Жасуша және оның органоидтары

Презентация қосу

Жасуша және оның
органоидтары

Орындаған: Тоқтарбеков С.Т.
Тобы: Бт-407
• 1680 жылы голландиялық
ғалым Антони Ван Левенгук
қарапайымдыларды ашады.
• " ауладағы шалшық судың
сақталып тұрғанына көп уақыт
болды, жасылданып кетті. Ол
жерден мен не көре аламын?
Мен не көрдім. Бұл шалшық су
тамшысында кішкентай тірі
ағзалар әлемі көрінді».
Жасушаның құрылысы
Жасуша типтері

Прокариот Эукариот
жасушасы жасушасы
Жасуша қабықшасы

Сыртқы қабат Ішкі қабат

ЖАСУША
Б ҚАБЫРҒАСЫ
ГЛИКОКАЛИКС (МУРЕИН)
ЖАСУША
С ҚАБЫРҒАСЫ
Гликопротеидтер
(ХИТИН)
Жасуша
Гликолипидтер жарғақшасы
Липопротеидтер ЖАСУША
Ө ҚАБЫРҒАСЫ
(ЖАСУНЫҚ)
Цитолемма Жасушалық мембрана

Жасуша
жарғақшас Плазмалық жарғақша
ы

Плазмалемма Мембрана
• Мембрана (лат. Membrana-қабықша)
Г.Никольсон мен С.Сингер 1972 жылы “сұйықтық- теңбілді
құрылым” жасады.
• Бұл модель жарғақшаның неғұрлым толық құрылысын аша
алады.
• Жасушаның ішкі қосылыстарын сыртқы ортадан бөліп тұрады
және белгілі бір жасушаішілік ортаны ұстайды.
Мембрананың құрылысы мен химиялық құрамы

Жасушаның және
кейбір жасуша
органоидтарының негізгі
құрылымы
Қалыңдығы-7,5 -10 нм.
Мембрана липидтері
амфипатикалық
молекулалардың екі
қабатынан
Бір-біріне қатар орналасқан липидті тұрады
қабатты биқабат
немесе билипидті қабат деп атайды.
Липид молекуласының басы және өскіншесі
(құйрығы) бар.
• Мембрананалық жарғақша липидтердің үш
класынан тұрады:
• - фосфолипидтер;
• - гликолипидтер;
• - холестерол.
• Фосфолипидтер – гидрофобты көмірсутекті ұзын
«құйрығынан» және зарядталған гидрофильді
«басынан» тұрады.
• Гликолипидтер (липидтерге көмірсулар байланысқан
қосылыстар)
• Холестерол - гидрофобты өскіншесінің арасына еркін
орналасып мембрана иіліп кетпейтіндей оған беріктік қасиет
береді. Сондықтан мембрана да холестерол аздап болса
иілгіш ал, көбірек кездессе қатты әрі морт сынғыш келеді.
Мембрананың құрылымы

Полярлы емес
өскіншесі
гидрофобты

Полярлы
басы
гидрофильді
Липидті биқабат:
1 – молекуланың полярлы басы;
2 – көмірсутекті тізбек.

