талаптарды Х.Савори төмендегіше санамалайды:

1. Аударма түпнұсқаның сөздерін беруі керек.

2. Аударма түпнұсқаның мағынасын беруі керек.

3. Аударма түпнұсқа тәрізді оқылуы керек.

4. Аударма аударма тәрізді оқылуы керек.

5. Аударма түпнұсқаның стилін беруі керек.

6. Аударма аудармашының стилін беруі керек.

7. Аударма түпнұсқаға сай шығарма ретінде оқылуы тиіс.

8. Аударма аудармашыға сай шығарма ретінде оқылуы тиіс.

9. Аудармада автор қосқан (добавления) және түсірген (опущения) сөздер болуы
мүмкін.

10. Аудармада автор қосқан (добавления) және түсірген (опущения) сөздер
болмауы керек.

11. Өлең аудармалары қара сөз түрінде аударылуы тиіс.

12. Өлең аудармалары өлең түрінде аударылуы тиіс
Аударма қаншалықты шығармашылық әрекет десек те, аудармашы
ойына не келсе, соны істей береді деген пікірден аулақ болуымыз
қажет. Аударма түпнұсқаның мазмұнын толық жеткізіп,
қабылдаушыға (оқырманға) дәл сондай әсер ету керек екені, әрине,
сөзсіз. Аударма әрекеті – аудармашының когнитивті-коммуникативті іс-
әрекеті болғандықтан, оның туындысы – аударма – түпнұсқаның
мазмұны мен эмоционалдық, стильдік реңін бұзбай жеткізуі қажет.

Сонымен, нақты айтсақ, аудармаға қазіргі таңда қойылатын талаптар
қандай? Қазіргі аударматануда аударманың (қандай түрі болмасын,
барлығына тән) сапасын бағалайтын бес негізгі критерий белгіленген.

Біріншіден, мазмұнның сәйкестігі, аударманың мазмұнындағы
олқылықтар деректік қате деп саналып, оның сапасына үлкен нұқсан
келтіреді.

Екіншіден, аудармаға деректік сәйкестіктен басқа да талаптар
қойылады. Олардың негізгісі – аударма тілінің ереже, заңдылықтарына
сай болу. Аударма мәтінде тілдік қателер болса (жазылым жағынан –
орфографиялық, сөйлем құру жағынан – синтаксистік, сөздердің
септелу, жіктелу жағынан – морфологиялық, сөздерді қолдану
жағынан – лексикалық т.б.), ондай аударма да қанағаттанарлық деп
саналмайды.
Үшіншіден, жоғарыдағы екі көрсеткіш орындалған күнде түпнұсқа авторының
коммуникативтік мақсаты аудармада дәлме-дәл болып шықпаса, оның сапасы
төмендейді. Мұндай олқылықтар (түпнұсқа жарық көргенде автордың алға
қойған негізгі мақсаты аудармада сәл өзгеріп кетсе) кейбір сөздердің, сөз
тіркестерінің, идиомалар мен қанатты сөздердің астарлы мағыналарын
түсінбегендіктен, яғни екінші тілді жаратқан халықтың ұлттық мәдениетін жете
білмегендіктен пайда болады.

Төртіншіден, аудармада түпнұсқа тілінің нейтралды, қалжың, ысқақ т.б. реңін
сақтауды көздеген жөн. Ол үшін мәтіннің коннотацияларын жеткізу қажет.

Бесіншіден, аударма түпнұсқада белгіленген автордың көзқарасын аудармашы
онымен келіспесе де сақтап қалу керек. Олай болмай, мәтіннің жалпы идеясы
түпнұсқаға сай болмай, сәл де болса, бұрылып кетсе, оны аударма деп санауға
болмайды.

