Жануарлардың Тыныс алу жүйелері

Презентация қосу

Қазақстан Республикасы Ғылым және Білім Министрлігі
Семей қаласындағы Шәкәрім атыңдағы мемлекеттік университет

Тақырыбы: Жануарлардың Тыныс алу жүйелері
О рындаған: Жумабекова А.С
Рымғазықызы Е
БЛ-309
Тыныс алу дегеніміз организмнің қоршаған ортадан оттегін
сіңіріп, өзінен көмір қышқыл газды бөлуін қамтамасыз ететін процестер
жиынтығы. Демек тыныс алудың мәні организм торшаларын оттегімен
қамтамасыз ету арқылы қоректік заттар құрамындағы энергияны
биологиялық құнды тұрге айналдырып, денеде пайда болған көмір қыш қыл
газды бөліп шығаруда.
Жануарларда сыртқы тыныс аппараты
жоғарғы (мұрын қуысы, аңқа, көмекей)
және төменгі (кеңірдек, ауа тамырлар –
бронхылар мен бронхиолалар) тыныс
жолдары мен газ алмасу мүшесі – оң және
сол өкпеден тұрады
Жануарлардың газ алмасу мүшесі –
өкпе, – құрылысы жағынан түтікшелі –
көпіршікті, паренхималы ағза. Ол тыныс
жолдарынан және газ алмасу бөлімінен тұрады.
Тыныс жолдарын бронхы (ауа тамыр) тарамы, ал
газ алмасу бөлімін – көпіршік (альевеола) бөлімі
деп атайды. Бронхы тарамы арқылы ауа
тазаланып, жылынып, дымқылданып, ионданып,
альвеолаларға жеткізіледі. Альвеола тыныс
жолының тұйықталған сонғы бөлігі. Олардың
қабырғасы оралымды мембранаға бекіген жұқа
бір қабат жалпақ эпителий торшаларынан
түзіледі. Әр альвеола сырт жағынан тығыз
орналасқан капиллярлар торымен қоршалады.
Өкпе капиллярлары кең (диаметрі 40 мкм дейін)
және тар (диаметрі 11 мкм) тұзақ торлар
құрайды. Кең тұзақ капиллярларынан қан
толассыз ағады және ол альвеолалар кеңістігінің
көп мөлшерін қамтиды. Бұл капиллярлар тұзағы
бір-бірімен жалғаса келіп альвеолалық тор
түзіледі. Альвеола мен капиллярдың жанасу
беткейінің жалпы қалындығы бар болғаны 0,004
мм, сондықтан бұл жерде газдардың алмасуына
айтарлықтай кедергі болмайды.
Мұрын – тыныс жолдарының басталар алдыңғы бөлігі. Мұрын қуысында ауа
жылынады, су буымен дымдалады, құрамындағы ша ң тозаңнан тазаланып ж әне иіс сезу м үшесіні ң
қатысуымен ауа құрамындағы заттардың иістері анықталады. Кейбір жануарларда м ұрын дыбыс
шығаруға да қатысады.
Жылқының қаңсары болмайды. Мұрын тесігінің пішіні жарты ай тәрізді болып
келеді. Танаудың негізін танаулық шеміршек, шеміршек пластинкасы мен м үйізшесі т үзеді.
Шеміршек пластинкасы танаудың алдыңғы қабырғасында ғана болады. Танауды ң б үйірлік бетінде
тереңдігі 6-7 см мұрын буылтығы (дивертикулы) болады. М ұрын кеуілжірлері ішкі пердесі ар қылы
алдыңғы және артқы бөлімдерге бөлінеді. Алдыңғы бөлімі ортаңғы мұрынды қ өтіспен жалғасып
жатады. Дорсальдік кеуілжірдің артқы бөлімі маңдайлық қойнаумен қатысып, ма ңдай-кеуілжірлік
қойнау, ал вентральдік кеуілжірдің артқы бөлімі жоғар ғы жақты қ қойнаумен жал ғасып, кеуілжір
жоғарғы жақтық тесігін түзеді.
Түзу қатпар қосарланып жатады. Күрек тістік ауыз қуысына ашылмайды. Кілегей
астылық веноздық өрім жақсы жетілген.
Ірі қара малда қаңсар жоғарғы ерінге дейін үлкейіп кеңейеді. Мұрын тесіктері онша
үлкен емес, пішіні сопақша болып келеді. Олардың дорсолатеральдік жиегінде танау сайы болады.
Мұрынның танауы қалың болып келеді. Оның дорсальдік қабыр ғасын танау шеміршегіні ң
пластинкасы, ал вентральдік қабырғасының негізін якорша шеміршек т үзеді. Дорсальдік ж әне
