А.Байтұрсынов

Презентация қосу

ҚАЗАҚСТАН ТАРИХ

СӨЖ
Тақырыб: А.Байтұрсынов
Қабылдаған:Нурбетова Г.
Орындаған: Захаров А.
МАЗМҰНЫ

• КІРІСПЕ
• 1. А.Байтұрсыновтың өмірбаяны
• 2. Хронология
• ҚОРЫТЫНДЫ
• ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Байтұрсынов 1917 ж. рев. өзгерістер арнасында өмірге
келіп, қазақ тарихында терең із қалдырған Қазақ съездері мен
Қазақ комитеттері сияқты тарихи құбылыстың қалың ортасында
жүрді, оларға тікелей араласып, “Қазақ” газеті арқылы саяси
теориялық бағыт-бағдар беріп отырды. Байтұрсынов, Бөкейханов,
Дулатов бастаған үштіктің шешуші жанкешті ұйымдастырушылық
қызметінсіз 1917 ж. Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің
өмірге келуі мүмкін емес-тін. Байтұрсынов Алаш партиясы
бағдарламасын даярлаған шағын топтың құрамында болды.
Байтұрсынов пен Дулатов қазақ арасында бұрыннан келе жатқан
ру — жүзаралық алауыздыққа байланысты Алашорда үкіметінің
құрамына саналы түрде енбей қалды, бірақ олардың қазақ ұлттық
мемл. идеясын жасаушы топтың ішінде болғандығын
замандастары жақсы біліп, мойындады. Алашорда үкіметі құрамын
бекіткен 2-жалпықазақ съезі Оқу-ағарту комиссиясын құрып, оның
төрағасы етіп Б-ты бекітті. 1919 ж. наурызға дейін Алашорда
үкіметінің Торғай обл. бөлімінің мүшесі болды. Б. 1919 ж. наурызда
Алашорда үкіметі атынан Мәскеуге Кеңес үкіметімен келіссөзге
аттанды, осы жылғы шілдеде РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесі
мен Қазақ әскери-рев. к-ті төрағасының орынбасары болып
тағайындалды.
А.Байтұрсыновтың
өмірбаяны
Ахмет Байтұрсынұлы(15.1.1872, қазіргі Қостанай облысы Жангелдин ауданы
Сарытүбек ауылы – 8.12.1937, Алматы қаласы) – қазақ халқының 20 ғасырдың
басындағы ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілерінің бірі, мемлекет қайраткері, ақын,
публицист, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымдарының негізін салушы ғалым,
ұлттық жазудың реформаторы, ағартушы. Атасы Шошақ немересі Ахмет өмірге
келгенде ауыл ақсақалдарынан бата алып, азан шақырып атын қойған. Әкесінің інісі
Ерғазы Ахметті Торғайдағы 2 сыныптық орыс-қазақ мектебіне береді. Оны 1891
жылы бітіріп, Орынбордағы 4 жылдық мектепке оқуға түседі. 1895–1909 жылы
Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі орыс-қазақ мектептерінде оқытушы,
Қарқаралы қ-лық училищесінде меңгеруші қызметін атқарады. Байтұрсыновтың
саяси қызмет жолына түсуі 1905 жылға тұс келеді. 1905 жылы Қоянды
жәрмеңкесінде жазылып, 14500 адам қол қойған Қарқаралы петициясы (арыз-тілегі)
авторларының бірі Байтұрсынұлы болды. Қарқаралы петициясында жергілікті
басқару, сот, халыққа білім беру істеріне қазақ елінің мүддесіне сәйкес өзгерістер
енгізу, ар-ождан бостандығы, дін ұстану еркіндігі, цензурасыз газет шығару және