Бұл талаптар, әрине, жалпы, негізгі, аударманың барлық түріне ортақ. Ілеспе
аударманың тағы бір жалпы талабы бар. Ол ілеспенің ауызекі тілге негізделетініне
байланысты. Нақты айтсақ, ауызекі тіл арқылы қатынас құру дегеніміз сөйлеуші
мен қабылдаушының сөйлеу кезінде бірімен бірі байланыста болып, сөйлеуден
әсер алуы. Түпнұсқа авторы тыңдаушыларына сөйлеу арқылы қандай әсер етсе,
ілеспе аудармашы да өз тыңдаушыларына (аударма тілін қабылдаушыларға)
сондай әсер етуі керек.
Аударма мәтінінің басты қызметі адресатқа әсер ету
болғандықтан, негізінен эстетикалық және танымдық
қызмет атқарады. Ол қызметтерді төмендегіше
санамалауға болады:

1) интеллектуалды-ақпараттық қызмет;

2) эмотивті қызмет;

3) эстетикалық қызмет;

4) қозғау салу, бұйыру қызметі;

5) ерекше мән берілетін қызмет;

6) байланыстырушылық қызмет (контактная функция).
Біз аударма жанрларының барлық түріне қатысты талаптарды төмендегіше
топтастырамыз:

1. Дәлдік. Аудармашы автордың ойын толығымен аудармада жеткізуі тиіс.
Мәтіндегі ойлардың негізгі сипаты ғана сақталмауы тиіс, сонымен бірге айтыл ған
ойдың ньюанстары мен белгілері де сақталуы тиіс. Автордың айтқан ойларын
жеткізе отырып, сонымен бірге аудармашы өз жанынан ештеңе қосуға,
толықтыруға және оны түсіндіруге тиіс емес.

2. Ықшамдылық. Аудармашы көп сөзді болмауы керек, ойлары барынша
ықшамды және мәнерлі (үйлесімді) түрде мазмұндалуы тиіс.

3. Айқындылық. Аудармада тілдің жеңілдігі мен ықшамдылығы аса қажет.
Қабылдауға қиындық туғызатын күрделі және екі ұшты оралымдардан бас
тартқан жөн. Ой қарапайым әрі айқын, баршаға түсінікті тілмен жеткізілуі тиіс.

