Меншік құқығы және өзге заттық құқықтар

Презентация қосу

КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда Қазақстан тәуелсіз, дербес мемлекет ретінде орны ққанына 15 жыл толып
отыр. Қазақстан - зайырлы, әлеуметтік, бастысы құқықтық мемлекет ретінде қалыптасуға
міндет қойып отыр. Оның стратегиялық мақсаттары: экономиканы нары қты қ қатынастар ға
негіздеу, либерал-демократиялық қоғам құру және құқықтық мемлекет орнату. Осы
мақсаттарды жүзеге асыру жолында реформалар жүргізіліп жатыр ж әне алда ғы уа қытта да
жүргізіле бермек. Қоғамдағы ең басты құндылық: адам және оны ң құқы қтыры мен
бостандықтары болып табылады.
Қоғам қашанда белгілі бір тәртіпке, заңдылыққа сүйене отырып өмір с үреді. Ол
әрбір азаматтың саналы, жақсы тіршілігі мен жар қын болаша ғына жол ашады. Ал қо ғамда
тәртіп болмаса, ол құлдырайды, ондай қоғамның келешегі болмайды. Сол себепті қо ғамды
белгілі бір заңдылыққа сүйене отырып, тәртіп орнатудың маңызы зор. Қо ғамда ғы т әртіп
адамдардың мінез-құлқын, іс-әрекетін реттейтін қағидалардың әсерімен орнатылады. Барлы қ
қарым-қатынасты құқықтық тұрғыдан реттеу өте күрделі; ол көп салалы және көп ж үйелі
процесс. Дегенмен, қазіргі уақытта құқықтық реформаны ң бірінші кезе ңінде ел өміріне
қажетті көптеген маңызды заңдар қабылданды. 1994 жылы 26 желто қсанда Қаза қстан
Республикасының Азаматтық кодексі қабылданып, о ған Елбасы қол қойды.
Бұл кодексте меншік құқығы және өзге де заттық құқықтар жан-жақты
қарастырылып, сараланған.
Менің курстық жұмысымның мақсаты – Қазақстан Республикасында ғы меншік құқы ғы ж әне
өзге де заттық құқықтарды теориялық және практикалық тұрғыдан таразылау. Осы ма қсат қа
орай өзіме төмендегідей міндеттер қойдым:
Меншік құқығы ұғымының мәнін ашу,
Меншік құқығының нысандары мен түрлерін айқындау,
Қазақстан Республикасындағы меншікке байланысты шы ққан заңдарды тал қылау,
“Пайдаланудың өкілеттік құқығы”, “билік ету құқығы”, “иелену құқығы” ұғымдарына анализ
жасау,
Меншік құқығының тоқтатылу жағдайларын қарастыру.
Меншік құқығы және өзге заттық құқықтар

1. 1 Меншік құқығы ұғымы
Меншік қай қоғамның да сан қырлы өзекті мәселесі болып келді. Сонды қтан да меншік
құқығын құкық институты ретінде қараған кезде оны меншіктен шы ғатын
экономикалык категория деп түсіну керек.
Меншік дегеніміздің өзі материалдық игіліктерді — табиғаттың өнімдері мен е ңбекті —
меншіктену әрі иеленуді білдіреді. Ол тарихи қоғамның ішкі айқындауы аркылы пайда
болады.
Сонымен, меншік затты иелену, меншіктену екен, оны ң өзі затты ң пайдалы қасиеттеріне
орай жүзеге асады, демек, оны меншіктенген со ң өндіріс барысында пайдаланып, о ған
билік етіледі. Меншіктің экономикалық қатынасы кұқы қ нормаларымен реттеліп, меншік
құқығына айналады.
Әлемдік құқықтану доктринасы мен отаңдық заң ғылымы меншік кұқығын объективті
жағдайдағы меншік құкығы және субъективті жағдайдағы меншік құкығы деп бөледі.
Материалдық игіліктерді иелену, пайдалану және билік етуге байланысты қо ғамды қ
қатынастарды реттейтін азаматтық құқық нормалары жөнінде (кодекс, зандар мен бас қа
да заңдық, нормативтік құжаттар) әңгіме болғаңда — шын мәнінде объективтік
мағынадағы меншік кұкығы, яғни меншіктің құқық институтын құрайтын нормалардың
жиынтығы екенін көреміз (мысалы, АК-ті ң 188-276-баптары). Меншік құкы ғыны ң
объективті нормалары негізінде нақтылы меншік иесі өз калауы бойынша өзіне тиесілі
мүлікті пайдалануына және оған билік етуге құқылы екендігін, я ғни сату-сатып алу,
жалға беру және тағы басқа белгілі заңдық фактілерді жүзеге асыра алатынды ғын
әңгіме еткенімізде меншік кұқығының субъективті жағына тап боламыз (АК-ті ң 188-
бабы).
Азаматтық кодекстің 188-бабында меншік құқығына мынадай аны қтама берілген:
“Меншік кұқығы” дегеніміз — субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын ж әне

қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену,
пайдалану және оған билік ету құқығы. Бұл анықтама мейлінше д әл әрі ғылыми жа ғынан толы қ
берілген. Өйткені, субъектіге "тиесілі" деген с өзбен шектеліп қалмай, м үліктеріне өз қалауынша
иелену, пайдалану және билік ету құқығын береді. Меншік құқығына аны қтаманы субъектіні ң
мүлікке заңға сәйкес билік етуі, оны өзінің қалауынша пайдалануы деп т үсіну керек. Я ғни
субъектінің затқа үстемдік етуі заңдастырылған және оған толы қ құқылы. Осындай үстемдікке
қол жеткізу арқылы меншік иесі заттың табиғат берген қасиеттеріні ң б әрін пайдаланып, оны
өзгертуге, өндеуге, билік етуге, тіпті бөтен біреуге беруге, жойып жіберуіне толы қ құқы бар. Зат қа
заң арқылы үстемдікті тану заң құжаттарында көрсетілген шекте жүзеге асады, өйткені, зат қа
үстемдікті шектеу меншік иесінің еркіндігіне белгілі бір д әрежеде ы қпалын тигізеді, демек, зат қа
меншік иесінің билігі шексіз болуы мүмкін емес. Сондықтан да Азаматты қ кодексті ң 188-
бабындағы меншік құкығын шектеу мұндай құқықтың шексіз еместігін көрсетеді, сол себепті де
тұлғаның өз иелігіндегі затты иелену, пайдалану және билік ету к ұқы ғы за ң ар қылы
айқындалады. Меншік иесінің еркіндігін шектеу меншік иесінін өз өкілепігін ж үзеге асыруы бас қа
тұлғалар мен мемлекеттің құқықтарын және заңмен қорғалатын м үдделерін б ұзбауға тиіс
міндеттен туыңдайды. Мұндай құқықты немесе занды мүддені б ұзу бас қа т үрлерде де кездесуі
мүмкін, айта-лық, меншік иесі өзінің монополиялық немесе басым жа ғдайларын пайдаланып,
нарықта көрер көзге қиянатқа жол беруі мүмкін (АК 11-бабыны ң 3-тарма ғы). Міне, осындай теріс
пиғылды әрекеттерге жол бермеу үшін де осындай талап за ңға енгізілді. Меншік иесі өз
құқықтарын жүзеге асырған кезде азаматтардың денсаулығы мен айналада ғы орта ға келтірілуі
мүмкін зардаптарға жол бермеу шараларын қолдануға міндетті (АК-ті ң 188-бабыны ң 4-тарма ғы).
1.2. Меншік құқығының иелену, пайдалану және билік ету құрамдас б өліктері
Азаматық кодекстің 188-бабында қаралған меншік құкығының иелену, пайдалану ж әне билік ету

тәрізді құрамдас бөліктерінен басқа оны заңмен қорғау да ескерілген.
Мұндай құқық өзгенің кұқығына тәуелді емес, меншік иесі өзінің мүлкін са қ-тауға, қорғауға, өзге
адамдардың сырттан өрекет етпеуіне тыйым салуына ха қысы бар. Егер осындай құқы қтары
бұзылып жатса, онда ол затты қайтарып алуға, қалпына келтіруге, келген залалды ң орнын
толтыруға кұқылы.
Азаматтық кодекстің 188-бабы 5-тармағына сәйкес меншік құқығыны ң мерзімі шексіз болады.
Мүлікке меншік құқығы Азаматтық кодексте көзделген негіздер бойынша ғана ы қтиярсыз
тоқтатылуы мүмкін.
Меншік құқығының мазмұнын меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану ж өне билік ету т әрізді
өкілеттіктер құрайды.
Бұл өкілеттіктердің әрқайсысы меншік құқығының қажетті элементтері болып табылады. Меншік
иесі аталғандардың қай-қайсысын да үшінші бір т ұлға ға бере алады, тіпті үш өкілеттікті ң б әрін де
беріп жіберіп, өзі меншік иесі больш қала береді. Мысалы, ол заттарын теміржол, әуежай ж әне
қонақ үйдің зат сақтайтын жеріне тапсырып, өз қарауындағы затты к үзетшіні ң игілігіне береді.
Кейде заң талаптарына сәйкес меншік иесінен несие берушіні ң талабын қана ғаттандару үшін м үлкі
ықтиярсыз алынуы мүмкін, онда меншік иесі әлгі үш өкілеттіктен де айрылады. Біра қ ол м ұндай
жағдайда меншік иесі болып қала береді. Қарызын өтегеннен кейін м үлкін сат қаннан қал ған каржы
алуға құқылы, сөйтіп, заттарын кері қайтарғаннан соң оны ң пайдалану ж әне билік ету өкілеттігі
қалпына келтіріледі.
Иелену құқығы мүлікті нақты иелену мүмкіндігін заң жағынан толықтай қамтамасыз етуді жүзеге
асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде үстемдік етуге м үмкіндік беріп, затты пайдалану үшін
маңызды алғышарт жасайды.
Заң иеленуді занды, заңсыз, адал ниетті және арам ниетті деп б өледі. Егер мүлікті иелену занды
негізде жасалса, онда ол занды иелену болып табылады. Яғни құқық негізінде меншік құқығы
жүзеге асырылуы тиіс. Затты (мүлікті) заңсыз иелену, егер оны зорлықпен немесе заңнан жасырын
жасалса, немесе
заңсыз иеленуші затты кездейсоқ иеленіп, оны қайтару ж өніндегі талапты құла ғына ілмесе, б ұл да
құқық бұзу деп есептеледі. Сондай-ақ иеленуші иеленген затының заңсыз екендігін білсе, білуге

