Сырым Датұлы Басқарған кіші жүздегі көтеріліс

Сырым Датұлы Басқарған кіші жүздегі
көтеріліс.
Сырым Датұлы көтерілісі патша
үкіметіне қарсылығы.
Сырым Датұлы басқарған көтеріліс патша үкіметіне
қарсы бағынышталған ең алғашқы көтерілімізді ең
алғақы көтеріліміздің бірі еді.Осы көтерілістің әралуан
шығу себептері бар. Соларға тоқтала кетейік.
Бірінші себебі : көтерілістің негізгі себебі жер
мәселесі еді.
Патша үкіметінің отаршылары Кіші жүз жеріне
бірнеше қорғандар салған еді.сол қорғандар арқылы олар
құнарлы жерлерді иелене бастады .
Негізінде мал шаруашылығымен айналысатың
қазақтар бірте-бірте өз жерлерінен айырыла бастады.Жер
қазақ халқы үшін ең бір басты, үлкен мәселе болды.
Екінші себебіне тоқтала кетсек –қазақ халқы өз жерінде
еркін жүре алмады, бірте-бірте бас бостандығынан
айырыла бастады. Кейбір феодалдар патша үкіметінің
жарлықтарына бас ұрып,өз халқының мүддесін ойлаудан
аулақтана түсті.
Үшінші бір себебі-Кіші жүздің солтүстігінде орналасқан
ондаған қамау-қоршалаудан әлсін-әлсін жасаған қазақ-
орыс шабуылдары қазақ халқының ауылдарын талап, маза
бермеді. Содан соң жалпы Қазақстан бойынша
Қазақстаның солтүстік жерлері патша үкіметінің қолына
көше бастады.
Төртінші себебі ең негізгі еді.Кіші жүз ханы Нұралы билер
жиналысын өткізбей, барлық мәселелерді өзі шешуге
тырысты. Әсіресе Орал қазақтарының әскербасшысы
атынан Чагановтың қазақтарға деген өктемдігі шегіне
жетті.
Кіші жүз халқының арасындағы
толқулар.
Осындай себептерге байланысты Кіші ж үз хал қы арасында
толқулар бола бастады.1783 жылы патша үкіметтіні ң
отарлық саясатына қарсы ұлт-азаттық көтеріліс Кіші
жүздің Байбақты руынан шыққан старшина, халы қ
арасына беделі мол, соғыс тәсілін жете ме ңгерген, өзіні ң
ертлігімен, батылдығымен көзге түсті, халықтың ой -
арманын білдіре алатың Сырым Датұлының сарбаздары
онша көп еді , бірақ көп кешікпей Кіші ж үзді ң әр руынан
көптеген қол келіп қосылды.
Олар мыналар:
Көтібар сұлтан.
Бекет батыр.
Жоламан Тіленшіұлы басқарған сарбаздар еді.
Жалпы көтерілісшілер саны 6 мың адамға жетті.
Көтерілісшілердің бар арманы ірі жау бекіністерін құрту
болаттың. Алайды шабуыл жасалар күнді Нұралы хан
патша үкіметіне хабарлап қойған еді. Сөйтіп 500 адамдық
қазақ жасақтары Сахорное, Илецкое қамалдарына
шабуыл жасаған болатын. Жаудың күні бұрын
әзірленуіне байланысты көтерілісшілері қамалдарды ала
алмады. Осы сәтсіз шабуылдан кейін Сырым Датұлы ірі
шабуыл ұйымдастырмай, партизандық соғыс әдісіне
көше бастады. Сырым Датұлының партизандық
соғысы Нұралы ханды аса қорқытты. 1786 жылы Нұралы
хан қолынан ешқандай іс келмейтін, қауқары жоқ
дәрменсіз ханға айналды.Қолынан ешқандай іс келмейтін
, дәрменсіз ханды екінші Екатерина арнайы жарлықпен
ханның тағынан тайдырды.
Сырым Датұлының көтерілісшілерге
қайта қосылуы.
Сырым Датұлы көтерілісшілерге қайта
қосылып,халық қозғалысын басқаруға кірісті.Сырым
Датұлы генерал –губернатор Петлинге жазаған өз хатында
патша үкіметінің халықты алдап-арбау арқылы басқаруға
кіріскенін атап көрсетті.
‘Біз башқұрттар, ноғайлар сияқты патша үкіметіне
үндемей бағына алмаймыз,сондықтан да патша
үкіметінің қазазақтарға деген саясатына барынша қарсы
күресеміз’ ,-деп жазды.
Сырымның 1792 жылы Илецк
қорғаның жаулап ала алмауы.
Сырым Датұлы, 1792 жылы күз айында
көтерілісшілер тобы Илецк қорғаның жаулап алуға
тырысты. Алдын ала Илецк қорғанындағы қазақ –
орыстар дайындалып отырғандықтан 29 қыркүйек 1792
жылы Сырым Датұлы, басқарған көтерілісшілердің
мыңға жуық адамдары Илецк қорғанына шабуыл
жасағанымен, қорғанды басып ала алмады. Осы бір
сәтсіз шабуылдан кейін көтерілісшілер көтеріліс