4. Әдебилік. Аударма әдеби тілдің жалпыға бірдей тұтастай нормасына сай
жасалуы қажет. Әрбір сөйлем түпнұсқаның синтаксистік құрылымындағы
аударма тіліне жат ешқандай тұспалдау байқатпай, нақты және табиғи түрде
айшықталып тұруы тиіс. Шетелдік сөздерге калька жасаудан бойды аулақ салып,
сөздіктер мен анықтамалық әдебиеттің көмегіне сүйене отырып, аударма тілінде
балама терминдер табуға тырысу керек.
Қазақ тілінің қоғамдық қызметінің артуына
байланысты ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдарына
дейін жеке стильдік тармақ ретінде формалды түрде
аталып келген қазақ ресми-іскери стилінің
функционалдық стильдер қатарындағы орны мен рөлі
жоғарылады. Дегенмен қазақ ісқағаздары осы кезде
ғана пайда болған жанр деп айтуға болмайды. Өйткені
қазақ – бағзы заманнан шешен сөйлеген, сөйлесе,
«қара қылды қақ жарған» халық. Яғни ұлттық тілдің
өзі ресми қарым-қатынас тілі ретінде
қолданылғандығы белгілі.
Қазақ тілінің функционалды стильдерінің тарихы Р.Сыздық,
М.Балақаев, Е.Жанпейісов, Б.Әбілқасымов, Б.Момынова,
Л.Дүйсенбекова және т.б. сияқты қазақ ғалымдарының
еңбектерінде қарастырылды. Ғалымдардың зерттеулерінде қазақ
ресми тілінің тарихы «жазба кітаби тіл» материалдарынан
басталады. Біздің ойымызша, біріншіден, қазақ ісқағаздарының
тарихын руна жазбаларынан бастаған жөн сияқты. Өйткені онда
жазылған ақпараттың иесі (адресат) белгілі, қандай да тарихи
мәлімет берілген, кімге арналғаны (адресант) да айқын жазылған.
Екіншіден, би-шешендеріміздің ауызша ресми тілі қалыптасқаны
да ісқағаздарының дамуына үлкен ықпалын тигізді деп ойлаймыз.
Қазақ ісқағаздарының қалыптасуының үшінші арнасы – қазақ
хандарының өзара немесе орыс патшаларымен жазысқан
хаттары. Ал қазақ ісқағаздарының даму тарихындағы қазіргі кең
таралып отырған үрдіс орыс тіліндегі құжаттарды аудару екендігі
баршаға мәлім. Сондықтан бұл үрдісті қазақ ісқағаздарының
төртінші қалыптасу көзі деп санаймыз.
Қазіргі кезде қазақ тілінде ресми-іскери стильдің қарапайым
үлгілерінен (өтініш, арыз, мінездеме және т.б.) бастап, нормативтік-
құқықтық құжаттарға (жарғы, жарлық, ереже, келісім, заң және т.б.)
дейінгі үлгілері болғанымен, олар түгелге жуық аударма процесі
(кейбір құжаттардың ағылшын тілінен тікелей аударылатынын
қоспағанда, негізінен орыс тілінен аудару) арқылы жүзеге асырылады.
«Әділет министрлігінің Республикалық құқықтық ақпарат
орталығының дерегіне сүйенсек, әр жыл сайын бір мыңға жуық
нормативтік-құқықтық актілер қабылданады екен. Қазірдің өзінде
мыңға жуық заң, жиырма мыңға жуық нормативтік заң актілері бар.
Осының бәрі орыс тілінде жазылып, содан соң барып мемлекеттік
тілге аударылады…» [1]. Бұл ертеректе келтірілген дерек болғанымен
(Ана тілі, 2003 жылғы 4 желтоқсан), бұдан кейінгі жағдай күрт өзгерді
деп айта алмаймыз. Қабылданып жатқан нормативтік-құқықтық
құжаттарды, стандарттарды және т.б. орыс тілінде әзірлеп, қазақ
тіліне аудару жалғасып келеді. Түпнұсқасы қазақ тілінде жазылып,
қабылданған заңнамалық құжаттар саусақпен санарлық. Сондықтан
қазақ ісқағаздарын қалыптастырудағы аударманың рөлін зерттей
түсу лингвистикалық тұрғыдан өзекті мәселенің бірі ретінде қалып
отыр.
Бұл мәселе турасында Қазақстан Республикасы Президентінің 2001
жылғы 7 ақпандағы №550 Жарлығымен бекітілген «Тілдерді
қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасында»: «Құжат мәтіндерін мемлекеттік тілде
даярлаудың орнына оларды ресми қолданылатын тілден аударудың
кең тараған тәжірибесінің мемлекеттік органдар жұмысында одан әрі
беки түскен процесі белең алып барады. Соған қарамай, ол тек
уақытша шара ретінде қарастырылуға тиіс. Сондықтан мемлекеттік
тілде жасауға кезең-кезеңімен көшуді жүзеге асыру керек», –делінген
[2, 89]. Бұдан кейінгі Қазақстан Республикасы Президентінің 2011
жылғы 29 маусымдағы №110 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан
Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» аталған:
«Қазақ тілі толыққанды күнделікті қызметтік және кәсіптік қарым-
қатынас тіліне айналуға тиіс. ...Халықаралық кездесулер өткізіп,
шарттарды, келісімдерді және өзге де халықаралық актілерді