вентральдік бүйірлік шеміршектер бір-бірімен жал ғасып, м ұрынны ң б үйірлік қабыр ғасыны ң
негізін құрайды.
Дорсальдік кеуілжір ұзын, жіңішке, ал вентральдік кеуілжір жалпа қ болып келеді. Вентральдік
кеуілжір ұзынша ішкі пердемен дорсальдік ж әне вентральдік б өлімдерге б өлінеді. Оны ң дорсальдік
бөлімі ортаңғы мұрындық өтіспен, ал вентральдік б өлімі вентральдік м ұрынды қ өтіспен
қатысады. Веноздық өрім мұрындық перденің және мұрын түбі қабы қтарында болады. Қойда
қаңсар тек мұрын тесігінің айналасында ғана болады. Шошқа м ұрынны ң ұшында жалпа қ т ұмсы қ
орналасады. Оның пішіні диск сияқты, қозғалмалы келеді, сырт қы бетінде жалпа қ т ұмсы қ
қаңсары болады. Шошқаның мұрын қуысы ұзын, жіңішке келеді. Оны ң арт қы жа ғына қарай
вентральдік мұрындық өтістер бірігіп кетеді. Дорсальдік кеуілжір жалпа қ болады. Өз кезегінде
вентральдік кеуілжір дорсальдік ж әне вентральдік оралымдардан т ұрады. Олар орта ңғы ж әне
вентральдік мұрындық өтістермен қатысады.
Көмекей - арқаны кеңірдекпен жалғастыратын ке ңірдектің алды ңғы б өлігі. К өптеген қызметтер ат қарады: тыныс алуды қамтамасыз ететін
тыныс жолдарының құрамына кіреді, азы қты жұту кезінде тыныс жолын азы қ жолынан б өледі, ке ңірдекті тіл асты с үйегіне бекітеді,
жұтқыншақ еттірінің негізін түзеді. Бұлармен ол дыбыс шы ғару м үшесі.
Сақинаша шеміршек (кольцевидный хрящ) — cartilago cricoidea — та қ гиалинді шеміршек. Оны ң жо ғар ғы жа ғы ңда сақшіаіпа шеміршектің
жалпақтақгашасы (lamina cartilaginis cricoidea) мен т өмен қарай оның иілген доғасы (arcus cartilaginis cricoidea) болғанды қган, пішіні
сақинаға үқсайды. Шеміршек тақгашасыньщ сыртында орталы ққыры, алды ңғы жиегінде ожауша шеміршекке арнал ған буын беті болады.
Шеміршек доғасының латеральды бетінде қалқанша шеміршекті ң арт қы м үйіздіктерімен байланысатын буын ойыстары орналас қан. Са қинаша
шеміршек каудальды бағытта кеңірдекпен жалғасады.
Қалқанша иіеміршек (щитовидный хрящ) — cartilago thyroidea — пішіні иілген қал қан ға үқсайтын гиалинді шеміршек. Ол өзіні ң о ң ж әне
сол тақгашаларымен көмекейдің екі б үйіріні ң ж әне табаныны ң негізін к үрайды. Та қташаларды ң жо ғар ғы жиегінен алды ңғы ж әне арт қы
мүйіздіктер шығып түрады. Алды ңғы мүйіздіктер тіластыс үиектщ үлкен м үиіздігімен, ал арт қы м үйіздіктер са қинаша шеміршекпен
байланысады.
Ожауша шеміршек (черпаловидный хрящ) - cartilago arytaenoi- dea - ж үп гиалинді шеміршек. Ол ожауша шеміршек негізінен және одан алға
қарай шығып, дорсальды бағытта ілмек т әрізді иілген мүйізше өсіндіден түрады. Шеміршек негізінің сыртқы бетінде кетері ңкі ет өсіндісі
байқалады. Ожауша шеміршектің төменгі үшында дыбыс сі ңірі мен дыбыс б үлшы қ еті бекитін дыбыс өсіндісі (processus vocalis) болады.
Ожауша шеміршектер бір-бірімен өзара мүйізше өсінділері ар қылы жанасады, ал оны ң арт қы беті са қинаша шеміршек та қташасыны ң
алдыңғы жиегіне буын арқылы байланысады.
Бөбешік шеміршек (надгортанный хрящ) - cartilago epiglotti- dis - пішіні б үгілген жапыра қ т әрізді серпімді (эластинді) шемір- шек. Ол комекей
қақпағы бөбешіктің (тілшіктің) негізін т үзеді. Өз кезегінде б өбешікті ң сабақшасы, екі бүйір жиегі, тіл және жүтқыншақ беттері болады.