• Гидрофильді басы жасуаның ішкі және
сыртқы қабатына қарап орналасады.
• Гидрофобты қабаты бір-біріне қарап ішкі
жағына орналасады.
• Сиректе болса, археилерде, мембраналары
глицерин мен терпеноидты спирттерден тұрады.
Мембранадағы липидтердің жалпы
сипаттамалары:
Липид биқабат түзеді;
Липидті биқабат сұйық құрылымды, сырғымалы икемді
қасиеті бар, сондықтан мембрана қоз ғалмалы, үнемі
жаңарып отырады.
Биқабаттың нәтижесінде мембрана ішкі байланыстарын
үзбей өзінің пішінін өзгертіп, иілгіш келеді.
Плазмалық мембрананың сырғымалылы ғы оны ң
гидрофобты фосфолипид қабатыны ң қасиетіне
байланысты.
Мембраналық липидтер мен н әруыздар жар ға қшада орын
ауыстыра алады және зақымданған жері қалпына келеді;
Мембрана екіге бөлінген жерінен өздігінен т ұйы қталып,
біртұтас құрылым құрайды;
Липидті биқабаттың таңдап өткізгіштік қасиеті бар;
Плазмалеммадағы нәруыз молекулалары
• Шеткі (перифериялық) нәруыздың бір қабаты
фосфолипидтердің сыртында, ал бір қабаты жасушаның
ішкі моноқабатында орналасады;
• Мембранаға жартылай батып орналасатын нәруыздар-
жартылай трансмембраналы деп аталады;
• Мембрананы қақ жара орналасқан нәруыздар-
трансмембраналы (интегралды) деп аталады.
Заттардың жасуша ішіне немесе жасушаның сыртына , сонымен
қатар цитоплазма арқылы әр түрлі жасуша органеллаларына
тасымалдануы мембрана арқылы жүзеге асады.
Полярлы емес Кіші полярлы зарядталған
газдар молекулалар Ірі полярлы молекулалар
молекулалар
молекулалар

бензин этанол глюкоза аминқышқыл иондар
ы

Мембрананың негізгі қасиетінің бірі заттарды таңдап
тасымалдауымен сипатталады: кейбір заттар мембрана
арқылы өте алады, ал кейбір заттар өте алмайды.
.
Органоидтар
Жасушаның тіршілігіне қажетті энергиямен қамтамасыз ету, тасымалдау, та ғы сол
сияқты функцияларды жүзеге асыратын цитоплазма элементтері

Ортақ
органоидтар: Тек
жануарларда:
Тек Жарғақша, лизосомалар,
өсімдіктерде: рибосомалар, жасуша
Пластидтер, нағыз ЭПТ, Гольджи орталығы, май
вакуоль, жиынтығы, түтікшелер
жасунықты жасуша ядро,
қабырғасы талшықтар
периоксисома, және
митохондрияла кірпікшелер
р
Органоидтар

Жарғақшасыз: цитоқаңқа,
рибосомалар, жасуша орталығы,
талшықтар және кірпішелер, ядродағы
хромосомалар мен ядрошықтар
Қосжарғақшалы: ядро,
митохондриялар, пластидтер:
лейкопластар, хлоропластар,
хромопластар
Біржарғақшалы: ЭПТ, Гольджи
жиынтығы, лизосомалар, вакуоль,
пероксисомалар – ұсақ денешіктер
Цитоплазма
Cytos - жасуша, plasma – сұйық
зат
Жасуша компоненттерінің
субстраты
Қозғалыс жылдамдығы - 7 см/сағ
1862 ж Ян Пуркинье “протоплазма”
1862 ж Келликер “цитоплазма”
Химиялық құрамы
• Су 60-90 пайыз
• Фосфолипидтер
• Нәруыздар (липопротеидтер )
• Ферменттер
• Нуклейн қышқылдары
• АТФ
Құрылымы:
• Гиалоплазма
• Органеллалар (органоидтар)
• Қосындылар
Қозғалыс жылдамдығы - 7 см/сағ

иклоз – цитоплазманың жасуша ішіндегі қозғалы

Айналым жасап Торланып

Егер цитоплазманың қозғалысы тоқтаса, жасуша өледі
цитоқаңқа
Микротүтікшелер
• Цитоқаңқаның құрамына
кіретін тубулин нәруызынан
тұратын түтікше тәрізді заттар
• Тубулин нәруызы түйіршікті
ЭПТ-да синтезделеді
• Жасуша органоидтарының
жасуша ішінде қозғалуына
әсер етеді
• d=20-30 нм
• Қабырғалары 6-8 нм. Ол
спираль түрінде орналасқан 13
протофиламенттерден
(көлденең кесіндісінде)
тұрады.
Микротүтікшелер
• Зат тасымалдауға қатысады
• Центриоль, базальды
денешіктердің құрамына кіреді
• Талшықтар мен кірпікшелердің
негізгі құрылымдық заты болып
табылады
микрофиламенттер
• Актин нәруызынан
тұратын жіпшелер
• Цитоплазмада
жіпшелерден түйін
түзеді
• Диаметрі 6-8 нм,
полярлы заттар
• Бұлшықеттерде
миозин нәруызынан
тұрады, жиырылуды
қамтамасыз етеді
Цитоплазманың атқаратын
қызметі

