Жас ерекшеліктері физиологиясы

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Шәкәрім атындағы Семей Мемлекеттік Университеті

Студенттің өздік жұмысы

Тақырыбы: Жас ерекшеліктері
физиологиясы.

Орындаған: Ерболат Еркебулан. Қ-413 топ
Тексерген: Құнанбаева Нұргүл Серікқызы
Физиология – мүшелер мен
жүйелердің және тұтас ағзаның
тіршілік әрекеттері туралы
ғылым.
Осы физилогия ғылымының бір
саласы жас ерекшеліктер
физиологиясы ағзаның бүкіл өмірі
бойындағы физиологиялық
функциялардың қалыптасуы мен
даму заңдылықтарын зерттейді.
Өсу мен даму заңдылықтары
Балалар мен жасөспірімдердің организмдері үнемі өсіп дамуда
болады.
Организмдердердегі клеткалардың саны мен салмағының
ұлғаюына байланысты дене көрсеткіштерінің артуын өсу деп
аталады.
Организмнің негізгі 3 дене көрсеткіші бар: 1) бойы; 2) салмағы;
3) кеуде шеңбері.
Өсумен қатар организмде даму жүріп жатады. Даму – сапалық
көрсеткіш. Организмнің дамуы деп сандық көрсеткіштердің
сапалық көрсеткіштерге айналып, ұлпалардың жекешеленіп,
белгілі бір қызмет атқаруға бейімделуін, организм мен оның
жеке мүшелерінің қызметінң артуын, баланың ақыл-ой
өрістерінің молаюын айтады.
Жас кезеңдері – бұл өсуі мен дамуы ұқсас, физиологиялық
ерекшеліктері бірдей уақыт мөлшерінің шегі. Белгілі бір жас
кезеңінде организмнің даму дәрежесі бір деңгейге жетіп, келесі
деңгейге дайындалу мерзімі басталады.
Нерв жүйесін негізгі 2 бөлімге бөліп
қарастырады:
Орталық нерв жүйесі: жұлын мен бас миы
Шеткі нерв жүйесі: орталық нерв жүйесінен
тараған нервтер мен орталық нерв жүйесінен
тысқары орналасқан нерв жасушаларының
шоғыры (ганглилер) жатады.
Нерв жүйесі қызметтік жағынан 2 бөлімге
жіктеледі:
Соматикалық нерв жүйесі: тірек – қимыл
аппаратын нервтендіріп, денеміздің сезімталдығын
қамтамасыз ететін нерв жүйесінің бөлігі
Вегетативтік нерв жүйесі: ішкі органдарды
нервтендіріп, олардың қызметін реттейтін, ондағы
зат алмасуға әсер ететін нерв жүйесінің бөлігі
Нерв жүйесінің бөлімдері
НЕРВ ҰЛПАСЫ
Нерв ұлпасын 2 түрлі жасушалар құрайды: нейрон ж әне
глиалдық немесе нейроглия жасушалары.
Нерв жасушылырының құрылымдық және қызметтік
бірлігі нейрон болып табылады.
Глиальдық клеткалардың саны нерв жасушаларынан 8-9
есе көп болады. Олар нерв жасушаларының қалыпты
қызметтерінің іске асуында маңызды рольді атқарады.
Нейрондардың барлық жағынан қоршай орналасқан
нейроглия клеткалары (астроциттер, олигодендроциттер
т.б.) және оның өсінділері – олар үшін бір жағынан
механикалық функция – тірек қызметін атқарады; екінші
жағынан, нерв жасушаларында электрлік оќшаулауды
қамтамасыз етеді.
Нерв ұлпасы
НЕЙРОННЫҢ ЖАЛПЫ
ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ҰЙЫМДАСУЫ
Нерв жүйесі нерв ұлпаларынан
тұрады
Нейрон және глиальдық немесе нейроглия
жасушалары. Информацияны қабылдау, өңдеу,
сақтау, одан әрі беру үрдістерін нейрондар іске
асырады Нейрон денесінен өсінділер шығады
аксон – ұзын, бір ғана өсінді; дендриттер -
қысқа, көп тармақталған өсінділер. Аксон
арқылы нерв импульсі (қозу) келесі бір
нейронға өтеді, яғни аксонның ұшы басқа
нейронға сигнал беруге маманданған. Қысқа
өсінділер – дендриттер арќылы қозу нейрон
денесіне өтеді.
Нейрондар қызметі жағынан 3 топқа
