Жасуша және оның органоидтары

Орындаған: Тоқтарбеков С. Т.

Тобы: Бт-407

1680 жылы голландиялық ғалым Антони Ван Левенгук қарапайымдыларды ашады.

" ауладағы шалшық судың сақталып тұрғанына көп уақыт болды, жасылданып кетті. Ол жерден мен не көре аламын? Мен не көрдім. Бұл шалшық су тамшысында кішкентай тірі ағзалар әлемі көрінді».

Жасушаның құрылысы

Эукариот жасушасы

Прокариот

жасушасы

Жасуша типтері

Жасуша жарғақшасы

Жасушалық мембрана

Плазмалық жарғақша

Мембрана

Мембрана (лат. Membrana-қабықша)

Г. Никольсон мен С. Сингер 1972 жылы “сұйықтық- теңбілді құрылым” жасады.

Бұл модель жарғақшаның неғұрлым толық құрылысын аша алады.

Жасушаның ішкі қосылыстарын сыртқы ортадан бөліп тұрады және белгілі бір жасушаішілік ортаны ұстайды.

Плазмалемма

Цитолемма

Мембрананың құрылысы мен химиялық құрамы

Жасушаның және кейбір жасуша органоидтарының негізгі құрылымы

Қалыңдығы-7, 5 -10 нм.

Мембрана липидтері амфипатикалық молекулалардың екі қабатынан тұрады

Бір-біріне қатар орналасқан липидті қабатты биқабат немесе билипидті қабат деп атайды.

Липид молекуласының басы және өскіншесі (құйрығы) бар.

Мембрананалық жарғақша липидтердің үш класынан тұрады:

- фосфолипидтер;

- гликолипидтер;

- холестерол.

Фосфолипидтер - гидрофобты көмірсутекті ұзын «құйрығынан» және зарядталған гидрофильді «басынан» тұрады.

Гликолипидтер (липидтерге көмірсулар байланысқан қосылыстар)

Холестерол - гидрофобты өскіншесінің арасына еркін орналасып мембрана иіліп кетпейтіндей оған беріктік қасиет береді. Сондықтан мембрана да холестерол аздап болса иілгіш ал, көбірек кездессе қатты әрі морт сынғыш келеді.

Мембрананың құрылымы

Липидті биқабат: 1 - молекуланың полярлы басы; 2 - көмірсутекті тізбек.

Гидрофильді басы жасуаның ішкі және сыртқы қабатына қарап орналасады.

Гидрофобты қабаты бір-біріне қарап ішкі жағына орналасады.

Сиректе болса, археилерде, мембраналары глицерин мен терпеноидты спирттерден тұрады.

Мембранадағы липидтердің жалпы сипаттамалары:

Липид биқабат түзеді;

Липидті биқабат сұйық құрылымды, сырғымалы икемді қасиеті бар, сондықтан мембрана қозғалмалы, үнемі жаңарып отырады.

Биқабаттың нәтижесінде мембрана ішкі байланыстарын үзбей өзінің пішінін өзгертіп, иілгіш келеді.

Плазмалық мембрананың сырғымалылығы оның гидрофобты фосфолипид қабатының қасиетіне байланысты.

Мембраналық липидтер мен нәруыздар жарғақшада орын ауыстыра алады және зақымданған жері қалпына келеді;

Мембрана екіге бөлінген жерінен өздігінен тұйықталып, біртұтас құрылым құрайды;

Липидті биқабаттың таңдап өткізгіштік қасиеті бар;

Плазмалеммадағы нәруыз молекулалары

Шеткі (перифериялық) нәруыздың бір қабаты фосфолипидтердің сыртында, ал бір қабаты жасушаның ішкі моноқабатында орналасады;

Мембранаға жартылай батып орналасатын нәруыздар-жартылай трансмембраналы деп аталады;

Мембрананы қақ жара орналасқан нәруыздар- трансмембраналы (интегралды) деп аталады.

Заттардың жасуша ішіне немесе жасушаның сыртына, сонымен қатар цитоплазма арқылы әр түрлі жасуша органеллаларына тасымалдануы мембрана арқылы жүзеге асады.

газдар

Полярлы емес молекулалар

Кіші полярлы молекулалар

Ірі полярлы молекулалар

зарядталған молекулалар

бензин

этанол

глюкоза

аминқышқылы

иондар

Мембрананың негізгі қасиетінің бірі заттарды таңдап тасымалдауымен сипатталады: кейбір заттар мембрана арқылы өте алады, ал кейбір заттар өте алмайды.

Органоидтар

Жасушаның тіршілігіне қажетті энергиямен қамтамасыз ету, тасымалдау, тағы сол сияқты функцияларды жүзеге асыратын цитоплазма элементтері

Органоидтар

Цитоплазма

Жасуша компоненттерінің субстраты

Cytos - жасуша, plasma - сұйық зат

1862 ж Ян Пуркинье “протоплазма”

1862 ж Келликер “цитоплазма”

Қозғалыс жылдамдығы - 7 см/сағ

Су 60-90 пайыз

Фосфолипидтер

Нәруыздар (липопротеидтер )

Ферменттер

Нуклейн қышқылдары

АТФ

Гиалоплазма

Органеллалар (органоидтар)

Қосындылар

Химиялық құрамы

Құрылымы:

Қозғалыс жылдамдығы - 7 см/сағ

Циклоз - цитоплазманың жасуша ішіндегі қозғалысы

Егер цитоплазманың қозғалысы тоқтаса, жасуша өледі

цитоқаңқа

Микротүтікшелер

Цитоқаңқаның құрамына кіретін тубулин нәруызынан тұратын түтікше тәрізді заттар

Тубулин нәруызы түйіршікті ЭПТ-да синтезделеді

Жасуша органоидтарының жасуша ішінде қозғалуына әсер етеді

d=20-30 нм

Қабырғалары 6-8 нм. Ол спираль түрінде орналасқан 13 протофиламенттерден (көлденең кесіндісінде) тұрады.