баспахана ашуға рұқсат беру, күні өткен Дала ережесін қазақ елінің мүддесіне сай
заңмен ауыстыру мәселелері көтерілді. Онда қазақ даласына орыс шаруаларын
қоныс аударуды үзілді-кесілді тоқтату талап етілген болатын. Сол кезеңнен бастап
жандармдық бақылауға алынған Байтұрсынұлы 1909 жылы 1 шілдеде губернатор
Тройницкийдің бұйрығымен тұтқындалып, Семей түрмесіне жабылды. Ресей ІІМ-нің
Ерекше Кеңесі 1910 жылы 19 ақпанда Байтұрсыновты қазақ облыстарынан тыс
жерге жер аудару жөнінде шешім қабылдады. Осы шешімге сәйкес Байтұрсынұлы
Орынборға 1910 жылы 9 наурызда келіп, 1917 жылдың соңына дейін сонда тұрды.
Байтұрсынұлы өмірінің Орынбор кезеңі оның қоғамдық-саяси қызметінің аса құнарлы
шағы болды. Ол осы қалада 1913–1918 жылы өзінің ең жақын сенімді достары
Ә.Бөкейханов, М.Дулатовпен бірігіп, сондай-ақ қалың қазақ зиялыларының
қолдауына сүйеніп, тұңғыш жалпыұлттық «Қазақ» газетін шығарып тұрды. Газет
қазақ халқын өнер, білімді игеруге шақырды. Байтұрсыновтың Орынбордағы өмірі
мен қызметі Ресей үкіметінің қатаң жандармдық бақылауында болды. Ол «Қазаққа»
жабылған негізсіз жала салдарынан абақтыға отырып шықты
Хронология
• Туған жері — бұрынғы Торғай уезінің Тосын болысы (қазіргі Қостанай облысының
Жангелдин ауданындағы Ақкөл ауылы).
• 1882—84 жж. ауыл мектебінде оқыды.
• 1890 ж. Торғайдағы екі кластық, орыс-қазақ училищесін, 1895 ж. Орынбордағы
мұғалімдер мектебін бітірген.
• 1895—1909 ж. Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі мектептер мен орыс-
қазақ училищелерінде мұғалімдік қызмет атқарады.
• 1909 ж. патша үкіметінің саясатына наразылық білдіргені үшін Семей түрмесіне
жабылып, 1910 ж. жер аударылды.
• 1913 ж. Орынборда «Қазақ» газетін ұйымдастырып, 1917 жылдың аяғына дейін
оның редакторы болды. Патша үкіметі құлатылғаннан кейін ұлт-азаттық қозғалыс
күшейеді.
• 1918-19 жж. Алашорда қатарында болады.
• 1919 ж. маусымның 24 Қазақ өлкесін басқаратын Әскери-революциялық
комитеттің мүшелігіне тағайындалады.
• 1922-25 жж. Қазақстан Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылыми-әдеби
комиссияның төрағасы, Халық ағарту комиссары, Бүкілресейлік ОАК-ның, ҚР ОАК-
нің мүшесі, Түркістан Компартиясы ОК-нің органы «Ақ жол» газетінде қызметкер.
• 1925-29 ж. Қазақ халық ағарту институтында (Ташкент) және ҚазПИ-де оқытушы
болды.
• 1929 ж. маусымында қамауға алынып өзі Архангельск облысына жер аударылған,
ал жұбайы мен қызы Томскіге жіберілген. 1934 ж. Қызыл Крест комиссиясында
қызмет еткен Е. Пешкованың (Максим Горькийдің зайыбы) қолдаухатымен Ахмет
Байтұрсынұлы босатылған. Сол кезде ол жанұясымен бірге Алматыға қайта
оралған. 1937 ж. қазан айында Ахмет Байтұрсынұлы тағы да қамауға алынған, екі
айдан соң, желтоқсанның 8 «халық жауы» есебінде атылған.
Ахмет Байтұрсынов(1872-
1937ж.)
ҚОРЫТЫНДЫ