тиісті болса, оңда ол арам ниетті иеленуші делінген. Қарсы жа қ өзіні ң талабын д әлелдемейінше, зат
иеленуші адал алушы қатарьна жатады (АК-тің 261-бабы). Ал, керісінше, егер де м үлік оны
иеліктен айыруға құкығы болмаған адамнан тегін алынып, алушы м ұны білмесе ж әне білуге тиіс
болмаса (адал алушы), мүлікті меншік иесі немесе меншік иесі м үлікті иеленуге берген адам
жоғалтқан не мұнын екеуінен де ұрланған, не олардың иеленуінен б ұрын б ұларды ң еркінен тыс
өзге жолмен шығып қалған ретте ғана меншік иесі бұл мүлікті алушыдан талап етіп алдыруга
құқьілы.
Азаматтық кодекстің 188-бабында иеленудің әр түрі туралы айтылма ған, тек атал ған бапты ң 3-
тармағыңда ғана бөтеннің затына кұқық ретінде иеленуді ң жасалу жолы мен т әуелділігі
көрсетіледі. Сонымен бірге занда ерекше негіз бар "Иелену мерзіміне" жол беріледі (АК-ті ң 20-
бабы). Иеленудің мұндай кұқығы меншік құкығынан тұлғаның затты өз билігінде на қты т үрде
ұстауымен ерекшеленеді. Бұл иеленудің зандық салдары болады, я ғни иеленуші мүлікке меншік
құқығын алғанға дейін оны басқалардан қорғауға құқылы (АК-тін 240-бабы, 2-тарма ғы), ал
екінші жағынан, осы баптың нормалары негізіңде өзіні ң иелігіндегі затты меншіктенуге құқы қ
алады. Сонымен, иеленудің мерзімне мынадай белгілер т ән:
а) ол иелік ететін мүлікке нақты үстемдік етеді;
ө) осы тұлғаның затқа адал, ашық және үздіксіз түрде нақты үстемдік етуі. Демек, иеленуді ң
мерзімі иелену құқығынан меншік құқығының құрамдас бір бөлігі ретінде ерекшеленеді. О ған
қоса бұл иелену түрі затты иелену кұкығынан да ерекшеленеді, сонымен бір мезгілде затты
иелену құқығын өзгеге бергенімен, меншік иесі болып қала береді (мысалы, кепілдік шарты
бойынша).
Пайдаланудың өкілеттік құқығы дегеніміз — мүліктен оның пайдалы таби ғи қасиеттерін алуды ң,
соңдай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде камтамасыз етілуі. Пайда кіріс, өсім, жеміс, т өл алу
және өзге нысаңдарында болуы мүжін (АК- тің 188-бабы 2-тарма ғы).
Пайдаланудың өкілеттік құқығынан жай пайдалануды ажырата білу керек. Пайдаланудын
өкілеттік құқығы — затты пайдалануға құқықты қамтамасыз ететін меншік құқы ғы субъектісіні ң
өкілеттілігі. Пайдалану — осы құқықты жүзеге асыру болып табылады, ягнн затты на қты
пайдаланып немесе оны кашан кіріс ал ғанша т ұтыну.

Меншік иесі өзінің пайдаланудың өкілеттік құқығьн қалай жүзеге асыр
Меншік иесі өзінің пайдаланудың өкілеттік құқығьн қалай жүзеге асыруды өзі шешеді. Біра қ та,
Конституцияның 6-бабын бұрмаламауы тиіс, яғни меншікті пайдалану қоғамдық игілікке карсы
келмеуі керек. Демек, қоғамдық маңызы бар объектіні пайдалан ға ңда, меншік иесі тек өзіні ң
ғана емес, қоғамның да мүддесін ойлауына тура келеді. Мысалы, қаза қ өнеріні ң к өрнекті
шығармаларын, айталық мұрагер меншік иесі ретінде бүлдірмеуге міндетті. Меншік иесі баска
тұлғаға өзінің пайдалану құқығын беруіне хақылы (мысалы, жалға, аренда ға беру т.б.).
Пайдалануға өкілеттік алған тұлға оны өзі үшін пайдалана бастайды (мысалы, затты пайдалану,
өнім алу). Мұндай жағдайда меншік иесі өзінің өкілеттігіне с әйкес табысты жанама жолмен
түсіреді, айталық, затты пайдаланудан түскен кірісті иеленеді, немесе бслгілі бір пайызды
еншілейді.
Заң негізіңде немесе басқа да құқылық құжаттарға орай меншік иесі өкілеттігінен айрылуы не
құқығы шектелуі мүмкін. Мәселен, тұрғын үйді не оның бір бөлігін тұрғын жай мақсатынан тыс
пайдалану жағдайы заң арқылы жүзеге асады ("Тұрғын үй қатынастары туралы" За ңны ң 4-
бабы).
Билік ету құқығы дегеніміз — мүліктің заң жүзіңдегі тағдырын белгілеудің за ңмен қамтамасыз
етілуі (АК-тің 188-бабы 2-тармағы).
Билік етудің өкілеттігі меншік құқығының объектілеріне қатысты мәмілелер жасауға өкілетті.
Мысалы, меншік иесі өзінің меншік құқығын өзгеге беріп, кепілдік құқық жасап, жал ға беруді
жүзеге асырса, онда ол билік құқығын жүзеге асырғаны больш табылады. Билік ету құқы ғы
арқылы мәмілелер жасалған кезде меншік иесінің құқығы өзгеге толықтай не жекелеген т үрде
өтеді (мысалы, арендаторға иелік ету және пайдалану құқықтары беріледі). Билік етуді ң
өкілеттігін жүзеге асырудың маңызды түрі меншік иесінің мүлікті өз иелігінен шы ғарып, бас қа
адамдарға беруі болып табылады.
Нарықта өз орнын табу үшін меншік иесіне билік ету қажет. Әдетте тауарлар ауыстыру үшін
өндіріледі. Ауыстыру кезінде меншік иесінің құкығы сатушыдан сатып алушы ға ауысады.
Сондықтан да сатушы тауардың меншік иесі ретінде меншік құқығын өзгертуге мүмкіндік алуы
тиіс. Билік ету құқығын жүзеге асыру мақсаты меншіктің әр т үрлі т үрлеріне с әйкес келеді.
Әдетге меншік иесі өзінің билік өкілеттігін қалай да жүзеге асыруға міндетті деген ереже жо қ.
Шешімді қалай қабылдайды, қалай билік етеді — оны бір өзі шешеді. Дей т ұр ғанмен, ол б ұл
арада заңды бұрмалауға жол беруге тиіс емес. Әрине, кейбір жа ғдайда меншік иесі өзіні ң билік
ету құқығын қоғам мүдделі болғанда жүзеге асыруға міндетті. Заң мен бас қа да құқы қты қ
негіздерге орай меншік иесінің билік ету құқығы алынуы не то қтатылуы м үмкін. Белгілі бір
жағдайларда билік ету құқығы тек мемлекеттің келісімімен жүзеге асады. Мысалы, әрекет ету
қабілеті шектеулі адамдармен билік ету кұқығын асыру үшін келісім жасаған кезде за ңды өкіліні ң
рұқсаты талап етіледі.
Билік ету құқығы затқа меншік иесі болып табылмайтын т ұлға арқылы да ж үзеге асады. Б ұл
заңның арнайы нұсқауымен болады, немесе меншік иесімен жасал ған келісім-шарт негізі ңде
(мысалы, теміржол жүкті иесіне
беруге мүмкіндік болмаған жағдайда басқа тұлғаға тапсырады) болады.
Меншік иесі өз меншігінің игілігін көріп қана қоймай (мүлкін пайдаланудан пайда тауып, т ұтыну
қажеттілігін қанағаттандыру), меншігіндегі мүлікті күтіп ұстау ауыртпалы ғы да ж үктеледі.
Айталық, күрделі жөндеу жүргізіп, сақтандыру шараларын жүзеге асырады ж әне т.б. Егер за ңда
қаралмаған болса, өзіне түсетін ауыртпалықты үшінші біреуге жүктеуіне болмайды. Егер м үлік
заңды түрде үшінші жақтарда болса, олардың өзгенің мүлкін күтіп ұстауға жұмсалған
шығындарын, егер шартта өзгеше көзделмесе, меншік иесіне өтуге тиіс. Мысалы, о ған қараусыз
кеткен малды ұстап, баққанға кеткен шығынды айтуға болады.
Шартпен басқа да мәселелер қаралуы мүмкін. Мүлікті бас қа біреуге уакытша пайдалануға
берген кезде оны күтіп-сақтау пайдаланушыға жүктеледі. Күтімсіз және за ңсыз ұста ған адам ға
мүлікті күтіп ұстауға жұмсалған шығындары өтелмейді (АК-тің 189-бабы).
Ауыртпалық жағдайы деп заттардын кездейсоқ жойылу немесе кездейсо қ б үліну қаупін айтады.
Иеліктен айрылған заттардың кездейсоқ жойылу немесе кездейсо қ б үліну қаупі, егер за ң
кұжаттарында немесе шартта ол өзгеше белгіленбесе, сатып алушыда меншік құқы ғы пайда
болуымен бір мезгілде соған көшеді. Мүлікті ң бүлінуі не жойылуына байланысты қауіп бас қа
мезгілде заң немесе шарт негізінде сол мүлікті алушыны ң мойнына ж үктеледі. Мысалы, шарт

