ЕС

Презентация қосу

Күрделі психикалық процестердің
бірі. Ес есте Қалдыру, қайта
жаңғырту, тану, үмыту секілді
процестерден түрады.Есте қалдыру,
қайта жаңғырту, тану ес процестері
болып саналады. Ес адам тіршілігінде
маңызды орын алады. Есте қалдыру
адамның өмір тәжірибесін байытады.
Адамның есі үнемі дамып, жетіліп

ЕС отырмаса, онда ол жаңа туған нәресте
дәрежесінде қалып қояр еді. Өмір
тіршілігіне қажетті нәрселердің
барінің ес процесінсіз болуы мүкін
емес. Ес осы заманғы психология
ғылымының даму сатысында өзекті
мәселенің бірі болып саналумен
қатар, техникалық ғылымдар
саласыңда да ерекше маңызды. Есті
осы заманғы психология ғылымы
тұрғысынан зерттеуде негізгі әрі
жанды болып отырған — есте
қалдырудың механизмі туралы
мәселелер.
Адам өзінің өмірде қөріп-естіп білгендерін, басынан кешіргендерін, т үрлі
ойлары мең сезімдерін, әрқилы іе-әрекеттерін, ұмыта бермейді. Олар баста
сақталады, қажет кезінде қайта жаңғыртылады.
Сонымен, адамның бұрын қабылдаған нәрселері мен құбылыс
Зейнелерінің, көңіл-күйлерінің ойда сақталып, қажет кезінде қайта
жаңғыруы ес процесі деп аталады. Жүйке процесіні ң уақытына
байланыстары негізінде бұрынғы қабылданғаңдар еске т үседі. Есті б ұл к үйі
қайта жаңғырту делінеді. Қайта жаңғыртуда тану мен еске т үсіру қызметі
бірін - бірі толықтырып отырады. Қабылданған нәрселердің есте қал ғаны
естің материалы делінсе, ал есте сақталып, қайта жа ңғыр ғаны есті ң
мазмұны болып саналады. Адам өзінің, басқалардың ойы мен бастан кешкен
сезімдерін, іс-әрекеттерін сөз арқылы қайта жадғыртады.
Ес туралы ілімдегі оның материалистік және идеалистік
көзқарастар арасындағы талас-тартыстың, екінші жағы идеалиетік
бағытты құрды. Алайда, бұл бағытта ее жөніндегі теориялы қ көзқарастар
мен ой-пікірлерді кемелдендіріп, бір ізге түсіре алмады.
Әрбір адамның есінің өзіндік ерекшеліктері болады. Естің
даралық ерекшеліктері оның күшінен байқалады. Кейбір
адамдар күшті есімен ерекшеленсе, ал енді біреулеріне әлсіз
ес тән. Ес сапасында белгілі дара ерекшеліктері аңғарылады.
Жеке тұлғаның іс-әрекетін сипаттайтын естің даралық
ерекшеліктері жеке тұлғаның қасиеттері болып табылады.
Адамдар әр түрлі материалды әр түрлі тәсілдермен есте
қалдырады. Біреулер суреттерді, адамдарды, заттарды,
түстерді, дыбыстарды ерекше жақсы есте қалдырады. Бұлар
көрнекілік — бейнелік түрдегі естің өкілдері болып
табылады. Екінші бір адамдар ойларды, сөздік ережелер, ми
ұғымдары, формулаларды және т.б. есте жақсы қалдыруға
бейім тұрады. Олар сөздік-логикалық түрдегі естің
өкілдеріне жатады. Үшінші топтағы адамдар көрнекілік-
бейнелік және сөздік-логикалық естерді бірдей жақсы
ұстайды.
Істің шындығына келсек, соңғы жылдарда жарыққа шығып бой көтерген
материалистік көзкарастар ес жайында елеулі бетбүрые жасап, оның дамуына
қатысты ілімді өріс-тетуге өзіндік бағдар тудырды деуге болады. Бергсонның
орнын биологтар, лабораторияларда зертгеу жүргізуші мамандар және емдеу
орындарында қызмет атқарып, ғылыми жұмыспен шұғылданатын зертгеушілер
толықтыра түсті. Бұл мамавдарды ес жайында диуалистік көзқарас пен
Бергеонның тәжірибе нәтижелері толық қанағаттандырмады. Олардың жасаған
тәжірибелері мен шығарған қорытындьшары арасындағы айырмашьшықтар біріне-
бірі үйлесім таппай, бұл зерттеуші мамандардын ашу-ызасын тудырады. Естің екі
түрін біріктіріп біртұтас процесс деп қарастыру қажет деген пікірлер көтерілді.