ресімдеу кезінде мемлекеттік тіл негізгі тіл болуға тиіс» деген
міндеттер қойылды [3]. Осы мақсатта атқарылып жатқан жұмыстар
да аз емес. Десек те, қазақ ісқағаздарын, ғылым тілін
қалыптастыруда аударма оң әсер ететін (әрине біліксіздік пен
немқұрайдылықтан туындайтын теріс әсерді есептемегенде)
құбылыс ретінде саналады.
Қазіргі кезде ісқағаздарын орыс тілінен аударудың себептерін филология
ғылымдарының докторы, профессор Л.С.Дүйсембекова былайша
түсіндіреді: «Бұған бірінші себеп біздің мамандарымыз бен ісқағаздарын
жүргізушілеріміздің бірден қазақ тілінде ісқағаздарын жүргізуге дайын
еместігі, екінші себеп ісқағаздарын қазақша жүргізуде белгілі бір
тәжірибенің, қалыптасқан жүйенің болмауы. Осыған байланысты бүгінгі
таңда ісқағаз мәтіндерін түгелдей орыс тілінен аударып, бір сөзін, бір
тіркесін мүлт жібермей тізіп отыру, іс қағаздарының мәтіндерін орыс
тілінің заңдылығына орай қалыптастыру құбылысы белең алып отыр»[5,
112]. Ғалым қазіргі қазақ ісқағаздар тілін қалыптастыруда аудармаға
қатысты қалыптастыра алмай, ретке келтіре алмай жатқан тұстарымызға
мысалдар келтіреді. Мәселен, жоғары оқу орындарында «Введение в
политическую науку» деген пән бар, оны диплом қосымшасында «Саяси
ғылымға кіріспе» деп жазып жүрміз. «Саясаттану ғылымына кіріспе»
немесе қысқа да нұсқа етіп «Саясаттануға кіріспе» деп алсақ дұрыс
болар еді. Сондай-ақ «О переводе студентов на последующий курс
обучения» деген бұйрық «Студентті курстан курсқа көшіру туралы» деп
аударылып жүр. Сөзбе-сөз аударсақ «Студентті оқытудың келесі курсына
көшіру туралы» болады. Дұрысы «Студентті келесі курсқа көшіру туралы»
сияқты, орысша нұсқасында обучение деген сөз болғанымен, қазақша
нұсқасына оқытудың деген сөз қажет емес, себебі мұнда студент деген
сөздің болуының өзі-ақ мәселенің оқу туралы екендігін білдіріп тұр.
Іс-қағаздарын аудару кезінде шығыс (аударылатын) және кіріс
(аударма жасалатын) тілдің лексикалық (негізінен терминдер)
бірліктерін аудару және қалыптастыру бірінші мәселе болса, екіншіден,
синтаксистік құбылыстар жете ескерілуі қажет. Мысалы, орыс тілі мен
қазақ тілінің заңдылығы әртүрлі болғандықтан, сөйлем құрылысы,
сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі бір-біріне сай келе бермейтіні белгілі
жайт. Осындай жайттарды ескермеудің салдарынан төмендегі мысалдан
тілдік нормадан ауытқуды және қазақ тіліне аударылып отырған
құрылымдардың түпнұсқа тілінің (бұл жерде орыс тілінің) ықпалына
түсуін байқауға болады. Түрлі құжаттарда, мәселен, бұйрық пен өкім
соңында төмендегідей сөздер жазылады:
Внесено: ___________ Учебно-методическое управление
СОГЛАСОВАНО: ________ Проректор по учебно-методической работе
Мұндай құрылымдар орыс тілінің синтаксистік жүйесінің әсерінен қаза қ
тіліне қате аударылып жүр:
Енгізілді: ______________ Оқу-әдістемелік басқарма
КЕЛІСІЛДІ:___________ Оқу-әдістемелік жұмыс жөніндегі проректор
Бұлқұрылымдағысөздердің орын тәртібі орыс тілінің заңдылығына
емес, қазақ тілінің заңдылығына сүйене отырып, былайшаберілугетиіс:
Оқу-әдістемелік басқарма _____________ ЕНГІЗДІ
Оқу-әдістемелік жұмыс жөніндегі проректормен_______ КЕЛІСІЛДІ.
Аударманың арқасында қазақ тілінің ісқағаздар стилі
әртүрлі тілдік бірліктермен толығып отырғаны оң нәтиже
болса, екінші қырынан, жоғарыдағы мысалдардан
аңғарғанымыздай, қазақ тілінің сөйлем құрылымдарын
шұбалаңқы өзге ойлау жүйесіне салып жатқан тұстар,
қазақ тілінің табиғатына жат қолданыстар да аз емес.
Біздіңше, бұл да аудармашылардың шеберлігіне немесе
тәжірибесіздігіне, қабілетсіздігіне орай болып жатқан
жайттар. Ісқағаздарының аудармасында орыс тіліндегі
сөйлемдегі бірде-бір сөзді қалдырмай аударуға тырысу
үдерісі бар. Бұл сөзбе-сөз аударуға, құрылымды
өзгертпей аударуға деген ұмтылыстан туындап отыр. Бұл
кемшілікті түзетуге жетелейтін тәсіл мазмұнды ұғынып,
оны беруде қазақ тілінің құрылымын дұрыс пайдалану деп
санаймыз.
Қазіргі қазақ тілінде қысқарған сөздерді бірізге түсіру (қысқарған сөздердің сөздігін
жасау) мәселесі де өткір тұр. Мысалы, мекемелерде құжаттар тілінде сөздерді, атауларды