жасаушылар ондай
қауіпті шарт жасау кезінде алдын-ала ескереді (сатып алу-сату), я ғни зат берілмей т ұрып, сатып
алушыға меншік құқығы ауыспай тұрғаңда мәселенің басы ашылуы тиіс.
Екінші бір жағдай мерзімінің өтіп кетуіне байланысты. Мәселен, егер иеліктен айырушы адам
затгарды беру мерзімінің өткізіліп жіберілуіне кінәлі болса немесе сатып алушы оларды қабылдау
мерзімінің өткізіліп жіберілуіне кінәлі болса, кездейсоқ жойылу немесе кездейсо қ б үліну қаупін
мерзімін өткізіп жіберген тарап көтереді .
Меншік құқығының нысандары мен түрлері
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабында: " Қаза қстан Республикасында
мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады ж әне бірдей қор ғалады," — деп жазыл ған.
Азаматтық кодекс меншіктің екі нысанда—жеке(191-бап) ж әне мемлекеттік (192-бап) екендігін
тәртіптейді.
Конституцияда меншікті екі нысанға бөліп қарау оларды ң мемлекетке меншік к ұқы ғыны ң
субъектісі ретіндегі қатынасының белгісіне орайластырыл ған. Осы ған орай жеке меншік
мемлекеттік емес меншік болып саналады. Егер меншік құқы ғыны ң субъектісі мемлекет болса
(тікелей немесе тиісті мемлекеттік органдар арқылы), онда әңгіме мемлекеттік меншік ж өнінде
болады. Ал субъект мемлекеттік емес занды т ұлға немесе азаматтар деп танылса, онда жеке
меншік деп есептелінеді. Сонымен, меншікке субъектілер: мемлекет, әкішілік-аума қты қ б өліністер,
занды тұлғалар мен азаматтар бола алады. Заң меншікті т үрлерге де б өледі. Азаматты қ кодекске
сәйкес мемлекеттік меншік республикалық және коммуналды қ болып екіге б өлінеді (192-бап).
Конституцияның 87-бабында коммуналдық меншікті бас қару жергілікті ат қару органдарыны ң
қарауына жатады делінген. Мемлекет өкілеттігін жүзеге асыра отырып, қарауында ғы м үліктерді
өзінің органдары мен мемлекеттік занды т ұлғалары ар қылы бас қарады. Қаза қстан Республикасы
азаматтық заңдармен реттелетін қатынастарға осы қатынастарды ң өзге қатысушыларымен те ң
негіздерде кіреді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік өкімет билігі мен бас қа орга ңдары өздеріні ң осы
органдардының мәртебесін айқындайтын заң құжаттарында, ережелерде ж әне өзге де
құжаттарда белгіленетін кұзыреті шегінде Қазақстан Республикасыны ң атынан өз әрекеттері
арқылы мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндетгерді алып, оларды ж үзеге
асырады, сотта өкілдік ете алады.
Зандарда көзделген реттер мен тәртіп бойынша Каза қстан Республикасыны ң арнайы
тапсырмасымен оның атынан өзге де мемлекеттік органдар, за ңды т ұл ғалар мен азаматтар
өкілдік ете алады (АК-тің 111-бабын 1 және 2 тармақтары).
Азаматтық кодекстің 191-бабына сәйкес жеке меншік азаматтарды ж әне мемлекеттік емес занды
тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді. С өйтіп, ұжымды қ меншік пен
азаматтардың меншігі "жеке меншік" деген терминнің аясына бірігеді. Оларды біріктіру
мемлекеттен бөліп қарау арқылы бұл меншікпен жұмысты ыңғайлы ұйымдастыруға байланысты,
мәселен, салық саясатын жүргізуге, немесе мемлекеттік әкімшілік аппаратты ң ж өнсіз
араласуынан қорғайды.
Мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен азаматтар өздеріне қарасты барлы қ м үлікті ң меншік иесі
болып табылады. Мысалы, акционерлік қоғамның акциясыны ң белгілі бір б өлігі мемлекетке
тиесілі болғанымен, оны мемлекеттік меншік деп айтуға келмейді, себебі ол жеке меншік болып
қала береді.
Азаматтардың жеке меншік категориясы жеке дара өзіндік меншік ұғымына сай келеді. Сонымен
бірге, біздің пікірімізше ол азаматтардың меншігіне деген жеке дара ( өзіндік) (т ұтынушылы қ) ж әне
жеке меншік ішкі дифференциациясы болуы қажет.
Меншік иесінің құқығын жүзеге асыру, яғни оның иелік етуі, пайдалану ж әне билік етуі м үліктін
мүддесі мен максатына орай заңға сәйкес шектелуі мүмкін. Қазақстан Республикасыны ң "Т ұр ғын
үй қатынастары туралы" заңының 40-бабында меншік иесіні ң үй-жайды, орта қ м үлікке қауіп
төндіретін немесе оны нашарлататын жұмыстар ж үргізумен байланысты өзгертуіне, соны ң ішінде
қайта жоспарлауына және қайта жабдықтауына тыйым салынады.