жасаудың әдістерін өзгертуге мәжбүр болды. Сырым
Датұлы бастаған көтерілісшілер керек кезінде жеңіл
жасақтарға бөлініп көтеріліске қарсы шықан, патша
үкіметінің малайына айналған сұлтандар мен билердің,
өз халқының мүддесін сатқан старшиналарды, хан
тұқымының ауылдарын шабуға кірісті.
Көтерілісшілердің күрес әдетіне өзгертуі, оларды ң
партизандық қозғалысқа бой ұрғандарын көреміз.1794
жылы жаз айында Ералы хан д үние салды.Патша үкіметі
Ералы ханның өлімінен соң ұзақ уақыт келесі хан
тағайындауға асықпады.
1794 жылдан 1796 жылға дейін Кіші ж үзде ханды қ билік
өкімет болмай, ел билігі старшиналар мен билер қолына
көшті. Тек 1796 жылы қазан айында жекелеген аз топ
билердің ұйғаруымен Кіші жүз ханы болып Нұралы
ханның ұлы Есім сайлаған еді. Жаңа сайланған хан
Сырым Датұлы басқарған ұлт-азаттық қозғалысты толы қ
басып тастауға барлық күш-жігерін пайдаланды.
Есім хан көтерілісшілердің бірқатар басшыларын
тұтқындап та үлгерді.Алайда осы жағдай халық
қозғалысын тоқтата алмады.1795 жылдан 1796 жылдары
қыс айларында Кіші жүзде халық үшін стихиялық үлкен
апат ‘Жұт ’ басталды.Осы жұт нәтижесінде жүздеген ауыл
адамдарының көптеген малының қырылуына әкеліп
соқты.
Сол кездегі іс-қағаздарын жүргізуші Т.Фатухлин
ауылдарды аралап келіп, былай деп жазған еді: ‘Кейбір
шаруалар жұттың әсерінен аисыз қалды, кейбіреулері бір
қойсыз, түйесіз қалды, кейбір кедейлердің ақырғы
қолдағы малдары қырылды,осының әсерінен жаз балалар
өлімі күннен-күнге ауылдарда көбейді.’ Қарапайым
халық басына түскен қайғы-қасіреттің негізгі себепшісі
хан түсінді.
Сондықтан 26-27 наурыз күндері көптеген
жасақтарының бірі хан ордасына шабуыл жасап, ханның
ауылын ойрандап, Есім ханды өлтіріп тыңды.Ханның
туысқандары қашуға мәжбүр болды.Ханның өлтірілуін
ести сала, патша үкіметі Олар қазақ-орстарының атаманы
Дансковқа көтерілісшілерді жазалап, хан туыстарың
қорғауды бұйырды.Кіші жүздің –Есімнің көтерілісшілер
қолынан қаза табуы патриархалдық феодалдық билеуші
топты қатты қорқытты.
Сондықтан Кіші жүздің билеуші ірі феодалдары
патша үкіметімен ымырыға келуге әзір екендігін, егер
патша үкіметі жаңадан хан тағайынданса,сол ханды хан
деп тануға әзір екендігін білдірді.Кіші жүздің көптеген
ірі руларынын старшиналары атаман Дансков және Бөкей
сұлтан көтерілісшілерге қарсы жазалау экспедициясын
ұйымдастырғанда оған белсене қатысты.
1796 жылы желтоқсан айына патша үкіметі Орын бор
губерниясы қалпына келтірүге жарлық берді.Осыдан
кейін әскери губернаторы болып барон Игельстром
қайтадан тағайындалды. Әскери губернаторға Кіші
жүздегі ұлт-азаттық қозғалыстарда басу
тапсырылды.Патша үкіметі халықтың көңілін табу үшін
хан кеңесін ұйымдастырды.
Хан кеңесінің мүшелеріне алты старшина және
патша үкіметінің басқару аппаратының төрағасы
Лизатий Құсайынов кірді.Кіші жүзде хандық кенестің
құрылуы қарапайым халықты алдау мақсатында патша
үкіметінің түлкібұлан саясаты еді.
Хан кенесіне 1797 жылы тамыз айында мың жасағы
бар Сырым Датұлы келді.Хан кеңесінің осы бір
мәжілісінде халықтың ауыр жағдайын ескере келіп,
Сырым Датұлы өзінің көтерілісін тоқтатуға мәжбүр
болды.Бұл көтеріліс алдына қойған жекелеген мақсатың
орындады.
1802 жылы Хиуа хандықтарына барып келе жатқан
Сырым Датұлы –қазаға ұшырады. Сырым Датұлы
қасиетті адам.Оның моласына қонған адам дертті
болса,ол тез жазылып кеткендігін ел аузынан естуге
болады.
Исатай мен Махамбет басқарған
көтерілістің басталу себептері.
Еділ өзенінің төменгі Каспийге құятын айма ғын 1635
жылдан бастап Жоңғар шапқыншылығы кезінде бөлініп
қалған қалмақ ру-тайпалары мекендеген болатын. Оны
қазақтар Қалмақ қыры деп атады. 1771 жылы бұл жердегі