қысқартып қолдануға деген «құштарлық» (орыс тіліндегі мәтінде қысқарған сөз
қолданылған жағдайда) байқалады. Осы орайда, кейбір сөздердің қысқартылуы түсініксіз
болып қала берсе, кейбір қысқартулар бірдей нұсқада болып шығады. Мысалы: ҚҚБ –
құқықтық қамтамасыз ету басқармасы, ҚҚБ – құжаттық қамтамасыз ету бөлімі және т.б.
[6, 126].
Сонымен қатар қазіргі ісқағаздарын аудару үдерісінде жалпы аудармаға қойылатын
түсініктілік, қарапайым стильмен беру, сөйлемнің жатықтығы мен сөздердің,
сөйлемдердің арасындағы байланыстың болуы сияқты талаптардың ескерілмей
жатқандығын айта кеткеніміз жөн. Ісқағаздарын аудару кезінде қолданылатын жекелеген
сөзді, грамматикалық тұлғаларды ресми стильге оңтайландырыла қолдану үшін орын
алмастыру, ауыстыру, қосу, түсіріп кету сияқты трансформациялық процестердің қай-
қайсысын да орнымен, мүмкіндігінше пайдалануға болады деп санаймыз.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 29 маусымдағы №110 Жарлығымен
бекітілген «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» жасалған «Энциклопедияларды,
ғылыми-публицистикалық, іскерлік, көркем және басқа да әдебиеттерді түпнұсқа тілінен
қазақ тіліне аудару ісін ұйымдастыру және көп таралыммен шығару мемлекеттік тілдің
қазіргі қолданбалы ғылым тілі ретіндегі рөлін барынша күшейтуге мүмкіндік береді» [3]
деген тұжырым да аударма ісінің қоғамның барлық саласындағы маңызды рөлін
аңғартады. Сөз соңында қазақ ісқағаздарын аудару арқылы қалыптастыру тіл саясатын
жүргізудің, ісқағаздарын қазақша жүргізудің алғашқы кезеңіндегі құбылыс болып қалып,
ісқағаздарын бірден қазақ тілінде жазып, қазақ тілінде жүргізіп жатсақ, нұр үстіне нұр
болар еді дегіміз келеді.
Қазір республикамыздың түкпір-түкпірінде іс қағаздарын
мемлекеттік тілге көшіру жүріп жатыр. Ол әрине, ұжымда қазағы
көпшілік болып отырған кәсіпорын, мекемелерде табысты өтері
күмәнсіз. Өмірінде қазақша хабарландыру жазып көрмеген
ұжымның қазақшаға қалай өтерін көз алдыңызға елестетіп
көріңіз. Жақсы, көпшілігін іс қағаздарының үлгісімен жазар. Ал
күнделікті пайдаланып отырған "инструкция, правило,
руководство" т.б. құжат текстерін қалай аудару керек? Міне,
біздердің әр кәсіпорын тәржімәші ұстасын дейтін себебіміз де
сондықтан.Өйткені, іс қағаздарын сонша бөлім, қызметтердің
жазбаларын қазақ тіліне әдеби тілмен шебер аударатын маман
тәржімәші керек. Олардың көбі журналистер, орыс тілінде сабақ
беретін қазақ мұғалімдер, ана тілін бойына сіңіре білген
тарихшылар т.б. Біздің ұсыныстарымызға қарамастан
қаламыздың көпшілік кәсіпорын басшылары: бізге тәржімәші
неге керек, әзіміз қазақпыз деп, көңіл бөлмейді. Ал аудармалары
— шалдуар-шатпақ. Кейбір басшылар біреуді жұмысқа алу үшін,
жарты жалақы белгілей салады, не өздерінде істеп ж үрген
қызметкерге жүктей салады. Бұның аты - тілге жанашырлық
емес, кәсіпорны мемлекеттік тілде іс жүргізуге сауатты түрде
өтсін дегендік емес.
Тілмаш, аудармашы – сөзді бір тілден екінші тілге ауызекі
аударушы. Қазақстанның Ресейге қосылған кезінен
бастап, қазақ халқының саяси өмірінде тілмаштар
маңызды рөл атқарды. 18 ғасыр мен 19 ғасырдың
алғашқы жартысында тілмаштық міндетті татарлар,
башқұрттар және орыстар атқарды. 19 ғасырдың
ортасынан Тілмаштыққа қазақтар алына бастады.
Тілмаштар 19 ғасырдағы ғылыми экспедицияларда:
Негри миссиясында (Ф.Ногаев), Ф.Берг экспедициясында
(Қ.Тігінов, Н.Исин, К.Сағазиев, Д.Сатақаев), Шығысты
зерттеуші В.В. Григорьевке Тілмаштардың бір тобы
(А.Сейдалин, С.Жантөрин, Қ.Бабажанов) көп көмек
көрсетті. Қазіргі кезде өкімет басшыларының
шетелдіктерді ресми қабылдауларында, сондай-ақ
Қазақстанда жұмыс жасайтын шетелдіктермен бірлескен
компанияларда Тілмаштық қызмет көрсетіледі.
Аудармашылық қызметте де кәсіби этика үлкен рөл атқарады. Себебі бұл
мамандық кейбіреулер ойлайтындай қызмет көрсетумен емес, ақпарат
жеткізумен тығыз байланысты. Сонымен бірге, аудармашы а қпаратты ң
шынайылығына толық жауапты екендігін айта кеткеніміз жөн. Қазіргі
технотронды ғасырда ақпаратты игеру жетістіктің нәтижесі, ал ол
ақпаратты пайдаланушы оны белгілі бір мақсатта жүзеге асырады.