Жеке меншіктің ерекше түріне кондоминиум меншігі де жатады.
Кондоминиум ұжымдық меншік түрінде көріне тұрса да ("Т ұрғын үй қатынастары туралы"
Заңының 31-бабы 1-тармағы) біздің Азаматтық кодексте ұжымдық меншік ұғымы жо қ екендігін
ескерте кеткен жөн. Үй-жай меншік иелерінің әрқайсысы өзіне б өлек (жеке-дара) меншік құқы қ
бойынша тиесілі үй-жайды өз қалауы бойынша иеленуге, пайдалану ға ж әне о ған билік етуге
құқылы.
Үйдің бөлек (өзіндік) меншікке жатпайтын бөліктері (кіре беріс, баспалда қ, лифтілер, т өбелер,
шатырлар, подвалдар, пәтерден тыс не үйге ортақ инженерлік ж үйелер мен жабды қтар, жер
учаскесі, оның ішінде көріктендіру элементтері және орта қтасып пайдаланатын бас қа да
мүліктер) үй-жай меншігі иелеріне ортақ меншік құқығы бойынша тиесілі болады.
Үй-жайдың әрбір меншік иесінің ортақ мүліктегі (ортақ меншіктегі) үлесі о ған тиесілі үй-жай ға
бөлек (өзіндік) меншікке бөлінбейді. Үлестің мөлшері, егер меншік иелеріні ң келісі-мінде өзгеше
көзделмесе, бөлек (өзіндік) меншіктегі тұрғын үй-жайлардың немесе т ұр ғын емес үй-жайларды ң
пайдалы алаңының бүкіл үйдің жалпы алаңына катынасымен аны қталады. М ұндай үлесті заттай
бөліп беруге болмайды.
Кондоминиумның әр алуан түрінің құқылық тәртібінің ерекшеліктері заң кұжаттарымен
айқындалады, ал "Тұрғын үй қатынастары туралы" за ңда т ұр ғын үй кондоминиумы жайында
айтылған.
Азаматтық кодекстің 209-бабына сәйкес екі немесе бірнеше адамнын меншігіндегі м үлік олар ға
ортақ меншік құқығымен тиесілі болады.
Меншік құқығының түрлеріне сипаттама берген кезде мүліктің құқы қты қ т әртібіні ң мазм ұны
мен ерекшелігі мүліктің қайсы бір түріне жататындығына байланысты келеді.
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ
ЗАҢНАМАСЫНЫҢ ДАМУЫ
Қазақстан Республикасының ұлттық меншігі құқығының қалыптасуы айтарлы қтай қиын
жағдайда өтті.
КСРО-ның азаматтық заңдары жеке меншікті мойындамай, мемлекеттік меншікті халъщтык меншігі
деп жоғары деңгейде тәртіптеді. КСРО Конституциясы социалистік меншікті ң үш нысанын б өліп
қарады: мемлекеттік, колхоздық-кооперативтік және кәсіподақтар мен бас қа да қо ғамды қ
ұйымдардың меншігі, сондай-ақ социалистік меншіктен туындайтын өзіндік меншік (КСРО
Конституциясының 10,11,12-баптары, Қазақ КСР Конституциясыны ң 10,11,12-баптары). Оны ң
үстіне КСРО-да ұзақ уақыт бойы коғамдық, яғни мемлекеттік меншікті жекелеген азаматгарды ң
өзіндік меншігінен басым бағалады. Ал оның соңғысы тиісті к ұқы қ жа ғынан қор ғалмады ж әне
өндіріс құралы болып есептелмеді.
90-шы жылдардьщ басынан бастап "социалистік меншіктен" бас тарту үрдісі басталды. КСРО
Конституциясының 10-бабы (КСРО Заңының редакциясы 1990-жыл ғы 14-наурыз) ж әне 1990
жылғы 6-наурыз КСРО-дағы "Меншік туралы" За ңны ң 4-бабы 1-тарма ғыны ң негіздерінде меншік
мынадай түрлерге бөлінді: "азаматтардың меншігі, ұжымдық және мемлекеттік." КСРО
Конституциясының 11-бабына сәйкес мемлекеттік меншік б үкіл халы қты ң игілігі деп танылды.
Мемлекеттік (жалпы халыктық) меншік кеңес мемлекетіне жататын бір қорды құрды, ол б ұл
меншіктің дара және бірден-бір
субъектісі болды, ал Қазақ КСР-інің егемеңдігі тек с өз жүзінде қалды. КСРО-ны ң "Меншік туралы"
заңы (21, 22, 23-баптары) жерді және бас қа табиғи объектілерді еш қандай мемлекетті ң
құрылымының қарауына жатқызбады. Бұл объектілер КСРО- ға да, республикалар ға да бірдей
қарайтын, сөйтіп , шын мәнінде меншік субъектілеріні ң даралы ғына кайшы келді. Осындай
жұмбақ тұжырымдар әр республикаға өз меншік құқығын бермей қойып, мынадай салдар ға