қалмақтар екіге бөлініп, бір бөлігі Қазақстан жері ар қылы
өздерінің туып-өскен отаны – Жоңғарияға барып
қосылды. Ал, екінші бөлігі батыс қа қарай ы ғысып, Дон
даласына көшіп кетті. Осы босап қалған жерге 1801
жылдан бастап, патша өкіметінің рұқсатымен Кіші ж үзді ң
Бөкей сұлтан басқарған бес мың қазақ шаруашылықтары
қоныс аударды. Мұның өзі Ішкі /Бөкей/ орданың
құрылуына бастапқы негіз болды.
Патша үкіметінің жергілікті феодалдар мен шонжарларға сүйене
отырып, барынша күш сала жүргізген саясаты орталы қ езгіні ң
күшеюіне, қазақ бұқарасының наразылығына әкелді.
Наразылық жер дауынан басталды. Ішкі Ордада қазақ
байлары мен орыс помещиктері ең құнарлы жерлерді өздеріне
алып алған-ды. Кедей шаруаларға құнарсыз жерлер тиді. Бір
ғана Жәңгір хан 400 мың десятина жерді өз иелігіне қаратты.
Жәңгірдің інісі Меңдігерей Бөкейханов, би Балқы
Құдайбергенов, ханның қайын атасы Қарауылқожа Бабажанов
сияқтылар орасан көп жерлерге иелік етіп, оған қоса жерді
пайдаланғаны үшін шаруаларға салық салды, елдің қанын
сүліктей сорды.
Көтерілістің басында Беріш руынан шыққан белгілі
батырлар Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы тұрды.
Исатай 1791 жылы туған. Оның жігіт болып қалыптасуына
нағашысы Жабай Бегалин зор ықпал жасады. 1808 жылы
Исатайдың руы Ішкі Ордаға көшті. Исатай Тайманұлының ең
жақын серігі – ақын Махамбет Өтемісұлы (1803-1846 жж.).
Оны анасы Қосуан тәрбиелеген. Ол татар және орыс тілдерін
білген, Хиуада болған, Орынборда тұрған. Махамбет орыс
жазушысы әрі этнограф В.И. Дальмен таныс болған Ішкі
Ордада және Орынборда қызмет істеген оқымысты-саяхатшы
Г.С. Карелинмен де тығыз қарым-қатынас жасаған.
1812 жылы Бөкей хан Исатайды Жайық бойындағы
руларға старшин етіп тағайындайды. 1814 жылдың
аяғында оны Орынбор Бекара комиссиясы бекітіп,
уақытша жарлықпен оған мөр тапсырады. Бірақ 1817
жылы Исатай старшин Өтеміс Құлманиязовты тонады
деген жаламен қамауға алынып, абақтыға отырғызылады.
Одан 20 мың сом кепі беріп, босап шыққан Исатай 1818
жылы старшин ретінде Бөкей ордасы өкілдерінің
Ұялыдағы съезіне қатысады. 1823 жылы Исатайды сұлтан
Шығай Нұралиев қамауға алады, оған кісі өлтірді деген
айып тағады. Атырау бекінісінен келген Дон
қазақтарының конвойы Орынборға әкетеді. Жол бойында
Исатай конвойдан қашып шығып, елге оралады. Бірақ,
осыдан кейін де Жәңгір ханның Исатайдың соңына түсуі
тоқтамады. Өйткені Исатай батыр халықтың мүддесін
қорғап, қарапайым шаруалардың жерсіздігі мен
байлардың озбырлығына душар болуына байланысты
әлеуметтік теңсіздікке қарсы күресті одан әрі
жалғастырды.
Бұл күрестің күшеюіне, әсіресе, 1833 жылы Жәңгір
хан өз қайын атасы Қарауылқожа Бабажанұлы Каспий
теңізі өңірінде көшіп жүрген қазақ руларына билеуші
етіп тағайындауы себепші болды. Қарауылқожаның
қазақ шаруаларына рақымсыздығы, шектен шыққан
бассыздығы, Жәңгір және оны қоршаған феодалдық
күштердің халық мүддесімен санаспауы, таптар
арасындағы әлеуметтік тартысты жылдан-жылға
шиеленістірді. Қарауылқожаның үстінен түскен бұқара
халықтың шағымдарына Жәңгір хан мән бермей, жауып
тастап отырды. Бұған қоса Ішкі Ордамен іргелес орыс
бекіністерінің салына бастауы, патша шенеуніктері мен
помещиктері озбырлығы халықтың наразылығын
күшейтті. Қазақ шаруаларының екі жақтан бірдей
қанауға түсуі халықты тек өз феодалдарына ғана қарсы
емес, сонымен қатар Ресей империясының отаршылдық
саясатына қарсы шығуына итермеледі. Сөйтіп,
қозғалыстың басты мақсаты – хан озбырлығына шек
қою, шаруалар жағдайын біршама жақсарту патша
өкіметінің отарлау саясатын тоқтату еді.
Көтерілістің барысы және оның
жеңіліспен аяқталуы