Микротүтікшелер

Зат тасымалдауға қатысады

Центриоль, базальды денешіктердің құрамына кіреді

Талшықтар мен кірпікшелердің негізгі құрылымдық заты болып табылады

микрофиламенттер

Актин нәруызынан тұратын жіпшелер

Цитоплазмада жіпшелерден түйін түзеді

Диаметрі 6-8 нм, полярлы заттар

Бұлшықеттерде миозин нәруызынан тұрады, жиырылуды қамтамасыз етеді

Цитоплазманың атқаратын қызметі

Жасушаның барлық компоненттерін бір жүйеге келтіреді

Көптеген биохимиялық және физиологиялық процестердің жүретін орны

Органоидтардың орналасатын ортасы

Қосындылар - органоидтерге жатпайды, тұрақсыз

Қосымшалар: липидті, гликоген гранулалары, крахмал, секреттер, кристалдар (кальций оксалаты н/е карбонаты)

Картоп жасушаларында түйір түрінде, мақта н/е күнбағардың тұқым эндоспермаларының жасушаларында май тамшысы түрінде облуы мүмкін.

Цитоплазмада болатын метаболизм процесінің ыдырамаған өнімдері (экскреттер), қор заттары

Цитоқаңқа

Компоненттері:

Микротүтікшелер

Микрофиламенттер

Аралық филаменттер

Эукариоттар цитоплазмасын қозғалысқа келтіріп тұратын мембранасыз молекулалар

Рибосомалар

1 - кіші суббірлік; 2 - аРНК; 3 - аминоацил - тРНК; 4 - амин қышқылы; 5 - үлкен суббірлік; 6 - эндоплазмалық тордың мембранасы; 7 - синтезделуші полипептидті тізбек.

Рибосомалар

Пішіні 20-30 нм

Үлкен және кіші суббірліктен тұрады

Құрылымы: (рРНК) және ақуыздардан тұрады

Үлкен суббірлік: 40 ақуыз молекуласы 3 рРНК молекуласынан тұрады

Кіші суббірлік: 33 молекула ақуыз және 1 молекула рРНК-дан тұрады

рРНК ДНК үлескісінде синтезделеді

Ядрошықтарда рРНК молекулаларына қажетті нәруыздар қосылып екі төменгі өлшембірлік - үлкен, кіші өлшембірліктер қалыптасады

Екі төменгі өлшембірліктер жеке-жеке ядро жарғақшасының сыртына шығады

Цитоплазмада қосылып рибосомалар түзеді

Түйіршікті эндоплазмалық тордың жарғақшасында да болады

Жасуша орталығы немесе центриоль

Құрылысы

Бұл терминді 1895 жылы Т. Бовери ұсынған

Ұзындығы 0, 5 мкм

Диаметрі 0, 25 мкм болатын 9 микротүтікшеден тұратын цилиндр

Центриольдер өзара перпендикуляр орналасады. 1-уі өз ұшымен екіншісінің бүйір бетіне сүйене орналасады

Ядро бөлінер алдында жасуша орталығы екі еселенеді және олар 2 полюске ажырайды

Эндоплазмалық тор

1945 жылы К. Портер ашты

Цистерна мен түтікшелерден тұрады

ЭПТ-дың негізгі қызметі: тасымалдау және өз заттарын синтездеу

Көптеген заттар ЭПТ-дың мембранасының сыртқы бетінде синтезделеді де Гольджи аппаратына тасымалданады

ЭПТ-дың түтікшелерінің ұштарында синтезделетін заттар ең алдымен жинақталып содан кейін тасымалдау көпіршіктері ретінде бөлінеді

Әрбір көпіршік мембранамен қоршалған. Олар гиалоплазмадан қажетті жеріне жылжиды. Олардың тасымалдануына микротүтікшелер қатысады

Түйіршікті ЭПТ

Цистерналардың қуыстарында ақуыздың қорын, арнай ферменттерді синтездейді

Барлық органоидтардың бір-бірімен байланысын жүзеге асырады

Түйіршіксіз ЭПТ

Липидтерді синтездеп (май қышқылы және глицеролдан) Гольджи аппаратына жеткізеді

ЭПТ-да липидтердің бір класы стероидтар синтезделеді. Стероидтарға: бүйрек үсті безінен бөлінетін кортикостероидтар және тестостерон, эстроген синтезделеді

Құрылысы

1898 жылы КАМИЛЛО ГОЛЬДЖИ жүйке жасушаларынан торлы денелерді анықтады

Цистерналар, көпіршіктер, түтікшелер, табақшалардан тұрады

3 мембраналық элементтерден құралады: цистерналар, көпіршіктер, вакуольдер

Атқаратын қызметі

Органикалық заттардың жиналуы

Органкалық заттардың шығарылуы

Лизосомолардың түзілуі

Гольджи аппараты

Notes: Аппарат Гольджи представляет собой стопку мембранных мешочков (цистерн) и связанную с ними систему пузырьков. На наружной, вогнутой стороне стопки из пузырьков (отпочковывающихся, по-видимому, от гладкой эндоплазматической сети) постоянно образуются новые цистерны, на внутренней стороне цистерны превращаются обратно в пузырьки. Основной функцией аппарата Гольджи является транспорт веществ в цитоплазму и внеклеточную среду, а также синтез жиров и углеводов, в частности, гликопротеина муцина, образующего слизь, а также воска, камеди и растительного клея. Аппарат Гольджи участвует в росте и обновлении плазматической мембраны и в формировании лизосом.