Аудармашының кәсіби этикасына төмендегідей ережелерді жатқызуға
болады:

· Аударманың кәсіби этикасының негізгі ережесі – өзіне ғана мәлім
ақпаратты жарияламау, яғни аудармашы аударылатын материал
мазмұнының құпиялығын сақтауға және оны қажетінсіз жария етпеуге
міндетті.

· Аудармаға тапсырыс беріп отырған адаммен барынша сенімді қарым-
қатынас орнату.

· Қысылтаяң жағдайда да шыдамдылық пен сабырлық таныту, әрдайым
сыпайы, әдепті, тиянақты болу, орнымен киіну.
· Мүмкіндігінше, аударылып отырған мәтінге өз тарапынан
сөз қоспау (айтылған ойдың шеңберінен шығып кетпеу)
және өзіндік көзқарастарын білдіретін ойлардан аулақ
болу. Кей жағдайда, ізбе-із немесе ілеспе аударма кезінде
аудармашы дипломатиялық өкілеттікке ие тұлға болып
табылады (мысалы, халықаралық байланыс барысындағы
ірі саясаткерлердің сөздерін аударған кезде). Егер
аудармашыда бұл дипломатиялық өкілеттіліктер танылса,
дипломатиялық қарым-қатынастардың шиеленісуіне жол
бермей, қолдау жасайтын көмекші тұлға қызметін атқара
отырып, тұпнұсқа мәтінінің дәлдігінен сәл ауытқуына
құқығы бар, бірақ қандай да бір тараптың көзқарасын
жақтауға міндетті емес. Қалған жағдайларда аудармашы
тараптардың қарым-қатынастарына араласуға, сондай-ақ
аударылатын мәтін мазмұнына қатысты өз пікірін білдіруге
құқығы жоқ.
· Қарым-қатынасты жақсартып, өзара түсіністікті арттыру үшін қажет болған
жағдайда өзіне таныс, ал серіктеріне беймәлім ұлттық мінез, менталитет, дәстүр
мен мәдениет ерекшеліктерін түсіндіру.

· Жағдайға толығымен бейімделмеген адамдарға, әсіресе шетелде, тіпті жұмыс
уақытынан тыс және қосымша еңбекақысыз да нақты көмек көрсету.