душар болды, айталық, осы баптарға сүйеніп, Қазақстан
Украинаның жерін меншіктеуге, керісінше, Украина қазақ жеріне құқылы болуына әкеп со қты.
Әлгі "жалпы игілік" деген ұғымның өзі бұл мүлікті иесіздікке душар етті, зат бір қара ғанда б әріне
тиесілі болды, сонымен бірге оның нақты иесі де бол ған емес. Демек, әу бастан "халы қты ң игілігі"
категориясы заңмен бекітіле тұрса да, еш қандай ілгерілеуді әкелген жо қ. Өз кезегінде Қаза қ КСР-
нің Конституциясы да меншік бүкіл халыктыкі деп жар салды, біра қ та "халы қ" деген с өз де та ғы
келіп нақтылықты көрсете алмады. Егер меншік субъектісі экономикалы қ ма ғынада — халы қ
десек, оның бір де бір бөлігі өз бетінше меншік иесі болып танылмады. Заттарды ң б үкіл
халықтық болуы тауар — ақша қатынасына қайшы келді, н әтижесінде мемлекеттік м үлік на қты
қатынастардан шығып қалды. Бірыңғай меншік иесіне тауарсыз экономика ғана т ән еді. Шын
мәнінде затқа халық емес, оның бір бөлігі (занды т ұлғалар мен азаматтар) иелік ету тиіс.
КСРО-дағы меншік туралы занда бұрынғы " өзіндік меншік" ұғымынын орнына "азаматтарды ң
меншігі" деген жаңа ұғым пайда болды. Заң әдебиеттерінде жеке меншік тек капиталистік
шаруашылыққа ғана тән емес, бар болғаны тауарлы шаруашылы қтың белгісі деп
тұжырымдалды.
Қазақ КСР-нің өзін-өзі басқару және өзін-өзі қаржыландару т ұжырымдамасында Қаза қстан КСРО
шеңберінде дербес республика ретінде шаруашылық ж үргізуді бекіту мен дамыту жа ғдайларын
қарастырды, сол арқылы жалдамалы еңбекті пайдалану н әтижесінде жеке-дара ( өзіндік)
меншікті және жеке-дара - өндірістік меншікті енгізу идеясы ұсынылды.
Қазақ КСР-інің 1990- жылғы 15-желтоқсанда қабылдаған "Меншік туралы" за ңында т ұн ғыш рет
меншік құқығының принциптері мен ұғымы бекітіліп, Қазак КСР-нің жері мен бас қа таби ғат
ресурстарына айрықша меншік жарияланды. Меншікті ң қал ған бас қа т үрлері де республиканы ң
меншігі болып танылды, дейтұрғанмен, онда бүкілодақты қ меншікті қалыптастыру жа ғы да
ескерусіз калған жоқ. "Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру туралы" За ңыны ң 3-бабында
"Республика аумағындағы барлық ұлттық байлық оның меншігі болып табылады ж әне
республиканың заңдык құзырына өтеді" деп нақты жазылды. Қаза қ КСР-і өзіні ң меншігін, КСРО-

ның меншігін,
республикалық және коммуналдық меншіктерді құрды.
Қазақ КСР-нің меншік туралы заңыңдағы ең бір ұнамды тұс оны ң 7-бабы 2-тарма ғында
азаматтың меншігі былайша тұжырымдалды: "азаматты ң дене ж әне рухани қажеттерін табыс
келтірмей канағаттандыруга арналған өзіндік меншігі табыс келтіруге арнал ған жеке меншік
түрінде көрінеді". Бірақ та Заңның бірқатар ережелеріне елеулі түзетулер қажет еді. Сонымен,
мемлекеттік меншіктің құқық субъектісі Халық депутаттары Кенесіні ң барлы қ де ңгейі деп
танылды. Мүліктің меншік иесі Кеңестер болып табылатын органдар емес, мемлекет немесе
әкімшілік-аумақтық құрылым аталды. Бұл Занда көңілге қонбайтын ережелер де кездесті.
Мысалы, Қазақ КСР-і мемлекет ретінде коммуналды қ меншікті ң субъектісі бола алмады (За ңны ң
19-бабы).
Қазақ КСР-інің "Меншік туралы" заңында меншікті ң үш т үрі белгіленді: азаматтарды ң меншігі,
ұжымдық және мемлекеттік. Занның 24-бабына с әйкес жер мемлекетті ң айры қша меншігі деп
айқындалды, ол тек жалға немесе ғұмырлық мұрагерлік кұкығына ғана берілетін болды. Т ұңғьш
рет осы Заңда заттық құқық бекітілді (шаруашылық жүргізу құқығы және т.б.).
1994 жылы 27-желтоқсанда Қазақстан Републикасының Азаматты қ кодексіні ң қабылдануы меншік
кұкығынын жағдайын түбірімен өзгертті.
Азаматтық кодекс азаматтық-құқықтық ғылымының нәтижелерін және меншік құқы ғына
байланысты зандардың қол жеткен жетістіктеріні ң е ң тандаулысын за ңды т үрде т ұжырымдады да,
нарық талаптарына сәйкестендірді.
3. МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНА ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ЗАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТАРҒА ИЕ БОЛУ
3.1.Меншік құқығының туынды негіздері
Меншік құқығын азаматтық құқықтың субъектілері әртүрлі негіздерде ала алады,
Азаматтық кодекстің 235-бабы меншік құқығына ие болуына әдейі арналған. Бірақ та
заң меншік құқығын алудың негіздерінің түпкілікті дәрежеде тізімін жасады деуге
болмайды. Азаматтық кодекстің 235-бабында "тәсіл" ұғымы қолданылмайды (бір
нәрсені жүзеге асыру кезіндегі әрекеттер немесе әрекеттер жүйесі). Меншік құқығы
оның пайда болуымен заңды байланыстыратын заңдық фактілер негізінде алынуы
мүмкін. Мұндай зандық фактілер негізделуімен көрінеді .
Меншік құқығын алуда бастапқы және туынды негіздерін шектеу өлшеміне бір
жағдайда еркіндік өлшемі, ал келесі бір жағдайда құқық қабылдаушылық сай келеді,
оның соңғысына ерекше баға беріледі.
Бастапқысына жататын талап деп мынаны айтамыз: зат бұрын болмады және меншік
құқығы оған бірінші рет тағылды немесе зат бұрын болса, меншік құқығы оған
бұрынғы меншік иесінің құқығынан тәуелсіз жүзеге асады. Сондықтан да Азаматтық
кодекстін бастапқы негіздеріне мыналар катысты: жаңадан жасалып жатқан
қозғалмайтын мүлікке меншік құқығының пайда болуы (236-бап, 1-тармақ); өңдеу
(237-бап); иелену мерзімі (240-бап); олжа (245-бап); қараусыз жануарлар (246-бап);
меншік иесінен алынған мүлікті иелену (248-бап); көмбе (247-бап)
Туынды негіздер меншік иесі құқығын алуда бұрынғы меншік иесінің кұқығына
тәуелді болуымен сипатталады. Жаңа меншік иесі пайда болуына байланысты одан
бұрынғысының кұқығы бір мезгілде тоқтатылады. Алдымен меншік құқығына ие
болу негіздерінің жалпы сипаттамасына тоқталайын деп едім.