Исатай мен Махамбет бастаған шаруалар көтерілісі
өзінің дамуында басты үш кезеңнен өтті. Бірінші кезең –
1833-1836 жылдарға келеді және қарулы көтеріліске
әзірлік кезеңі ретінде сипатталады. Екінші кезең –
көтерісшілердің ханға қарсы /1837 жылдың бас кезі/
аттануынан бастап, олардың жеңіліске ұшырауына – 1837
жылғы қараша айының орта шеңіне дейінгі кезеңі.
Үшінші кезең – Исатай мен Махамбет бастаған
көтерілісшілердің шағын тобының Жайықтың сол
жағалауына өтуінен /1837 жылғы желтоқсан/ жаңа
ұрысқа күш жинаудан Ақбұлақ-Қиыл өзені маңындағы
ұрыста біржолата жеңілуге дейінгі /1838 жылғы шілде
айының орта кезі/ уақытты қамтиды.
1836 жылы ақпанда халықтың хан сұлтандарға қарсы
наразылығы күшейіп, ашықтан-ашық шайқасқа қарай бет
алды. Бұдан шошынған Жәңгір хан қозғалысты бастап,
дем беруші Беріш руының қоныстарына бірнеше қожа мен
старшин жіберіп, көтерілісті тоқтатуды талап етті.
Исатайға жазған хатында хан түлкі бұлаңға салып, “дос
едік қой, патшаға адалдыққа ант беріп едің ғой, бүлікті
тоқтат, хан сарайына кел, татуласайық, әйтпесе іс насырға
шабады” - дейді. Сонымен қатар ханның жандайшабы
Қарауылқожа 1836 жылғы наурыздың 24-не қарай 800
адамдық қол жинайды да, жайлауға көшіп кеткен Исатай
ауылын шаппақ болады. Бұл кезде хан Исатайға екі адам
елші жіберіп, дереу келсін деп бұйырады. Бұған Исатай
Қарауылқожа жасақтарын таратса ғана барамын деп шарт
қояды. Хан осы шартқа көнгенсіп айлаға көшеді. Оған
сенген Исатайдың аңқау ауылы бұрынғы қонысына көшіп
келе жатқанда, 1836 жылдың 4-сәуірінде Қарауылқожа
мен старшин Дүйсенбай бастаған отряд алдынан шығады.
Мұны көрген Исатай көшті тоқтатып, қорғанысқа
дайындалады. Алайда, Қарауылқожаның шабуылға
шығуға батылы жетпей кейін қайтады. Өйткені ол да,
Жәңгір де жеңіліп қаламыз ба деп қорыққан. Ондай
жағдайда халықтың рухы өсетінін және орыс
әкімшілігіне хан билігінің масқара болатынын олар
жақсы түсінген-ді. Қарауылқожа Исатай ауылын шаппаса
да алты күн қоршауда ұстап тұрды. Бұлай созыла берсе
кісілер де, мал да аштыққа ұшырайтынын сезген Исатай
тәуекелге бел буды. Ол 200 жігітті бастап,
Қарауылқожаның Қиялыдағы тұрағына жақындап келді.
Бәрі де екі жақтың көз алдында бетпе-бет тұрысты.
Әбден ашынған екі жүз сарбазды жеңе алмасын білген
Қарауылқожа қулықпен уақыт оздырып, ханға ақыл
сұрап кісі жібереді. Исатай ханның жауабын к үтпейтінін
айтты да, түнделетіп сарбаздармен ауылына қайтып кетті.
Көтерісшілердің батылдығы мен бірлігі Қарауылқожаны
састырды.
1836 жылы мамыр айында оқиғаның барысы күрт өзгерді.
Бұл кезде Күшік Жапаров деген шалды біреу өлтіреді. Тергеу
ұзаққа созылса да, қылмыскер табылмайды. Жәңгір мен
оның жандайшаптары мұны өз мақсатына пайдаланып
қалуға тырысып, бұл қылмысты Исатай мен Махам- бет
жасады деп жала жабады. Орыстың қылмыс кодексі бойынша
кісі өлтіруші қатаң жазаға тартылатын. Тергеу кезінде
Исатай да, Махамбет те бұл істі мойындарына алмады.
Жазға қарай Исатайдың ауылына хан, сұлтандардың
озбырлығына, әділетсіздігіне шыдамай нарызы болғандар
ағылып келіп жатты. 1836 жылдың қазан айының ая ғында
Исатайдың туы астына қосымша 20 ауыл к өшіп келді. Олар
әр түрлі рулардан еді. Бәрі Исатай мен Махамбеттен
әділеттік іздеді. Енді одан әрі төзуге болмайтын еді. Исатай
хан ордасына барамын деп шешті.
Бұл сапарда Исатай жалғыз болған жоқ. Оның қасына
Махамбет, Иса, Тінәлі, Есмағамбет, Рахмет, Құба, Амаштай,
хатшы ретінде Исатайдың ұлы Жақия ерді. Жол бойы оларға
ханға барып ру басшыларына шағым айтқысы келген көп
кісілер қосылып, жүз қаралы адам жиналды.
Исатайдың келе жатқанын естіген хан оның алдынан
бірнеше старшин жіберді. Бұлар Исатай тобымен хан
ордасынан 100 щақырым жердегі Толыбай құмында
кездесті. Хан Исатайға кері қайтсын деген екен. Жаналыұлы
деген сұлтаннан Исатай қолхат алып тұрып, көптің көзінше
халықтың ханға қоятын талабын бажайлап айтып берді. Бұл
талаптарды ханның орындамайтынын білген Исатай, оны ң
қаншалықты қаныпезер екеніне жұрттың көзін жеткізіп,
ханға деген сенімін сейілткісі келген.
Жәңгір хан Орынбор бекара комиссиясына Исатай мен
Махамбетті әскер күшімен ұстап алып кісен салып, жер
аудару керек деп қайта-қайта талап қойды. Исатай мен
Махамбеттің халық мұңын жоқтаушы ретінде абырой-