• Жасушаның барлық
компоненттерін бір жүйеге
келтіреді
• Көптеген биохимиялық және
физиологиялық процестердің
жүретін орны
• Органоидтардың орналасатын
ортасы
Қосындылар – органоидтерге
жатпайды, тұрақсыз

Қосымшалар: липидті, гликоген гранулалары,
крахмал, секреттер, кристалдар (кальций оксалаты
н/е карбонаты)
Картоп жасушаларында түйір түрінде, мақта н/е
күнбағардың тұқым эндоспермаларының
жасушаларында май тамшысы түрінде облуы мүмкін.

• Цитоплазмада болатын метаболизм процесінің
ыдырамаған өнімдері (экскреттер), қор заттары
Цитоқаңқа

Эукариоттар цитоплазмасын қозғалысқа келтіріп тұратын
мембранасыз молекулалар

Компоненттері:
- Микротүтікшелер
- Микрофиламенттер
- Аралық филаменттер
Рибосомалар

1 — кіші суббірлік; 2 — аРНК; 3 — аминоацил — тРНК; 4 —
амин қышқылы; 5 — үлкен суббірлік; 6 — эндоплазмалық
тордың мембранасы; 7 — синтезделуші полипептидті тізбек.
Рибосомалар
• Пішіні 20-30 нм
• Үлкен және кіші суббірліктен тұрады
• Құрылымы: рибонуклеопротеидтерден
(рРНК) және ақуыздардан тұрады
• Үлкен суббірлік: 40 ақуыз молекуласы 3
рРНК молекуласынан тұрады
• Кіші суббірлік: 33 молекула ақуыз және 1
молекула рРНК-дан тұрады
• рРНК ДНК үлескісінде синтезделеді
• Ядрошықтарда рРНК молекулаларына
қажетті нәруыздар қосылып екі төменгі
өлшембірлік – үлкен, кіші өлшембірліктер
қалыптасады
• Екі төменгі өлшембірліктер жеке-жеке ядро
жарғақшасының сыртына шығады
• Цитоплазмада қосылып рибосомалар түзеді
• Түйіршікті эндоплазмалық тордың
жарғақшасында да болады
Жасуша орталығы немесе
центриоль
Құрылысы
Бұл терминді 1895 жылы Т. Бовери
ұсынған
Ұзындығы 0,5 мкм
Диаметрі 0,25 мкм болатын 9
микротүтікшеден тұратын цилиндр
Центриольдер өзара перпендикуляр
орналасады. 1-уі өз ұшымен екіншісіні ң
бүйір бетіне сүйене орналасады
Ядро бөлінер алдында жасуша орталы ғы
екі еселенеді және олар 2 полюске
ажырайды
Эндоплазмалық тор
Эндоплазмалық тор
1945 жылы К. Портер ашты
Цистерна мен түтікшелерден тұрады
ЭПТ-дың негізгі қызметі: тасымалдау
және өз заттарын синтездеу
Көптеген заттар ЭПТ-дың
мембранасының сыртқы бетінде
синтезделеді де Гольджи аппаратына
тасымалданады
ЭПТ-дың түтікшелерінің
ұштарында синтезделетін заттар ең
алдымен жинақталып содан кейін
тасымалдау көпіршіктері ретінде
бөлінеді
Әрбір көпіршік мембранамен
қоршалған. Олар гиалоплазмадан
қажетті жеріне жылжиды. Олардың
тасымалдануына микротүтікшелер
қатысады
Түйіршікті ЭПТ
Цистерналардың қуыстарында
ақуыздың қорын, арнай
ферменттерді синтездейді
Барлық органоидтардың бір-
бірімен байланысын жүзеге
асырады
Түйіршіксіз ЭПТ
Липидтерді синтездеп (май қышқылы
және глицеролдан) Гольджи
аппаратына жеткізеді
ЭПТ-да липидтердің бір класы
стероидтар синтезделеді.
Стероидтарға: бүйрек үсті безінен
бөлінетін кортикостероидтар және
тестостерон, эстроген синтезделеді
Гольджи аппараты