жіктеледі:
Афференттік (сезімтал, ќозуды орталық
нерв жүйесіне ќарай(ОНЖ) өткізеді);
Эфференттік (моторлы, қимыл-қозғалыс,
ќозуды орталық нерв жүйесінен жұмыс
мүшесіне ќарай өткізед);
Қондырма (қосымша немесе аралыќ
нейрон, афференттік нейрондарды
эфференттік нейрондармен
байланыстырады).
Антропометрия — адамның дене мүшелерін өлшеу арқылы оның дене
құрылысына тән жыныстық, нәсілдік және жас ерекшеліктеріне жан-жақты
анықтамалар беретін антропологиялық зерттеудің негізгі тәсілдерінің бірі.
ЖҰЛЫН
Жүлын филогенездік түрғыдан ОЖЖ-нің ең ерте пайда
болған көнебелімі. Ол рефлекстік және өткізгіштік
қызмет атқарады. Оның рефлексті қамтамасыз ететін
қызметі жұлында көптеген түлғалық (сомалық) және
вегетативтік рефлекстер доғасының түйықталуымен
байланысты. Демек, жүлын көптеген рефлекстерді
атқаруға қатысады. Оның мойын, кеуде, бел омыртқалық
бөлімдерінде бас, мойын, дене түлғасы, аяқ еттеріні ң
қызметгерін реттейтін орталықтар орналасады. Демек,
жүлын дене қимылын реттеуге қатысады. Сонымен қатар,
жұлынның 3-5 мойын омыртқалық деңгейінде көк еттің
(диафрагма) әрекетін реттейтін орталық, ал қүйымшақ
бөлімінде - нөжіс шығару, зәр шығару және жыныстық
рефлекстер орталықтары орналасады. Жұлыннан біраз
парасимпатикалық және барлық симпатикалық жүйке
тамырлар басталады. Осының нәтижесінде жұлын ішкі
ағзаларда жүретін процестерді, тамырлар тонусын,
үлпалық зат алмасуды, тер белу процесін реттеуге
қатысады.
Жұлын мен мидың өткізгіш
жолдары
Адамның бас миы
Сопақша ми
Адам мен барлық омыртқалы жануарларда сопақша ми
жұлынның жалғасы болып табылады, сондықтан онда
жұлынға тән қарапайым сегментгік сипат сақталады. Сопақша
миға да жұлын тәрізді рефлекстік және өткізгіштік қызмет
тән.
Сопақша мида нейрондар шоғырланып, ерекше қүрылым -
ядро-лар пайда болады. Ядролар әр түрлі рефлекстік
қызметтердің орталығы болып табылады. Сопақша ми жұлын
мен өз ядроларынан басталатын ми жүйке нервтерінің сегіз
жұбы (У-ХІІ) осы сопақша мидан бастау алады. Олар
уштармақ, әкеткіш, беттік, есту, тіл-жүтқыншақ, кезеген,
қосымша және буғақтық (тіл асты) жүйке тамырлары.
Сопақша мида тыныс алу, жүрек қызметін реттеу орталықтары,
тамыр қозғағыш орталық, көмірсулар алмасуын реттеу, ему,
шайнау, сілекей бөлу, жұту, қарын, үйқы безі сөлін бөлу
орталықтары, жөтелу, түшкіру рефлекстерінің орталықтары,
Дейтерс ядросы және басқа тіршілікке маңызы зор орталықтар
орналасқан. Сонымен қатар, сопақша мида бас еттерінің,
көздің, ішкі құлақ лабиринттінің афферентгік жүйкелерінің
орлалықтары орналасады.
Ми көпірі
Көпір - негізінен өткізгіштік қызмет атқарады. Ол
мидың ал-дыңғы, соңғы бөлімдері мен мишықты
байланыстырады. Көпірдің сүр затында ми
жүйкелерінің Ү-ҮШ-жүптарының ядролары, торлы
қүрылым ядролары және копірдің өзіндік дербес
ядролары орналаса-ды. Ми жүйкелерінің сезімтал
талшықтарымен көпір дөм сезу ре~ цепторлары мен
көз еггері және бас терісінің рецепторларынан сиг-
налдар қабылдап, осы жүйкелердің
эфферештікталшықтарымен бас-сүйек еггерінің
қимылдарын ретгейді. Көпірдің рефлекстік қызметі
сопақша мидьщ қорғаныстық және қоректік
рефлекстерін толықтырып отырады.
Мишық