беделі аспандап, даңқы қазақ даласына кеңінен тарады.
Жәңгірдің маңындағылар Исатай, Махамбетті
қудалаумен тынбай, оған арыз айта барғандардың
малдарын тартып алып, күзгі шөбін өртеп, оларды
қыспаққа алды. 1836 жылы қазан айында Қыпшақ
руының мың үйі, 200 адамы, көптеген малы мен шөбі
өртеніп кетті. Қарауылқожаның сөзін сөйлейтін
старшындар патшаға Исатайдың үстінен арыз жазып, осы
пәленің бәріне кінәлі Исатай Тайманов деп көрсетті.
Ордадағы оқиғалар 1836 жылдың аяғында Петербург
сарайына әбден белгілі болды. Астрахань
губернаторының граф Чернышевқа хабарынан
көтерілістің үдеп бара жатқанына наразылық білдірген І
Николай патша “бүліктің” басшыларын қатаң жазалауды
талап етті. Орынбор генерал-губернаторы В.А. Перовский
көтерілісті басу үшін подполковник Гекенің басқаруымен
әскери күш бөлді. Оған Жайық қазақ-орыс атаманы
Покатиловпен және Жәңгірмен бірігіп көтерілісті
жаншуды тапсырды.
Исатайдың басына мазасыз күндер туды. Хан жа ғында ғылар
халықты талап, талайларды жазықсыз таяққа жы қты. Жапа
шеккендер әділдік іздеп Исатайға келді. 1836 жыл ғы
қарашада Жапаровтың өлімі жөніндегі іс қайта қоз ғалды.
Старшина Сиротин, депутат Чукшин дегендер жауап
алғанда, Исатай: “Менің Қарауылқожаның озбырлы ғын
тоқтатуға әрекеттенгенім, старшындардың қарапайым
халықты зәбірлеуіне қарсы болғаным рас. Біра қ сексендегі
шалды өлтіруге ешбір қатысым жоқ”, - деп м әлімдеді.
Қазақ жігіттерінің күшімен Исатай, Махамбеттер 1837
жылы қазан айында ханның қайын атасы Қарауыл қожаны ң,
Балқы бидің, Шоқы сұлтанның ауылдарын шабады.
Малдарын алып, өздерін қашуға мәжбүр етеді. Ханны ң
кеңесшісі, Ордадағы ең бай феодалдарды ң бірі – Бал қы
ауылының талануы көтерісшілердің қатарыны ң өсуіне әсер
етті. Сол жылғы қараша айында Исатай мен Махамбет хан
ордасын шабуға бел буып, өз шо ғырымен Орда ға аттанды.
Исатайдың екі мыңнан астам сарбаздары хан сарайын
қоршауға алған кезде ханның әскер күші аз болды.
Оны халық жасақтары бір ұмтылғанда-ақ жайпап
кететін еді. Исатай кешірім сұрап, бәйек болған хан
сөзіне алданып бірнеше күнді боса өткізді. Сол екі
арада ханға Орынбордан әскер күші көмекке келіп
жетті. Исатай ханнан Балқы би мен Қарауылқожа
сұлтанды төңірегінен аластауды, билікті ру
старшындарына беруді талап етті. Бұған хан көнбеді,
өйткені ол осы тұста келіп үлгерген подполковник Геке
бастаған казак-орыс шоғырларымен Исатайға қарсы
тұра алатын халге жетті. 700 казак-орыс, екі зеңбірек,
ханның 400 сарбазы Исатайларға тегеурінді қарсылық
көрсетті. 1837 жылы 15 қарашада Тастөбе деген жерде
шайқас басталғанда көтерілісшілер казак-орыстарды
біраз ығыстырды. Арғымақ атпен алмас қылышын
кезек сілтеп жау ордасына кірген Исатай олардың көбін
жайпап тастады. Сол кезде Геке зеңбірекпен атыңдар
деп бұйырды. Сөйтіп, шайқастың барысында
аласапыран басталды.
Зеңбіректердің гүрсілдеген қорқынышты үні, снарядтардың
Исатай жасақтарының арасында жиілеп жарылуы
көтерілісшілердің жеңілуіне тікелей себепші болды. Алпыс
жігіттен айырылған, мықты қаруланған жазалаушылардың
күшіне шыдай алмаған көтерілісшілер топ-топқа бөлініп кетті.
Күші басым жаудың қолына түспес үшін Исатай аз ғана топ
жігіттерімен шегінуге мәжбүр болды.
Көтерілістің жеңілуіне өздерінің ұсақ мүдделерін көздеп
қатысқан старшындар мен билердің сатқындығы да әсер етті.
Олар Гекенің үндеуіне сеніп, көтерілісшілер қатарын шайқас
алдында тастап кетті. Исатай тобының Тастөбе түбіндегі
жеңілісі көтерілістің кейінгі барысына да кері ықпалын тигізді.
Көтерілісшілер қатары азайып, Исатайдың төңірегінде бар
болғаны ондаған өзіне берілген серіктері ғана қалды. Олар
көптеген мал.-мүлкінен айырылды. Бұл сәтсіздік шаруалар
қозғалысын қожыратып қана қоймай, үлкен қасіретке душар
етті.
Жәңгір хан Исатайды ұстап берген кісіге 500 сом к үміс
ақша беремін деп жариялады. Көтеріліс шағын-ша ғын
топтарға бөлініп тарап кетті. Исатай мен Махамбет
қуғыннан құтылу үшін, Жайықтың арғы жағына өтудің
амалын қарастырды. 1837 жылғы желто қсан айында
Исатайдың тобы Жайықтан өтіп, Сарторғай, Қарақұм,
Тайсойған мекендері, Ойылдың сағасын басып өтті.
Жазалаушы жасақтан араларын қашықтату үшін, Сағызға
қарай тартты. Жазалаушылардың қуғыншылығы он сегіз
күнге созылды. 1838 жылдың қаңтарында Исатай
Тайманов өзінің жасағымен Үлкен Борсық құмындағы