· Үнемі біліктілігін, кәсіби шеберлігін жетілдіріп отыру. Мүмкіндігінше, бір бағытта
(құқық, қаржы, экология т.б.) мамандана отырып, білім көкжиегін кеңейту. Яғни,
аудармашы өзіне мәлім тәсілдермен түпнұсқа тілі, аударма тілі, аударма
техникасы және мәтін тақырыптамасы аясында біліктіліктің жоғары деңгейін
қамтамасыз етуге міндетті.

· Тәржемеші аудармашылық біліктіліктің жоғары деңгейін қамтамасыз ету үшін,
сонымен қатар өз ісін атқару үшін, барлық қажет жағдайлардың жасалуын
(ауызша аударма барысында – трансляция жасайтын аппаратураның сенімділігін,
қажет болған жағдайда – шешеннің сөйлеу қарқынының бәсеңдетілуін; ілеспе
аударма барысында – шешеннің сөйлейтін сөздерінің алдын ала берілуін, жұмыс
барысында тынығу үшін үзіліс жасалуын т.с.с., жазбаша аударма барысында –
тақырып бойынша анықтамалық және басқа әдебиеттердің берілуін) талап етуге
құқылы.

· Жаңа бастаған аудармашылардың білімімен, тәжірибесімен алмасып отыруы
қажет.
Корпоративтік ынтымақтастықты және кәсіби этиканы сақтау.
Мамандықтың мәртебесін көтеру. Еңбектің құнын төмендетіп алмау.

· Аудармашы бір тілде жасалған ауызша және жазбаша мәтінді басқа
тілге қайта жеткізетін транслятор болып табылады. Бұдан шығатын
қорытынды – аудармашы үшін мәтін құнды дүние. Егер тапсырыс
беруші қосымша іріктеу, қосу міндеттерін қоймаса, аудармашы аударма
жасау барысында өз еркімен мәтінді өзгертуге, қысқартуға немесе
ұлғайтуға құқығы жоқ.

· Аударма жасау барысында аудармашы үнемі өзіне мәлім кәсіби
әрекеттер арқылы түпнұсқа мәтінінің инвариантын барынша толық
жеткізуге тырысуы керек.

· Аудармашы аударма сапасы үшін жауапты болып табылады, ал
аударма көркем немесе публицистикалық стильде болса, аудармашы
заңмен қорғалған авторлық құқыққа ие болады. Сонымен қатар,
аударманы жариялау кезінде аудармашының аты міндетті түрде
көрсетілуі тиіс.