Меншік құқығының туынды негіздерінің пайда болуы шартқа (сатып алу-сату,
заем, несие және т.б), сондай-ақ мұрагерлікке (заң мен өсиет бойынша) байланысты, ол за ңды
тұлғаларды қайта құрған кездегі құқықты мирасқорлық тәртібімен жүзеге асады. Туынды
негіздерге сонымен қатар мүлікті тәркілеу (АК-тің 249-бабы 4-тарма қшасы), жекешелендіру (АК-
тің 249-бабы 3-тармағы), реквизициялау (АК-тің 249-бабы 3-тарма ғы), жер учаскесін алып қою ға
байланысты қозғалмайтын мүлікті иеліктен айыру (АК-тің 249-бабы 5-тарма қшасы), к үтімсіз
ұсталған мәдени немесе тарихи қазыналар сатып алын ған реттер (АК-ті ң 249-бабы 6-
тармақшасы) қатысты және заңда көзделген басқа жағдайлар да о ған жатады.
Жаңа меншік иесіне тек заттың ғана меншік кұқығы емес, осы зат қа байланысты құқы қтар мен
міндеттердің барлығы ауысады. Мәселен, үй сатып алған адамға сол үймен байланысты
жасалған жалдау немесе кепіл шарттары көшеді. Та ғы бір мысал: м ұраны қабылдап ал ған
мұрагер мұра калдырушының борыштарына өзіне ауыс қан м ұралы қ м үлікті ң на қты құны
шектерінде жауап береді. Сондықтан да меншік құқығына ие болудың туынды негізіне
әрқашанда мирасқорлық қасиет тән . Меншік құқығына ие болуға байланысты жа ңа меншік
иесі бұрынғы меншік иесі еншілеген барлық өкілеттікті т үгелдей өзіне алады деуге болмайды.
Мәселен, бұл жаңа меншік иесіне қандай мүліктің ауысуына ж әне оны ң иесі кім екендігіне
(мемлекет, занды тұлға немесе жеке тұлға), жаңа иеленушінің меншік құқы ғы қандай
болатындығына (мемлекеттік немесе жеке меншік) байланысты.
Меншік құқығының бастапқы негіздері
Енді меншік құқығының бастапқы негіздеріне тоқталайық. Азаматты қ кодексті ң 235-бабынын 1-
тармағы меншік құқығын алудың бастапқы негіздерінің біріне дайындал ған немесе жасал ған
затқа құқықты жатқызады. Меншік құқығы бұрын болмаған затқа да пайда болады. Егер за ңда
өзгеше көзделмесе, затты дайындап не оны жаса ған адам соны ң меншік иесі атана-ды. Жа ңадан
дайындалып, жасалған заттар қозғалатын не қозғалмайтын болуы м үмкін. Азаматты қ кодексті ң

236-бабына сәйкес салынып жатқан үйлерге,
құрылыстарға, өзге де мүлік кешендеріне, сондай-ақ өзге де жа ңадан жасалып жат қан
қозғалмайтын мүлікке меншік құқығы осы мүлікті жасау аяқталған кезден бастап пайда болады.
Егер заң құжаттарында немесе шартта құрылысы аяқталған объектілерді қабылдап алу к өзделген
болса, онда тиісті мүлікті жасау осылайша қабылдап алын ған кезден бастап ая қтал ған болып
есептеледі. Қозғалмайтын мүлік мемлекеттік тіркелуге тиіс реттерде, о ған меншік құқы ғы
осылайша тіркелген кезден бастап пайда болады.
Қозғалмайтын мүлікті жасау аяқталғанға дейін, ал тиісті жа ғдайларда — оны мемлекеттік
тіркеуден өткізгенге дейін мүлікке қозғалмайтын мүлік жасалатын материалдар мен бас қа м үлікке
меншік құқығы туралы ережелер қолданылады.
Заң бастапқы негіздерге мүлікті пайдалану натижесінде алын ған жемістерді, өнімді, табысты
жатқызады (АК-тің 235-бабы 1-тармағы). Зат күйіндегІ жеміс дегеніміз өздігінен өсіп- өнген
органикалық дүние, ол затқа айналып, өзінен табыс т үсіреді. Жемістер таби ғи болуы м үмкін (ол
табиғат не адам күшімен өндіріледі), сондай-ақ оны таза таби ғи өнерк әсіп өнімі деп б өледі (б ұйым,
өнім және т.б.) немесе табыстар көзі болып табылады (мысалы, жал ға а қы т өлеу немесе пайыздар
(және т.б.). Зат табиғи жемістер мен өнім және табыс т үріндегі жемістерді ң аражігін ашып к өрсетеді,
б ұл
АК-тің 193-бабында қарастырылған: мүліктерді пайдалану н әтижесінде алын ған т үсімдер
(жемістер, өнімдер, табыстар), егер зандарда немесе б ұл м үлікті пайдалану туралы шартта өзгеше
көзделмесе, осы мүлікті занды негізде пайдаланушы адамга тиесілі болады.
Меншік құқығын алудың бастапкы негізіне өқдеу де жатады (бір тұлға материалды өңдеп, одан
екінші бір зат жасайды). Сонда әлгі өнімге құқық алатын оны жаса ған адам ба, әлде материалды ң
меншік иесі ме? Азаматтық кодекстің 237-бабына с әйкес шартта өзгеше к өзделмегендіктен, адам
өзіне тиесілі емес материалдарды өңдеу арқылы дайындаған жа ңа қоз ғалатын зат қа меншік
құқығын материалдардың меншік иесі алады. Алайда, егер өндеу кұны материалдарды ң құнынан
едәуір асып кетсе, жаңа затқа меншік құкығын адал жұмыс істеп, өндеуді өзі үшін ж үзеге асыр ған