шекті руының қоныстарына келіп тоқтады. О ған
Жайықтан бұрынырақ өткен Науша тобы, Алаша руыны ң
атаманы Сарыбөбек қосылды.
Көктем шығысымен жер-жерде қазақтардың
қозғалысы қайтадан қанат жайды.
Елек өзенінің бойында Жоламанның жасағы, Сам құмдары
мен Арал-Каспий аралығы кеңістігінде Жүсіп батыр
бастаған, Орталық Қазақстан далаларында Кенесары
басқарған көтерілістер қимыл жасады. Осындай жағдайда
Исатай Тайманов Хиуа хандығы жерінен шыққан
Қайыпғали Есімовтың көтерілісшілерімен қосылуды жөн
көрді. Қайыпғали Есімов өзін хан деп жариялады, оның
жасағында үш мыңдай адам болды. Жасақтардың бірігуі
Ойыл сағасындағы Шікілін руы ауылдарында өтті.
Бұл кезде Сібір өңірінен шегінген Кенесары
отрядтарының бір бөлігі Орынбор өлкесіне ауысқан еді.
Сондықтан олардың Исатай тобына қосылып кетуінен
қорыққан Орынбор генерал-губернаторы Перовский
көтерілісшілерді талқандауға барлық күштерді
жұмылдырды. Ол көтерілісшілерді басып-жаншу үшін
бірнеше отрядтар жіберді. Орск бекінісі жағынан
құрамында Орал полкі казак-орыс жүздігі бар Айшуақұлы
Баймағамбет сұлтан жасағы шықты. Орынбордан
Исатайдың ескі танысы Гекенің ірі әскери топтар жіберілді.
Міне, осындай қиын-қыстау жағдайда Исатай 500
сарбазымен сұлтан Баймағамбет Айшуақұлына соққы
беру үшін Қайышғали Есімұлынан бөлінді. Бірақ бұл
кезде сұлтан Айшуақұлының қолы зеңбіректері бар
полковник Геке әскерлерімен қосылып үлгерген еді.
Оны Исатай тобы биледі.
1838 жылы шілде айының 12-сі күні Исатайдың
жасақтары мен полковник Геке бастаған қарулы күштер
Ақбұлақ деген жерде ақырғы шайқаста кездесті.
Зеңбіректерден жауған снарядтар көтерілісшілер
қатарын бірден сиретіп, үрей туғызды. Оқты қардай
боратқан патша әскерлеріне Исатай жасақтары қарсы
тұра алмай шегінуге мәжбүр болды. Шегінген
көтерілісшілерге сұлтан Баймағамбет Айшуақұлының
жасақтары тыңнан тап берді. Исатай мен Махамбет өз
сарбаздарын қаһарман ерлігімен рухтандырып, ұрыс
даласында сұлтанның жасақтарына тойтарыс беріп
шегіндірді.
Осы кезде көтерілісшілердің тыл жағынан казак-орыс
жүздіктері қимыл жасап, оларды қоршауға ала бастады.
Өзінен басым күшке төтеп бере алмаған көтерілісшілер
бытырай қашты. Ауыр жараланған Исатайды қылышпен
шауып, аяғында атып өлтірді. Сөйтіп, батырдың қолы
жеңіліске ұшырады. Көтерілісшілер қатарынан 70-80
адам қаза тапты, бірнеше адам Геке әскерінің қолына
тұтқынға түсті. Исатайдың ажалына казак-орыс оғы да,
қазақтардың сатқындығы да себеп болды. Бірақ оның
ерлігі ел жүрегінде мәңгі сақталып қалды.
Исатай Тайманов опат болғаннан кейін күрес жалыны
кеміп кетті. Бытыраңқы жасақтар Ойыл бойындағы
Нижне-Уральск желісі маңында қимыл жасап жүрді.
Махамбет Өтемісов далада жасырынды, кейін біраз уақыт
өткеннен соң қазақ ауылдары арасындағы ханға қарсы
үгіт жүргізуге кірісті. 1846 жылы Баймағамбет сұлтан
Айшуақұлының жіберген адамдары оны да өлтірді.
Сонымен Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы
бастаған шаруалар көтерілісі жеңіліске ұшырады. Оны ң
басты себебі – хан өкіметі мен билеуші сұлтандар
жағында патша үкіметінің мықты қаруланған әскери
күшінің болуы еді. Сондай-ақ бұл қозғалыстың қазақ
елінің басқа жерлеріндегі хан, сұлтандарға қарсы
шыққан күштерімен ешқандай байланысы болмады.
Исатай мен Махамбет бастаған көтерілістің біртекті
еместігі, стихиялылығы, нақты бағдарламасыны ң
жоқтығы, ұйымшылдығының жеткіліксіздігі оның
жеңіліске ұшырауының негізгі себептері еді. Дегенмен,
оның күшті жақтары аз емес-ті. Көтерілісшілер
байлардың, хан төңірегіндегілердің қанаушылығына,
патшалық Ресейдің Кіші жүздегі отаршылдық
саясатына қарсы күресті. Көтеріліс жеңілгенімен де,
оның Қазақстанның батыс аймағының Ресей
империясы құрамында дамуында терең із қалдырды.
Жәңгір сарайының, сұлтандардың, хан туыстарының
алым-салықты жылдан-жылға көтеруіне белгілі дәрежеде
шек қойылды. Патша әкімшілігінің көтерілісті қолдаған
қазақ ауылдарының би старшындарымен санасуға тура
келді. Көтеріліс Бөкей ордасындағы хандық биліктің
әлсірегендігін, патша өкіметінің отаршылдық
саясатының бүкіл қазақ өлкесінде тамыры жайылып бара
жатқандығын көрсетті. Сондай-ақ бұл көтеріліс қазақ
феодалдық топтарының Ресей отаршылдық
билеушілерімен әбден ауыз жаласқанын дәлелдеді.
Кенесары бастаған көтеріліс