Құрылысы
1898 жылы КАМИЛЛО ГОЛЬДЖИ жүйке жасушаларынан торлы
денелерді анықтады
Цистерналар, көпіршіктер, түтікшелер, таба қшалардан т ұрады
3 мембраналық элементтерден құралады: цистерналар, к өпіршіктер,
вакуольдер
Атқаратын қызметі
◦ Органикалық заттардың жиналуы
◦ Органкалық заттардың шығарылуы
◦ Лизосомолардың түзілуі
Лизосомалар

Құрылысы:
◦ Домалақ пішінді
көпіршіктер (сырты –
мембрана, іші –
ферменттер)

Атқаратын қызметі:
◦ Органикалық заттарды еріту
◦ Жасушадағы өлі органоидтарды еріту
◦ Өлі жасушаларды жою
Вакуоль
Вакуоль – іші сұйықтыққа толы тонопласт
мембраналы органоид. Жануар жасушасында
вакуоль өте кіші, фагацитоз, ас қорыту, жиырылу
қызметтерін атқарады. Өсімдік жасушаларында
вакуоль үлкен. Ішіндегі сұйықтық жасуша
сұйықтығы деп аталады. Ол қант, минералды
тұздар, органикалық қышқылдардың,
пигменттердің және басқа заттардың
концентрациялы ерітіндісі. Вакуольдер суды
қорға жинайды, бояғыш пигменттер, қорғаныш
заттары (танин), жасушаның автолизін тудыратын
гидролитикалық ферменттер, қалдық заттарды
жинауға қор заттарын жинау қызметін атқарады.
Ядро
хромосомалары бар
жасушаның ең
маңызды құрам
бөлігі.

Ядроны өсімдіктер жасушасынан ағылшын ботанигі
Р.Броун (1831 – 33), ал жануарлар жасушасынан
Т.Шванн (1838 – 39) анықтады.
Ядро кариолеммадан (ядро қабықшасы),
хромосомалардан, ядрошықтан
және кариоплазмадан (ядро сөлі, шырыны)
Митохондрия
Митохондриялардың
көлемі тұрақты
емес. Көп
жасушаларда
олардың калыңдығы
тұрақты (0,5мкм), ал
тұрақсыз (жіпше тәрізді митохондриялар)
ұзынды7—10
ғы мкм-
ге дейін жетеді.
Митохондриялардың матриксында ДНК матрицасы
арқылы РНК синтезі өтеді. Митохондрияда РНК-ның
информациялық, тасымалдаушы, рибосомды түрлері
синтезделеді.
Хлоропла
ст
фотосинтез процесін жүзеге
асыратын өсімдіктердің
жасуша ішкілік органоиды.
Жарықсыз өсірген
өсімдіктерде болатын
этиопластар жарықтың
әсерінен жасыл түске боялып, хлоропластға айналады.
Хлоропластты цианобактериялардың ежелгі
ядролыгетеротрофты балдырлармен немесе
қарапайымдармен симбиогенез нәтижесінде пайда
болған деп жорамалдайды.

Ұқсас жұмыстар

Жасуша цитоплазмасы

Екі мембраналы органоидтар. Пластидтер. Митохондриялар

Жасуша қабықшасы

Жасуша ұғымы

Қосмембраналы органоидтар

Жасуша қасиеттері

Эндоплазмалық тор Метехондриялар Жасуша орталығы

Жасушаның органоидтары

Жасуша орталығы

Прокариоты клетка

Пәндер