Сөйтіп, біріне-бірі қайшы екі жақты біріктіріп, ес туралы бірыңғай көзқарас пайда
болғанымен, ондай көзқарас материалистік философия принцинтерінен алшақ
жатты. Ес жайында жаңаша көзқарас жасап белгілі болған ілім А.Семонның мнеме
(ес) туралы пікірлері еді. Бұл пікірлер бойынша ес адамдар мен хайуанаттарға,
өсімдіктер дениесіне де тән қасиет деп саналды.
Ес механизмдерін психологиялық зерттеу тарихы басқа психикалық
құбылыстардыүйренуден гөрі ертерек бастау алған.Алғашқы,кең етек
алған естің ассоциативті теориясы.Бұл теорияның мәні:дүние
заттары мен құбылыстарының есте орнығуы мен қайта жаңғыруы
бірінен бірі бөлектенген күйде емес,өзара байланысты «топталған не
тізбектелген» қалыпта жүреді.Осы процесске тәуелді мида есте
қалдыру мен қайта жаңғартудың физиологиялық негізі-уақытша
жүйке байланыстары түзіледі.Мұндай байланыстар психологияда
ассоциациялар деп аталған.Ассоциациялардың бірізаттардың уақыт пен
кеңістіктегі қатынас бейнесін,яғни жанасу ассоциациясы,олардың
ұқсастығынан туған бейнеден,яғни ұқсастық ассциациясы,үшішісі-
қарама қарсылықа негізделген контрстық ассоциациясы,төртіншісі-
себеп салдарлы қатынастардан туындайтын каузальдық ассоциация.Б ұл
бағыттағы теорияны
ұсынып,дамытқандар:Аристотель,Д.Джеймс,Спенсер,И.М.Сеченов,,И.П
.Павлов.
Бір нәрсені еске сақтау — оны байланыстыру деген сөз. Ес процесіні ң негізі
болып табылатын байланыстарды психологияда ассоциация 50 деп атайды,
Егер бүрын бірнеше объектіні бір мезгілде немесе бірінен соң бірін
елестетсек не ойласақ ардың арасында байланыс пайда болады. Кейін
объектінің біреуін елестетсек миымызда оның қалған бөлегін тудыру ға
себеп болады. Ассоциациялық принципті алғаш рет ойлап тап қан ежелгі
грек ойшылы Аристотель (б. э. д. 384—322) болды. Аристотель
ассоциацияларды тек тікелей елестетумен байланыстырып, психикалы қ
әрекеттін, қалған түрлерін (ойлау, қиял, ерік т. б.) түсіндіруге принципті
қолданбады. ғылымда тұңғыш рет ассоциация ілімін шартты рефлекс
теориясымен дәлелдеген, осы негізде көптеген психикалы қ процестерді ң
табиғатын түсінуге болатындырын көрсеткен үлы орыс ғалымы И.П.
Павлов болды. И.П. Павлов психологияда ассоциациялар деп аталатын
қүбылыс ми қабығында екі процесінің қабаттасып келуі не байланысты
пайда болып, сан рет қайталаудың нәтижесінде бекіп отыратын уа қытша
байланыстар екенін түсіндірді. үлы галым бүл туралы былай деп жазды
"Уақытша жүйкелік байланыс жануарлар дүниесінде де, бізді ң өзімізде де
байқалатын жан-жақты физиологиялық қүбылыс.
Әрбір адамның есінің өзіндік ерекшеліктері болады. Естің
даралық ерекшеліктері оның күшінен байқалады. Кейбір адамдар
күшті есімен ерекшеленсе, ал енді біреулеріне әлсіз ес т ән. Ес
сапасында белгілі дара ерекшеліктері аңғарылады. Жеке
тұлғаның іс-әрекетін сипаттайтын естің даралық ерекшеліктері
жеке тұлғаның қасиеттері болып табылады. Адамдар әр түрлі
материалды әр түрлі тәсілдермен есте қалдырады. Біреулер
суреттерді, адамдарды, заттарды, түстерді, дыбыстарды ерекше
жақсы есте қалдырады. Бұлар көрнекілік — бейнелік т үрдегі есті ң
өкілдері болып табылады. Екінші бір адамдар ойларды, с өздік
ережелер, ми ұғымдары, формулаларды және т.б. есте жа қсы
қалдыруға бейім тұрады. Олар сөздік-логикалық түрдегі естің
өкілдеріне жатады. Үшінші топтағы адамдар к өрнекілік-бейнелік
және сөздік-логикалық естерді бірдей жақсы ұстайды.
Ассоциациативт
і Бихевиоризм
психологиялық
теория