адам алады. Бұл екі жағдайда да
өндеушіге жасаған жұмысының кұнын төлеу немесе меншік иесіне материалды ң к ұнын өтеу
мәселесі туындайды. Бұл сұрақтың шешімі мынадай: өз материалдарынан дайындал ған зат қа
меншік құқығын алған материалдардың меншік иесі ол затты өңдеуді ж үзеге асыр ған адамға
оның құнын өтеуге, ал ол адам жаңа затқа меншік кұқығын алған ретте со ңғысы
материалдардың меншік иесіне олардың құнын қайтаруға міндетті.
Өндеуді жүзеге асырған адамның ықылассыз әрекеттерінің н әтижесінде материалынан айрыл ған
меншік иесі жаңа затты өз меншігіне беруді ж әне өзіне келтірілген залалдарды ң орнын толтыруды
талап етуге құқылы .
Меншік құкығының пайда болуының бастапқы негіздеріне өнімді жинауға, балық, аң аулауға
арналған көпшілік қолды заттарды меншікке айналдыру да жатады. За ңдармен жергілікті әдет-
ғұрыпқа немесе меншік иесі берген жалпы рұқсатқа с әйкес ормандарда, б өгендерде немесе
басқа аумақта жидек теруге, балық аулауға, аң аулауға, басқа нәрселерді жинауға немесе
аулауға жол берілген ретте, тиісті заттарға меншік құқығын оларды жинауды ж әне аулауды
жүзеге асырған адам алады.
(Мысалы, осы нормаға сәйкес азаматтар мен заңды т ұлғалар өз әрекеттері кезінде белгіленген
ережені сақтау талап етіледі (аң аулау, балық аулау және т.б.) М ұндай ережені б ұз ған т ұл ға
тиісті жауапкершілікке тартылады.
Меншік құқығын алудың бастапқы негіздеріне Азаматтық кодекс т ұңғыш рет иелену мерзімін де
енгізді. Кеңес үкіметінің азаматтық кодексіңде тек талап мерзімі ғана бол ған-ды. Біра қ иелену
мерзімі институты мүлдем енбеген еді. Қазақстан Республикасы за ңына иелену мерзімі т ұн ғыш
рет енгізіліп отыр. Иелену мерзімі деп қоз ғалатын мүлікке азамат немесе занды т ұл ғаны ң адал,
ашық және ұдайы иеленген құқығын айтамыз. Ал оның мерзімі — 15 жыл, ал қоз ғалмалы
мүлікке — 5 жыл. Қозғалмайтын немесе басқа да мүліктерге меншік к ұкы ғы б ұл м үлікті иелену
көнелігіне сәйкес алған тұлғада тіркеу кезінен бастап пайда болады.
Иелену мерзімі бойынша меншік құқығьн алудын қажетті жа ғдайы мынадай болады: иелену, я ғни
"тура өзінің мүлкіндей көру", адалдық, ашық, үздіксіз болуы ж әне мерзім. "Тура өзіні ң м үлкіндей

көру" теңеуі тек мүлікті ұстау ғана
емес, оны заңға сәйкес иелену болып табылады. Мысалы, мемлекеттік меншіктегі жерді пайдалану
оны өз меншігіне алу дегенді білдірмейді. Б ұл орайда ол оны мейлі ұза қ уа қыт пайдалана берсін,
бәрібір осы талап сақталады. Яғни, мемлекеттік жер пайдалануға берілген екен, оны иеленуші өзіне
меншіктемей, басқаның мүлкі деп есептеуі тиіс.
Иелену мерзімінің қажетті шартты оны адалдыкпен иелену, я ғни м үлікті иеленуші өз иелігіні ң за ңды қ
негізін естен шығармайды. Иелену мерзімінің тағы бір маңызды шарты ашы қ ж әне үздіксіз
пайдалану болып табылады. Ашык дегенді иелену еш қандай б үкпесіз, әділ ж үзеге асыру деп т үсіну
керек, сондықтан да ол басқа тұлғалар тарапынан не за ңдык, не әлде кімнін қолдан жасал ған
кедергілеріне ұшырамайды. Міне, сол себепті де АК-ті ң 240-бабыны ң 4-тарма ғында т ұл ғада болып,
оның иеленуіне орай талап етілуі мүмкін мүліктер жөніндегі иелену к өнелігіні ң өтуі тиісті талаптар
бойынша талап қою мерзімі бітуінен ерте басталмайды делінеді.
Үздіксіз пайдалану иелену мерзімінің шарты ретінде иелену мерзіміні ң уа қыты бітпейінше м үлікті
басқа біреуге бермеуді білдіреді. Демек мұндай құкық іс жүзінде де, за ң жүзінде де то қтатылмауы
керек.
Иелену мерзімі меншік құқығына айналуы үшін қозғалмайтын м үліктер үшін — 15 жыл, ал
қозғалатынына — 5 жыл мерзім керек. Иелену мерзіміне ж үгінетін азамат немесе занды т ұл ға
өздері құқықты мирасқорлары болып табылатын тұлғаның осы зат қа иелік еткен уакытыны ң б әрін
өз иелігіне қосып алуына болады. Мысалы, мұрагерлер

Ұқсас жұмыстар

МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУ

ЖЕР ҚҰҚЫҒЫ

Міндеттемелік құқық

Авторлық және сабақтас құқықтар

Азаматтық құқық қатынастары

Азаматтық құқық қатынастары. Мұрагерлік құқық

Кәсіпкер құқығының азаматтық құқықтық тәртібі

МЕНШІКТІҢ ОБЪЕКТІЛЕРІ

Азаматтық құқықтық қатынастардың субъектілері жеке тұлға заңды тұлға

Азаматтық құқық қатынастарының ұғымы

Пәндер