Мишық - көпір мен сопақша мидың үстіңгі жағында орналасады. Ол к өлемді
бүйір бөліктерден - жарты шаралардан, жоне соларды біріктіретін қүртшадан
түрады.
Мишық алдыңғы жол арқылы ортаңғы мимен, орта ңғы жол ар қ-ыльь к өпірмен,
артқы жол аркылы- сопақша мимен, ал к өпір ар қы-лы үлкен ми жарты
шараларымен байланысады. Мишы қ рецептор-лармен ж әне эффекторлармен
тікелей баііланыс түзбейді, біра қ оған өте к өп афферентгік импульстер жетіп
отырады.
Мишық дене қимылдарының үйлесімін, дене кейпін ж әне денені ң тепе-те ңцігін
сақтауда маңызды рөл атқарады. Оның әсерімен бүлшық ет тонусы өзеріп,
қимыл-әрекет кезінде жеке ет топтарыны ң жиыры-лу к үші реггелініп, арты қ,
ебетейсіз қимылдар байқалмайды. Мишы қты сылып тастаса б үлшы қ ет тонусы
бүзылады (атония), қимыл үйле-сімдігі, аткдрылатьш қимыл мен б үлшы қ
етгіңжиырылу күшінің арасын-дағы сәйкестік б үзылады (атаксия), теңселмелі
қимылдар пайда бола-ды (астазия), бүлшық етгердің жиырылуындағы
үйлесімдік бүзылады (асинергия), организм тез қажиды, әлжуаздық байқалады
(астения).
Мишық организмнің вегетативтік қызметіне де әсер етеді. Ми-шы қты
тітіркеңціргенде көздің қарашығы үлкейіп, артерия қысымы жо ғарылайды,
тамырдың соғуы жиілейді, бүлшық етте биохимиялы қ қалыптастыру процесі
күшейеді. Мишықты алып тастаса ас қорыту жолыны ң қимылы баяулап, қарын
мен ішек солінің бөлінуі азаяды, қуат шы ғыны артады, б үлшы қ етгі ң н әрлену
процесі бүзылады. Осы-дан мишы қта симпатакалы қ ж әне парасимпатикалы қ
нервтену орта-лығы орналасады деген болжам жасал ған.
Ортаңғы ми
Сүт қоректілерде ортаңгы ми дорсавдық ж әне базалвды қ (негіздік)
бөлімдерден түрады. Дорсальдық бөлімге т өрт т өмпешік жатады. Б ұл
қүрылымнъщ алдынғы қос төмпешігшде көрудің, артқы қос т өмпеішк-
те - естудің бағдарлық рефлекстерінің орталы қтары орналасады. Осы
орталықтардың қатысуымен көз, құлақ қимылдап, бас тітіркендіргіш
кезі орналасқан жаққа қарай бұрылады.
Ортаңғы мидың базальдық бөлімін оның сабақтары құрайды. Әрбір
сабақ үш қүрылымнан - бүркемеден, қара төсеміктен ж әне табан
негізден түрады. Бүркемеде қызыл ядро жоне шы ғырлы қ ж үйке мен к өз
қимылдық жүйке (III, ІҮ ми жүйкелері) ядролары орналаса-ды. Б үл
жүйкелер көз алмасының етгерін жүйкелендіріп, к өз қимыл-дарыны ң
үйлесімділігін қамтамасыз етеді.
Қызыл ядро дене қимылын реттейтін ма ңызды қүрылым. Рубро-
жүлындық жол арқылы ол жүлын мотонейрондарымен байланыса-ды.
Қызыл ядро сопақша мидағы Дейтерс ядроларыньщ қызметін тежеп,
дененің кеңістіктегі кейпіне қарай бүлшық ет тонусын езгертіл отырады.
Қызыл ядро дененің қалыпты кейпі мен тепе-те ңдігін қам-тамасыз ететін
тонустық рефлекстердің атқарылуьш ретгеуде маңыз-ды орын алады.
Қара төсемік қызметі өлі толық зерттелмеген. Ол б үлшы қ ет икемділігін,
қимыл үйлесімін реггеуде маңызды рөл атқарады деген болжамдар бар.
Аралық ми
Аралық ми - көру төмпегі - таламус, төмпек асты айма қ - гипоталамус, ж әне
төмпектің үстіңгі қосалқысы - эпиталамус атты қүрылымдардан түрады.
Көру төмпегі (таламус) - мидың ең көне бөлігі. Онда сүр заттан тузілген
көптеген (40-қа жуық) ядролар шоғырланады. Бүл ядролар алды ңғы,
медиальдық және латеральдық болып бөлінеді.