Қазан (1917 ж.) оқиғасынан кейiн XVIII
ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында
елiмiзде болған отаршылдыққа қарсы күрестi
зерттеуге бiршама ғалымдар үлесiн қосты. әсiресе
бұл бағытта елеулi көзге түсер еңбектiң авторы
ретiнде бұрынғы патша офицерi А.Ф. Рязановты
атап өту ләзiм. Академик М.П.Вяткиннiң Сырым
Датовтың көтерiлiсiне арнаған мемлекеттiк
сыйлыққа ие болған зерттеуi де тарих ғылымында
бiр белес болды. Бұл проблеманы зерт теушiлердiң
iшiнде Е.Бекмахановтың орны ерекше. Профессор
Е. Бекмахановтың зерттеуi тарихшыларға жаңа
бағыт бердi, әсiресе Кеңесары қозғалысының
көптеген мәселелерi жан-жақты терең талданды.
XIX ғасырда Ресей мемлекетiнiң Кiшi ж әне Орта ж үздердi ң
басты аймақтарын отарлап алғаннан кейiн патша үкiметi
Ұлы жүздi отарлауды батыл қолға алып, оңтүстiк Қаза қстан
аймағы арқылы әлiде егемендiгiн са қта ған Орта Азия ға
шығуға, сөйтiп осы стратегиялық аймақта үстемдiгiн
орнатуды ойластырды. Шын мәнiнде XVIII ғасырды ң со ңғы
ширегi, XIX ғасырдың басында Ресейдi ң саяси билiгi тек
қана Жайық, Есiл, Ертiс өзендерi бойында салын ған
отарлаудың тiрегi - бекiнiстердiң төңiрегiнде 150 ша қырым
қашықтықта ғана жүретiн. Елдiң түкпiрiнде көшiп- қон ған
ауылдар ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-д әст үрiн са қтап,
ру-руға жiктелген иелiктерiн көшпендi мал шаруашылы қ
мүддесiне пайдаланды. Американ тарихшысы Марк Раевты ң
‘’Қазақ даласы сол кезеңде Ресейдiң мемлекеттiк шекарасы
болмаған’’ деп қорытындылауында жөн бар.
Ресей мемлекет билеушiлерiнiң өазақстанды отарлау
жоспарының iске асуын әсiресе мүдделендiрiлген саудадан
түсетiн қазынаның үнемдi көзi - баж салығы едi. XIX ғ.
басында Ресейден Орта Азияға, Шынжанға тағы басқа
Орталық Азия елдерiне баратын дәнекерлiк керуен жолдары
қазақ даласын кесiп өтетiн. Тiптi алыста жатқан
Константинопольден (Iстамбул) Орталық Азияға бет алған
керуендер де осы аймақпен жылжитын.
XIX ғасырдың 30-шы жылдарында патша үкiметi
Қазақстанда отарлау саясатын одан әрi өрiстетiп, қазақ
халқының саяси дербестiгiн бiржола жоюға бағытталған
шараларды кеңiнен жүргiзе бастады. Әбiлқайыр, Абылай
ханмен жасасқан шарттардағы өазақстан жерiне кiрмеу,
қазақтарды әскер қатарына алмау, тек салық төлеу
жөнiндегi мiндеттемелер аяқ асты етiлдi. өазақ жерiнде
әскер линиялары, бекiнiстер салынып, шұрайлы жерлерге
патша өкiметiнiң қол шоқпары болып келген қазақтарды
қоныстандыру шаралары жүргiзiлдi.
Ресейдiң қазақ жерiндегi әкiмшiлiгi өзен-көлдердi,
құнарлы жерлердi, орман тоғайды өз қарамағына алып, оны
пайдаланған қазақтарға салық салатын болды. әкiмшiлiк
жүйесiн қайта құру барысында қазақ жерi белгiлi ‘’бөлiп ал
да билей бер’’ принципiмен округтерге бөлiнiп, олар Батыс-
Сiбiр және Орынбор генерал-губернаторлығына қарайтын
болды.
Алдымен қазақ жерiн сыртынан құрсаулап көптеген
бекiнiстер, оның iшiнде Орынбор, Троицк, Айдарлы, Орск,
Петропавл, Семей бекiнiстерi салынды. Iргелеп iшке кiрiп
айнала қоршау-құрсау орнатқан Ресей отаршылдары
Абылай хан көз жұмғаннан кейiн өазақстанның ең бiр бетке
шығар шұрайлы жерлерiне бекiнiстер салуға кiрiстi. Сөйтiп,
Ырғыз, Торғай, Ақмола, Көкшетау, Ортау, Қарқаралы
бекiнiстерi бой көтердi. 1822 жылғы Сiбiр қырғыздары
туралы Жарғы далалық аудандарды басқару құрылымын
түбiрiнен өзгертiп жiбердi.
Бұл құжат бойынша басқарудың округтiк жүйесi
енгiзiлдi, ол бойынша қазақ қоғамы округке, болысқа,
ауылға бөлiндi. Төменгi әкiмiшiлiк бiрлестiгi ретiнде
ауыл өз құрамына 50-ден 70-ке дейiн үйлердi бiрiктiрiдi,
осындай 12 ауылдан болыс құрылды, 10-15 болыстан
округ қалыптасты. Әр бөлiктiң белгiлi территориясы
болды. әкiмшiлiк билiгiн үкiмет сақтап қалған аға
сұлтандар негiзiнен алғанда сол үкiмет позициясының
нығайтылуын қамтамасыз етуге тиiстi болды.
Болыстардың басында 12 сатылы шенеунiктерге
теңестiрiлген болыстық сұлтандар, ауылдардың басында
ауыл ағамандары (Ресейдегi село старосталарының
статусы) тұрды. Бiртiндеп билер сотының шексiз
құқылары жалпы Ресей империясының заңдылығына
келтiрiле бастады.
Қазақ жерiне кеулеп енiп келе жатқан патша
өкiметiнiң отаршылдық саясатына ашық қарсы шыққан
Абылай ханның немересi өасым хан болды.
Ол патша әкiмшiлiгiне хат жазып, кiсi жiберiп оларды
түсiнiсуге, пәтуаға шақырды. өазақтың ежелгi
қоныстарына бекiнiстер салуды, қазақ жерлерiне казак-
орыстарды әкелiп, олар арқылы халыққа қысым көрсетудi
тоқтатуды талап еттi. Оның бұл хаттарына жауап болмады,
жiберген адамдары қайтарылмады. Сонда барып өасым
патша өкiметiне ашық қарсы шығуды ойлады. Ол бұл
күресте Қоқан хандығына сүйенбекшi болды.
Отаршылдық мәнi бар 1822 жылғы ‘’Сiбiр қыр ғыздары
туралы Жарғыға’’ қарсылық ретiнде басталған Саржан
басшылық еткен көтерiлiс 1836 жылы Ташкент Кушбегiнi ң
сұлтанды және оның серiктерiн опасыздықпен өлтiрген со ң
бiршама саябырлады. Ал келесi, 1837 жылы к өтерiлiс с ұлтан
Кеңесарының басшылығымен өршiп он жылға созылған