Бөбешік негізі қалқанша шеміршектің алдыңғы жиегімен байлам ар қылы байланысады.
Көмекей шеміршектері бір-бірімен өзара буын ар қылы қоз ғалмалы байланысады. Ал қал қанша шеміршек тіласты с үйекті ң үлкен
мүйіздіктерімен және бөбешікпен қасымша байламдар ар қылы жал ғасады. С өйтіп, к өмекей шеміршектері к өмекей қуысыны ң шеміршектік
негізін қүрайды.
Көмекей қуысы (cavum laryngis) ішкі бетін кілегейлі қабы қ астарлайды. К өмекейге кіреберіс тесікті (aditus laryngis) төменгі жағынан кәмекей
қақпағы бөбешік, екі бүйірінен ожауша-бөбешік қатпарлары жиектеп жатады. Бөбешіктің негізін бобешік шеміршек, ал қатпарларды ң
негізін ожауша шеміршектің мүйізше осінділері т үзеді. Б өбешік к өмекей қуысын ж үтыну кезінде жауып т үрады.
Көмекейдің бүйір қабырғасының оң және сол жа ғындағы кілегейлі қабы қта қатарынан орналас қан кіреберіс ж әне дыбыс қатпарлары болады.
Осы қатпарлардың аралығында көмекей қарыншасы (ventriculus laryngis) орналасады. Кіреберіс кдтпарының (plica vestibularis) негізін
көмекей қарыншасының алдыңғы жағындағы қарынша бүлшық еті (m. ventricularis) т үзеді. Дыбыс қатпарының (plica vocalis) негізін
қалқанша шеміршек денесіне қарай бағытталған ожауша шеміршекті ң дыбыс өсіндісі қүрайды. Дыбыс қатпарында дыбыс сіңірі (ligamentum
vocale) мен дыбыс бүлшықеті (m. vocalis) жатады. Бүлар көмекей қарыншасынан кейін орналасады.
Жылқыда көмекейдің сақинаша шеміршегінің тақташасы, оның доғасымен тік бүрыш
жасай орналасады. Қалқанша шеміршектің каудальды бетінде терең каудальды ойық болады.
Шеміршек тақташасының сыртқы бетінде бүлшық еттер бекитін қиғаш сызықтар байқалады.
Ожауша шеміршектің негізі көлемді келеді. Бөбешік шеміршектің пішіні жапыра қ т әрізді. К өмекей
қарыншасы жақсы жетілген.
Сиырда сақинаша шеміршек тақгашасы доғасымен сүйір бүрыш түзеді. Қалқанша
шеміршектің артқа мүйіздігі ілмек тәрізді иілген. Ожауша шеміршектің дыбыс өсіндісі жақсы
жетілген. Бөбешік шеміршектің пішіні сопакдіа келген. Дыбыс қатпарлары кемекей түбіне тік бүрыш
жасай орналасады. Көмекей қуысында орталық қалта мен қарынша болмайды.
Үсақ малдар көмекейінің қүрылысы сиыр комекейі қүрылысына үқсас. Бірақ, оларда
орталық қалта жақсы жетілген.
Шошқа көмекейі басқа жануарларға қарағанда үзындау келеді. Сақинаша шеміршектің
доғасы, оның тақташасына қйғаш орналасқан. Үзынша келген қалқанша шеміршектің алдыңғы
жиегі қалың болады, мүйіздігі болмайды. Ожауша шеміршектердің мүйізше өсінділеріні ң үшы екіге
бөлініп кеткен. Бүл өсінділер мен сақинаша шеміршектің тақташасы арасында кішкентей аралық
шеміршек болады. Дыбыс қатпарлары томенгі бағытта артқа қарай қиғаш орналасады. Олар алдыңғы
жөне артқы бөліктерге бөлінген. Бүл бөліктердің аралығына көмекей қарыншасының тесіктері
ашылады.
Ит көмекейінің түрқы қысқа, кіреберіс тесігі кең болады. Онша к өлемді емес ожауша
шеміршектер мен сақинаша шеміршек тақташасының арасында қосымша шеміршек болады. Бөбешік
шеміршектің пішіні төртбүрышты болып келеді. Оның негізінен ожауша шеміршекпен байлам арқылы
жалғасқан сынаша осінді шығып түрады. Комекей қарыншасы жақсы жетілген. Дыбыс қатпарлары
алға және төмен қарай қиғаш орналасады.
Көмекей аймағында 16