Байтұрсыновтың ақын, аудармашы, ғалым-тілші, әдебиеттанушы ретіндегі ұлан-
ғайыр еңбегі өз дәуірінде зор бағаға ие болды. 1923 ж. Б-тың 50 жасқа толғаны
Орынбор, Ташкент қ-ларында салтанатты түрде аталды. С. Сәдуақасов, С. Сейфуллин,
М. Әуезов, Дулатов, Е. Омаров сияқты замандастары баспасөзде мақалалар жариялап,
Б-тың қазақ халқына сіңірген еңбегін өте жоғары бағалады. Өмірі мен қызметіне,
шығармашылығына ғыл. пікір-тұжырымдар айтылды. Әуезов Б. туралы “Ақаңның елу
жылдық тойы” деген мақаласында “...Кешегі күндерге дейін бәріміз жетегінде
келгенбіз. Қаламынан туған өсиеті, үлгісі әлі есімізден кеткен жоқ. Патша
заманындағы хүкіметтік өр зорлыққа қарсы салған ұраны, ойымызға салған пікірі ...
әлі күнге дейін үйреніп қалған бесігіміздей көзімізге жылы ұшырайды, құлағымызға
жайлы тиеді” деп жазды. 1929 ж. шыққан “Әдебиет энциклопедиясында” (Мәскеу) Б.
тұлғасына “аса көрнекті қазақ ақыны, журналисі және педагогі. Ол қазақ тілі
емлесінің реформаторы және қазақ әдебиеті теориясының негізін салушы” деген ғыл.
әділ баға берілді. 1933 ж. шыққан М. Баталов пен М. Сильченконың “Қазақ фольклоры
мен қазақ әдебиетінің очерктері” деген кітапшасында: “оның негізгі бағыты қазақ
халқының қоғамдық-мәдени оянуына ықпал ету болды” деп Б-тың қоғамдық қызметін
қорытындылады. Кейінгі коммунистік идеология Б. есімін ауызға алуға көп жылдар
бойы тыйым салып, ол туралы сыңаржақ пікірлер айтылды. Саяси қысымның қаупіне
қарамастан белгілі түркітанушы, акад. А.Н. Кононов “Отандық түркітанушылардың
биобиблиографиялық сөздігі” деген еңбегінде (1974) Б-тың толық өмірбаянын беріп,
әлеум.-қоғамдық қызметін, басты еңбектерін нақты айтты. Оның қазақ әліппесінің
авторы екендігі, қазақ тілінің фонетикасы, синтаксисі, этимологиясы, әдебиет
теориясы мен мәдениет тарихы оқулықтарын жазғандығы көрсетілді. 1988 жылдан
кейін Қазақстандағы көптеген көше, мектептерге Б. есімі берілді. Тіл білімі ин-ты,
Қостанай ун-ті Б. есімімен аталды. 1998 ж. оның туғанына 125 жыл толған мерейтойы
салтанатпен атап өтіліп Алматы қ-нда респ. ғыл. конференция өткізілді,
Байтұрсыновтың мұражай-үйі мен ескерткіші ашылды.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

• 1.“Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы:
«Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.
• 2. «Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа
орталығы, 2007
• 3. «Батыс Қазақстан облысы» энциклопедиясы, Алматы, 2002;
• 4. Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп
жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы:
Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009
• 5. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы
Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан
даму институты, 1998 ж., 509 бет.
• 6.Қазақстан жазушылары: Анықтамалық/Құрастырушы: Қамшыгер
Саят, Жұмашева Қайырниса - Алматы: “Аң арыс” баспасы, 2009
• 7. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев –
Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
• 8. Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін
мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген.
Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы,
профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009.

Ұқсас жұмыстар

Ахмет Байтұрсынұлы(1872-1937) "Қазақ ұлтының өмір сүруінің өзі проблемаға айналды..."

Ахмет Байтұрсынов - ағартушы

Төбет собака

Абайдың ақындық еңбектерінің таралуы

Жазуы жоқ халықтар үшін жазу даярлау

Тіл танытқыштар

Байтұрсынов - қазақ тілін оқыту методикасының негізін қалаушы

Ахмет Байтұрсынов Өгіз бен бақа

Анама хат өлеңі

Қазақ газеті туралы дерек

Пәндер