· Аяқ астынан бір ережені бұзып алып, әбігерге түсуге болмайды
1922 жылы Үрімжіде ашылған Моңғол-қазақ мектебі өз түлектеріне қытай-орыс тілдерін
тереңдетіп оқыта бастады. Бұл Шыңжаңдағы жаңа буын қазақ аудармашыларының
қалыптасуына игі әсерін тигізді. 1933-1934 жылдардан бастап оқу-ағарту, баспа ісінің
өркендей бастауы да аударма ісін онан ары жандандыра түсті. Бұрындар қазақ арасынан
шыққан Ақыт Үлімжіұлы, Әсет Найманбайұлы, Жүсіпбек Шайхысіламұлы, Арғынбек
Алашбайұлы сынды ақындар нәзиралық дәстүр арқылы араб, парсы әдебиетінің
жауһарларын қазақ әдебиетінің қажетіне жаратса, ендігі кезекте жаңа буын қазақ
аудармашылары қытайдың классикалық шығармаларын аударуды қолға алды. Нариман
Жабағытайүлы, Меллатхат Әленүлы, Әбдібек Байболатов, Ғлажден Оспан, Әнуарбек,
Әріп Зұрғанбекүлы, Әбділдабек Ақыштайүлы, Қалихан Қалиақбарүлы, Хакім Әкімжан,
Әзімхан Тішанүлы, Әбдікерім, Ақберді Изатбекұлы, Бекмұхамет Берікұлы, Қазымбек
Арабин, Шамас Әубәкір, Найманғазы Сапанұлы, Ақия Раданұлы, Әлімжан Қатбаев,
Кәкеш Қайыржан, Әбдіманап Әбеуұлы секілді белді аудармашылар Лу Шүн, Мау Дұн, Ба
Жин, Яң Мо, Лау Шы шығармаларын, Сау ІІІуечиннің «Қызыл сарайдағы түсін», Ло
Гуанжұңның «Үш патшалық қиссасын», У Чыңынның «Батысқа саяхатын», Шы Найан мен
Ло Гуонжұңның «Су бойындасын» және «Таң дәуірінің таңдамалы өлеңдерін» арт-
артынан тәржімеледі.
Нариман Жабағытайұлы – Қазақстанда туып, Қытайда өмір сүрген майталман аудармашы,
ол Қытай қазақтарының ішінде тұңғыш аға аударашы кәсіптік атағын алғандардың бірі.
Нәкең қытай қазақтары ішінен тұңғыш рет ханзу тілінен қазақ тіліне «Көркем Чаушиянда»
атты романды аударып, 1955 жылы басып шығарған. «Өмір жолы», «Қызыл жартас»(екі
томдық), «Ағады Фынхы аялсыз»(екі томдық), «Жер ортаға келгенде»(роман), «Далин мен
Шиаулин» сынды 15-тен артық роман-повестерді қазақ тіліне аударған.
Белгілі ақын Қазымбек Арабин(1945-1998) студент кезінен-ақ көне және қазіргі қытай тілін
жете меңгеріп, Ли Байдың «Түнгі ой», Ду Фудың «Ұлы тауға көз жібергенде», «Күз желінің
қамыс күркені әкетуі туралы жыр», Бай Жүйидің «Көмір сатушы шал», «Пипа дастан»,
«Дала Шөбі», Лию Иүйшидің «Күз желінің суылы алғаш естілгенде», «Қара нөпір масалар»
сынды шығармаларын қазақ тіліне аударды.
Қазір Пекинде тұратын ақын Балапан Рабатов та аударма саласына өзіндік үлес қосуда.
«Толғаныстар», «Күндік көтерген әйел», «Тыртық», «Іле елестері», «Қаруластар», «Он
сегізде құлпырған дала гүлі», «Тәңірмен бірге тентіреу» сынды бірнеше көркем әңгімелерді
қытай тілінен қазақ тіліне аударды. Әйгілі әйел жазушы Чылидың «Өмір өрнектері» повесін,
«Зілзәлә» мемуарлық кітабының өлеңдерін, Хайзы, Гу Чың, Шу Тиң қатарлы осы заман
ханзу ақындарының өкілдік жырларын қазақ тіліне аударуда Балапан Рабатов талантты
аудармашы екендігін танытты.
Іле қазақ автономиялық облысының орталығы Құлжа қаласында жарық көретін «Іле кеші»
газетінің редакторы, ақын Нұрболат Әбдіқадырдың аудармалары да Қытай қазақтарына
етене таныс. Оның өлеңдері ханзу тіліне аударылып, Қытай оқырмандарының алқауына
бөленгені өз алдына. Ал аудармашылығы жайына келсек, өз саласына орай көркемдік құны
жоғары көптеген қытай тіліндегі мақалаларды қазақ оқырмандарына өз тілінде таныстырып
келеді. Сондай-ақ, Қытай ақыны Ян Анның қазақ өміріне етене жақын бір топ шалқымасын
және Қытайдың осы заманғы көрнекті әйел ақыны Сай Личуанның әйгілі шалқыма
өлеңдері «Ауыл махаббатынан таңдамалылардың» бір бөлімін аударған.

Ұқсас жұмыстар

Аударма сапасына қойылатын талаптар

АУДАРМАШЫ ЭТИКАСЫ

Аударма үрдісінің психологиялық ерекшеліктері

Жас аудармашыға нұсқау

Аударма кәсібінің лингвистикалық қырлары

Жаппай жұмысты уйымдастыру

Аударма үрдісінің лингвистикалық ерекшелігі

Микробиология, вирусология жне иммунология кафедрасы

Бақылау сабақтары

“Ақпаратты қорғау” пәні бойынша электрондық оқулық әзірлеу

Пәндер