бұлшық ет бар. Олардың
бәрі көлденең салалы
бұлшық еттер.
Бронхтар орналасу орындарына, құрылысына және арнасының диаметріне байланысты кеңірдектен кезегімен
таралып, төмендегідей бронхтарға ажырайды. Олар: негізгі бронхтар, ірі бронхтар, орта бронхтар, кіші бронхтар. Кіші
бронхтардан бронхиолалар таралып, бронхтар тарамы соңғы (терминальды) бронхиоламен аяқталады.
Негізгі бронхтың қүрылысы кеңірдек қабырғасының қүрылы- сына үқсас, яғни кеңірдек қабырғасындағы
қабықтар мен қабаттардан түрады. Айырмашылығы: кеңірдекке қарағанда оның арнасының диаметрі кішілеу келеді ж әне
шеміршек сақиналары түйықталған. Оң негізгі бронхтың арнасы сол негізгі бронхтың арнасына қарағанда кендеу келеді.
Ірі бронхтар аркылы ауа өкпе бөліктеріне өтеді. Сондықтан, олардың саны өкпе бөліктерінің санына сәйкес
келеді. Ірі бронхтың қабырғасы да, ішкі кілегейлі, ортаңғы етті және сыртқы адвентиция қабықтарынан т үрады. Ке ңірдек
пен негізгі бронхтардың кілегейлі қабықтары үш қабаттан: эпителийден, өзіндік тақташадан ж әне кілгейліасты негізден
түратындығы белгілі. Ал ірі бронхтың кілегейлі қабығында, өзіндік тақташа мен кілегейліасты негіз қабаттарыны ң
аралығында бірыңғай салалы ет үлпасынан қүралған етті тақгаша пайда болады. Демек, бүлардың кілегейлі қабығы терт
қабаттан: эпителий, өзіндік тақгаша, етті тақташа және кілегейліасты негіз қабаттарынан тұрады. Орта ңғы
талшықтышеміршекті қабықты (кеңірдек пен негізгі бронхта шеміршек сақаналары қүрайды) гиалинді шеміршек
тақташалары қүрайды. Түтас шеміршек сақиналары болмайды. Сыртқы қабығы — адвентиция.
Орта бронхтар өкпе бөліктерінің паренхимасы ішінде орналасады. Олардың қабырғаларының қүрылысы ірі
бронхтар қабырғалар қүрылысына үқсас. Тек, кілегейлі қабығының етті қабаты тым жақсы жетілген, ортаңғы қабығында
шеміршек тақташаларының саны азаяды. Соңғы орта бронхтардың ортаңғы қабығындағы шеміршек тақташалары эластин
шеміршегінен қүралған.
Кіші бронхтардың қабырғаларында талшықгы-шеміршекті кдбық болмайды. Олардың қабырғалары кілегейлі
қабықтан және адвентициядан түрады. Кілегейлі қабықтың өзі: ішкі эпителий кдбатынан, өзіндік та қгашадан ж әне етті
тақгашадан қүралады. Кіші бронхтардың соңғы тармақтары кілегейлі қабығының эпителий қабатын бірқабатты
бірқатарлы кірпікшелі эпителий күрайды. Кіші бронхтардың соңғы тармақтары мен бронхиолалар эпителий қабатында
призма тәрізді кірпікшелі, қүтыша, эндокринді, базальды торшалардан басқа жиекті, кірпікшесіз және секрет б өлетін (Клар
торшасы) торшалар кездеседі. Биік жиекті торшалардың апикальды үштарында микробүрлер болады. Олар
хеморецепторлардың қызметін аткдрады. Призма терізді секрет бөлетін торша цитоплазмасында секрет бөлуге арналған
органеллалар (агранулалыэндоплазмалық тор, Гольдж кешені, митохондриялар) жақсы жетілген. Оларды ң б өліыдіге тол ған
апикальды ұшы эпителий қабатының ішкі бетінен сәл шығы ңқы т ұрады. Клар торшаларының секреті құрамындағы
ферменттер өкпе көпіршіктерінің (альвеолаларының) ішкі бетіндегі жүқа үлдірлі қабат сурфактантты ыдыратады.
Кірпікшесіз торшалар көбіне бронхиолалар эпителий кдбатында кездеседі. Өзіндік та қташа борпылда қд әнекер үлпасынан
тұрады. Етті тақташаны сақинаша орналасқан бірыңғай салалы ет ұлпасының миоцитері күрайды.