Таламус иістік импульстерден басқа үлкен ми жарты шарларына
бағытталған барлық афференттік импульстердің қақпасы болып
есептеледі. Таламус ядроларында жанасу, проприо-, термо-, ауырсы-ну, д әм
сезу рецелторларынан бағьпталған импульстер тоғысады.
Қызметі жағынан таламус ядролары арнаулы және жалпылама болып
бөлінеді. Арнаулы ядролардан тараған импульстер ми қыртысы-ның үшінші
немесе төртінші қабатының нақтылы сезімтал және жал ғастыр ғыш
(ассоциативтік) аймақтарына шоғырлана бағытталады, олар белгілі түйсік
туғызады. Ал жалпылама ядролар-дан тараған импульстер ми қыртысына
шашырай жайылады, ми белсеңділігін жандандырады.
Таламуста белгілі дәрежеде әр түрлі тітіркеністерді таддау, жина қ-тау
процестері де жүреді. Таламус бүлшық еттің икемділік тонусын ретгеуге
қатысады. Икемділік тонусы нәтижесінде дене өр түрлі кейіл қабылдай
алады.
Үлкен ми сыңарлары
Алдыңғы ми
Аддыңғы (соңғы) ми омыртқалылар миының негізгі және ең
үлкен белімі болып табылады. Ол дорсальды қ бетінде үзыннан
жатқан сай арқылы екі жарты шарға, немесе үлкен ми
сыңарларына, бөлінеді. Әрбір үлкен ми сыңарлары ми
жабынынан (ми қыртысынан), иістік мидан, жолақ денеден
және мидың бүйір қарыншасынан түрады. Сайдың түбінде екі
жарты шарды бір-бірімен жалғастыратын ақ зат табақшасы -
қасаң дене, орналасады. Қасаң дененің астыңғы жағын-да қос
талшықты белдеуден күралған жарты шарлар күмбезі
жатады. Қасаң денеден төменірек бүйір қарыншалар
орналасады.
Үлкен ми сыңарлары қыртысы мен көру төмпегі аралығында
орналасқан торшалар шоғырын қыртыс асты, немесе
базальдық, түйіндер (ядролар) деп атайды. Ми қыртысы мен
базальдық ядролар алдынғы мидың торшалық затын қүрайды.
Базальдық түйіндерге жолақ дене (стри-атум), бозғылт ядро
(паллидиум), шарбақ және бадамша дене жатады.
Үлкен ми сыңарлар қыртысы
Ми жарты шарлары мидың ең жоғары және
филогенездік түрғыда ең жас бөлімі.
Сыртынан ол жалпы қалыңдығы 1,5-4,5 мм
шамасын қүрайтын сүр затпен қапталады.
Оны үлкен ми қыртысы деп атайды. Ми
қыртысы мидың ең күрделі қүрылымы, ол
түрлі сенсор-лық тітіркеністерді
қабылдап, өңдеп, әрекетгерді
қалыптастыратын сигналдарды тудырады,
организмнің күрделі мінез-қылығын
үйлестіріп, бағыттап отырады.
Шартсыз рефлекстер – туа пайда болатын
рефлекторлық реакциялар. Олардың туындауына
арнайы жағдайлар қажет емес. Олар тұқым
қуалайды, түрлік, дайын анатомиялық
қалыптасқан рефлекторлық доғасы бар. Шартсыз
рефлекстердің жасалуында негізгі рольді ми діңі,
жұлын, қыртыс асты ядролар, мишық атқарады.
Шартты рефлекстер – бұл организмніњ қандай да
бір сыртқы немесе ішкі тітіркендіргіштермен уақытша
нервтік байланысы. Шартты рефлекстер жүре пайда
болады, тұқым қуаламайды, жеке тұлғалық,
тұрақсыз, дайын қалыптасқан рефлекторлық
доғасы жоқ. Олардың жасалуында негізгі рольді
үлкен ми сыңарлар қыртысы атқарады.

Ұқсас жұмыстар

Жас кезеңдері

Қабырға Төс сүйегі

Баланың өсу заңдылықтары

Өсімдік физиология - сының даму

Баяу және шапшаң мотонейрон ерекшеліктері

Спортпен және дене жаттығуларымен жүйелі шұғылдану әсерінен әйел ағзасындағы қызмет мүмкіншіліктердің өзгеруі

Өсімдіктер физиологиясы

Зерде және ұйқы физиологиясы

Өсімдіктің қоректенуі

Еңбек физиологиясының негізі

Пәндер