Естің
Гештальттеория Нейроңдық
ретінде теориялары
теориясы.

Ақпараттық-
кибернетикалы
Психоталдау
қ
Естің
биохимиялық
теориясы
Кезінде Аристотель ойлап тапқан
ассоциациялардың табиғатын былайша
түсінуге болады: 1) Іргелестік ассоциациясы
бойынша бір зат жөніндегі елес өзімен бірге
оған қатысы бар екінші затты қоса туғызады.
Мәселен, Кремль үғымы Қызыл алаң үғымын,
көктем туралы үғым шоп туралы үғымды
туғызуы мүмкін. 2) Үқсастық
ассоциациясынан нәрсенің, көріністің
бейнелері өздеріне үқсас образдарды еске
түсіреді, яғни бір зат жөніндегі елес сол затқа
қандай болса да үқсастығы бар екінші затты
елестетеді. (Мәселен, толқынның шуы
адамдардың самбырлаған сөзін, жапырақтың
сыбдыры адамның жайлап сөйлеуін т. б.). 3)
Қарама-қарсылық ассоциациясында бір зат
туралы елес оған қарама-қарсы екінші затты не
қүбылысты еске түсіреді. (Ақ пен қара, биік
пен аласа, айқай-шу мен тым-тырыс т. б.).
Алғашқы ес теорияларының бірі, өз мәнін қазіргі кезге дейін жоймаған,
XVII ғасырда пайда болған. Ассоциативті психологиялық
теорияболды. Бұл теория негізінен Англияда кеңінен тарады. Оның
негізіне ассоциациятуралы ұғым жатады. Ассоциация — жекелеген
психикалық үрдістердің арасындағы байланыс, сонымен қатар
қоршаған дүниедегі құбылыстар мен заттардың арасындағы байланысы
айтылады. Бұл теория бойынша ес қыска мерзімді және ұзақ
мерзімді өте күрделі жүйе ретінде
түсіндірілді.Ассоциялардың өзі бірнеше түрге бөлінеді:
ұқсастық ассоциациясы, көршілестік ассоциациясы,
қарама-қарсылық (контраст) ассоциациясы, адамның
қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді есіне жататын уақыт
пен кеңістікке жақындық ассоциациясы.
Осы теорияның арқасында естің қызмет істеуі мен амалының көптеген
заңдылықтары ашылып және зерттелді (мысалы, Г. Эббингауз заңы). Уақыт өте
бұл теория көптеген шешілмейтін проблемаларға кездесті, ол проблеманың негізі
— адам есінің таңдамалылығын түсіндіру, естің ассоциациялық табиғатының
негізінде түсіндіру мүмкін болмады.
Дей тұрғанмен, естің ассоциативті теориясының оны тану үшін пайдасы көп
болды.
Естің нейроңдық теориясы. Адам миының
құпиялылары көп жағынан әлі ашылар емес. Ол
ете құрылымды. Осы күрделі ақ - уызды
жиынтықтың жаңа ақпарат топтап, оны сақтай
алу қабілетін қазіргі күндегі психология онда
жұрт жататын құрылымдық немесе химиялық
өзгерістермен байланыстырып отыр. Бұл
теорияның негізгі мәні мынада сете қалдыру
мидің электрлік белсеңділігімен, ягни мидағы
химиялық не құрылымдық белсенділік қандай да
бір жолмен ағзадағы электр қуатын арттырады.
Бұл үшін қолай ес іздерін іске қосатын жүйке
тізбегі болуы шарт. Физиологи зандарына орай