Өкпе (легкие) — pulmones — пішіні конус т әрізді, қүрылысы қома қты к өкірек куысында орналас қан (о ң өкпе - pulmo
dexter және сол өкпе — pulmo sinister)паренхималы газ алмасу м үшесі. К өлемді келген өкпе негізі (basis pulmones)
каудальды бағытта, ал жіңішкелеу келген өкпе төбесі (apex pulmones) краниальды ба ғытта орналасады. Өкпені ң
дорсальды жиегі немесе доғал жиегі (margo dorsalis s. obtusus) омыртқа ба ғаны жа ғына, ал қырлы жиегі (margo acutus)
вентральды жаққа қараған. Көкірек қуысыны ң сол жа ғында ж үрек орналас қанды қтан, о ң өкпе к өлемі жа ғынан сол
өкпеге қарағанда үлкен келеді. Төменгі бөлікаралы қ сайлар ар қылы өкпе б өліктерге б өлінеді. Сол өкпе үш бөліктен:
краниальды бөліктен (lobus cranialis), ортаңғы бөліктен (lobus medius) және каудальды бөліктен (lobus caudalis), ал
оң өкпе төрт боліктен: краниальды бөліктен (lobus cranialis), ортаңғы бөліктен (lobus medius), каудальды бөліктен
(lobus caudalis) ж әне қосымша бөліктен (lobus accessorius) түрады. Өкпені ң сырт қы қабыр ғалармен жанасатын
бүйірінде қабырғалық беті (facies costalis), көкетпен жанасып жат қан диафрагмалық беті (faciesdiaphragmatica) ж әне
екі өкпе аралығындағы медиальды беті (facies medialis) болады. Медиальды беті өз кезегінде омыртқалық бөлікке
(pars vertebralis) ж өне көкірек ортасы бөлігіне (pars mediastinalis) бөлінеді. Өкпені ң бетінде ж үрек, қол қа, өңеш
батыңқылары және артқы куыс вена сайы жа қсы бай қалады.
Ерекшелікгері. Жылқы мен түйе өкпелерінде ортаңғы және каудальды бөліктер бірігіп кетеді. Н әтижесінде сол өкпеде
краниальды және каудальды бөліктер, о ң өкпеде краниальды, каудальды ж әне қосымша б өліктер болады.
Күйіс қайтаратын жануарлар мен шошқада бифуркациядан бүрын кеңірдектен кеңірдектік бронх бөлініп, оң
өкпенің краниальды бөлігіне енеді. Күйіс кдй гаратын жануарларда окпенің оң краниальды бөлігінің өзі алды ңғы
және артқы бөліктерге бөлінеді.
Ит өкпесінің сыртқы бетінде бөліктердің бір-бірінен ажырауы нашар бай қалады.
Өкпе екі бөлімнен қүралған. Олар: бронхтар ж әне к өпіршіктік (альвеолалар) тарамдар. Бронхтар тарамы мен
альвеолалар тарамдары өкпенің паренхимасын қүрайды. Ал өкпенің стромасын өкпе паренхимасын біріктіріп
дәнекерлегі, біртүтас ететін және қоректендіруші қан, лимфа тамырлары мен ж үйкелер өтетін бор- пылда қ д өнекер
үлпалық аралықтар түзеді. Кеңірдектен ажырайтын негізгі бронхтар өкпеде кезегімен: ірі, орта, кіші бронхтар ға ж әне
бронхиолаларға таралады. Олар әкпенің бронхтар тарамын (arbor bronchialis) қүрайды. Бронхтар тарамында газ алмасу
процесі жүрмейді.
• А. Рақышев «Адам анатомия», 151-159, 200-212 беттер.
• Ә. Күзембаева «Адам анатомия», 33-36 беттер.
• Адам анатомиясының атласы.
• М.Г. Привес, Н.К. Лысенко «Анатомия человека», стр.
128-152
• Р.Д. Синельников «Атлас анатомии человека», том 1

Ұқсас жұмыстар

Жүйке жүйесіне әсер ететін дәрілік заттар

Жылу алмасуды реттеу, қызба

ИТ ГЕЛЬМИНТОЗДАРЫ

Вирусқа қарсы вакцина алу үрдістері

Зат пен қуат алмасу

Симпатикалық жүйке

Дамуының қауіпті кезеңдері

Тірі ағзалардың негізгі қасиеттері

Бронхопневмония ауруының этиологиясы

Иттердің анатомиясы мен физиологиясы

Пәндер