азаттық көтерiлiске iспеттестi.
Патша үкiметiнен қысым көрген 40 мы ң үй қаза қ
Кенесары басшылығымен өоқан хандығының қоластына
көшiп барды. Оның дiнi бiр, тiлi бiр қо қанды қтардан
күткен үмiтi ақталмады. Олар оның қайсар ұлдары Саржан
мен Есенгелдiнi, кейiнiрек өзiн өлтiрдi. Медреседе о қып
жүрген ұлы Кенесарыны Ташкент түрмесiне қаматты.
Қайырымды адамдардың көмегiмен абақтыдан аман
шыққан Кеңесары ата мекенi Ұлытауға келiп қоныстанды.
Осы өңiрде жүрiп ол өз өмiрiн қазақтың тәуелсiз егемендi
ел, дербес мемлекет болуы жолында ғы к үреске арнады. Ол
өазақстан патшалық Ресейге де, Орта Азия ханды қтарына
да тәуелдi емес, олармен тең қарым-қатынаста болуы керек
деп есептедi.
Кенесары Қасымұлы тарих сахнасына
Абылай ханның iсiн жалғастырушы
Кенесары Қасымұлы тарих сахнасына Абылай ханның
iсiн жалғастырушы iрi тұлға ретiнде қадам басты. Ал ол
кездегi жағдайға келсек, патша әскерлерiнiң
бастырмалатқан әрекеттер салдарынан, Сiбiр және
Орынбор қырғыздары туралы 1822-1824 жж. Жарғылар
қабылданғанына қарамай, саяси оқшауланушылығын әлi
де сақтап келе жатқан өазақстан ауылдарының
тәуелсiздiгiне қатер тонген болатын. Сондықтан
көтерiлiстiң жетекшiсi сұлтанның басты мақсаты
Қазақстанның Абылай хан тұсындағы өңiрiнiң
тұтастығын қалпына келтiруге, ‘’жинақтарды’’ жоюға,
Ресей құрамына кiрмеген жерлердiң толық дербестiгiн
сақтауға бағытталды.
Осы заманда қазақ халқының тәуелсiздiгi үшiн
тарихи iрi қарулы күрестi басқарған Кенесары Қасымов
болды.
Ол 1802 жылы Абылай ордасының кең қыстап, еркiн
жайылатын құт мекенi Көкшетау өңiрiнде, соңғы бiр
ғасыр бойы Орта жүз қазақтарының өмiр-тiршiлiгiне
жетекшiлiк еткен киелi шаңырақта дүниеге келедi. Жалпы
халықтың тағдыр-талайына қатысты саяси мәселелермен
айналысу бұл әулеттiң әуелден пешенесiне жазылған
дәстүрлi парызы болатын. Сол себептi де ел басқаруға,
билiк айтуға қажеттi нәрсенiң бәрi оның бойына ана
сүтiмен бiрге дариды. Яғни, осы жағдай Кенесарының
жалпы дүниеге, соның iшiнде адамдар арасындағы
қатынастардың заңдылығы мен шынайылығына
көзқарасын, дүниетанымын, мiнез-құлқын
қалыптастыруда елеулi рөл атқарады: ”ұяда не көресiң,
ұшқанда соны iлесiң”. Халық арасында аңыз-жырға
айналған атасының есiмiн Кенесары қатты қастерлеген.
Ол қаршадайынан атасының жолын қуып, оның iсiн
сабақтастыра беретiнiне, өзiнiң аруақты атаның заңды
мұрагерi екенiне күмән келтiрмеген.
Сол себептi де ол патша өкiметiнiң жергiлiктi
тоңмойындарына жазған хатында, қазақ руларына жолда ған
үндеулерiнде өзiнiң “ата жолынан айнымайтынын”, “Абылай
атасына қараған жер-су үшiн” жан аямай к үресетiнiн ж әне
“Абылай заманында қазақтардың емiн-еркiн, тыныш өмiр
сүргенiн” олардың естерiне салып, сол қой үстiнде
бозторғай жұмыртқалаған заманды қайта орнытқысы
келетiнiн айтады. Кенесары сарбаздарыны ң жауынгерлiк
ұраны да “Абылай” болған.
Өзiндiк сүре жолы бар саясаткер Кенесары Қасымов Ресей
сияқты аса қуатты iрi мемлекетпен күресу қаза қтың үш
жүзiн бiрiктiрудi, едәуiр құрбандықтарды, тек әскери ғана
емес, сонымен бiрге дипломатиялық күш-жiгердi де талап
ететiнiн ой таразынан саралады. Өзiндiк қозғалысынынан
бөлектенген немесе жекеленген билеушi топтар өкiлiнi ң өз
бетiмен кетушiлерге қатал шара қолданды.
Патша үкiметiмен арадағы түсiнiспеушiлiктi бейбiт
жолмен шеше тұра, Кенесары Ресей саясатын
қолдаушыларды аяусыз жазалады. Соғыс тұтқындарына
ұлтына, әлеуметтiк жағдайына қарамастан, қиянат
жасамай, шыдамдылықпен қарады. Ресей елшi уәкiлдерiн
әдептi қабылдады. Тiптi оның мiнезiнен қырғыздармен
қарсыластық кезеңiнде көрiнгенi болмаса оншалықты
қаталдық байқалмаған. Ал, көтерiлiс мүддесiне
сатқындық жасап, әскери тәртiптi бұзғандарға ашу-
ызасының буырқануы аз болмаған-ды.
Қазақ халқының тарихындағы бұдан
бұрынғы азаттық қозғалыстардың
жетекшiлерiнен гөрi, Кеңесарының
ерекшелiгi
Қазақ халқының тарихындағы бұдан бұрынғы азаттық
қозғалыстардың жетекшiлерiнен гөрi, Кеңесарының
ерекшелiгi - азаттық үшiн күреске үш жүздiң басын қосып бiр
мақсатқа сiлтеу болды. Көтерiлiстiң бастапқы кезiнен-ақ
қазақ ақсүйектерi бiр-бiрiне қарсы екi топқа бөлiндi. Үкiметке
жағына бiлген шағын топ отарлаушы әкiмшiлiктiң қолдауына
сүйенiп, өздерiнiң саяси қарсыластарын құлдыратуға күш
салды. Ақмола округының аға сұлтаны өоңырқұлжа
өұдаймендин, Кiшi жүздiң билеушi сұлтандары Ахмед пен
Мухамед Жантөриндер, Айшуаков, Абылай ханның ұлдары,
азаттық күресiнiң жетекшiсi өзiнiң туысқандары - Әли мен
Сүйiк Кеңесарының ымырасына ақыры келмедi.
СОҢЫ

Ұқсас жұмыстар

Сырым Датұлы бастаған көтеріліс

Көтерілістің басталу

СЫРЫМ ДАТҰЛЫ КӨТЕРІЛІСІ

Датұлы бастаған көтеріліс

1837-1847 жылдардағы Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс туралы ақпарат

Сырым Датұлы бастаған көтерілістің себептері

Бастапқы сөйлемнің мысалы

Кіші жүздегі көтерілістің басталу себептері және оның барысы

XVIII-XIX ғ. ұлт-азаттық көтерілістер

Өтемісұлы бастаған көтеріліс

Пәндер