нейрон жеткізген импульстср аксон (қозуды
жеткізуші) арқылы бір жасушадан екіншісіне
берілсді Аксонның жасушамен тоғысқан жері
синапс деп аталады Сонымен, қысқа мерзімді не
ұзақ мерзімді естің екеуі де бірдей қозушы немесе
тежелуші жүйке элементтерінің бір-біріне
әсерінен туындайды.
Естің биохимиялық теориясы Нәсілдік негізде жатқан химиялық
процестер ашылуымен ғылымда сол процестің есте қалдыруға
ықпалы жок па деген ой пайда болды. Әр ағза үшін тән болған
генетикалық ақпарат ДНК (дезоксирибонуклейн қышқылы)
молекулаларында шоғырланады, ал оны тасымалдау басқа (РНК)
нуклеин қышқылының молекуласымен орыңдалады. ДНК ағзаға тән
әр жаңа генетикалық есті өзінде сақтайтыңдықтан, оның өзі немсе
РНК игерілген тәжірибені де бірден бірге өткізуі мүмкін дегеп болжам
жасалды. Эксперименттер нәтижесіңде тәнді құрайтын молекуланың
химиялық құрылымы тіршілік иесінің тәжірибе топтауымен өзгеріске
келетіні анықталды Бұл келесі сүрақты туыңдатты: үйрету барысында
өзгерген РНК молекуласы жаңа пайда болған дағды жөніндегі
мәліметті өзінде сақтай ма не сақтамай ма?
Есті зерттеуге өзінің белгілі үлесін қосқан П.И. Зинченко мен А.А.
Смирновты ерекше атауға болады. Олар ырықты және ырықсыз
есте қалдырудың практикалық іс-әрекетті ұйымдастыру ға ж әне
басқа жағдайларға тәуелді екендігін жан-жақты зерттеді.
Естің іс-әрекеттік теориясына сәйкес әр түрлі елестетулерді ң
арасында байланыстар - ассоциациялар ұйымдастыру, сонымен қатар
материалды есте қалдыру, есте сақтау және қайта жа ңғырту былай
түсіндіріледі: адам есте сақтайтын материалмен ж ұмыс барысында не
істейді, сонымен қатар мнемикалық үрдістер іс- әрекетті ң т ұтас
құрылымында қандай орын алатындығына байланысты.Есте
қалдыру амалының ерекшеліктерін ашып к өрсететін әр т үрлі
қызықты деректерді А.А.Смирнов өзінің зерттеулері ңде атап
көрсеткен болатын-ды.
Пайдаланған әдебиеттер:
1) Бабаев С. Жалпы психология. –Алматы: Дарын, 2005.ж
2) Аткинсон Р.А. Человеческая память и процесс обучения.–
М.:Прогресс, 198Божович
3) Блонский П.П. Память и мышление. – М.:
Просвещение,2008г
4) Добрынин Н.Ф. Внимание и память.–Издательство: Знание–
Москва 1958 ж
5) Маклаков, А.Г. Общая психология: учебник для вузов / А.Г.
Маклаков.- М.; СПб; Н.Новгород: Питер, 2007г
6) Зинченко В.П. и др. Функциональная структура зрительной
памяти–М:2013г

Ұқсас жұмыстар

Есерсоқ тау, есерсоқ тық

Есте Қайта қалдыру жаңғырту

Адамның есі мнемикалық процесс пен әрекет жүйесі ретінде

Адамның сана – сезімі және ес қабілеттілігі

Онтогенез кезеңдері

Қайта жаңғырту

ЕСТІҢ НЕГІЗГІ ПРОЦЕСТЕРІ МЕН МЕХАНИЗМДЕРІ

ЭЖ-нің шешетін типтік тапсырмалары

Ырықты зейін ерекшелігі

Мақсатқа қарай

Пәндер