Мемлекеттің жеке тұлғаның саяси әлеуметтену процесін жүзеге асырудағы БАҚ-тың рөлі

Презентация қосу

Мемлекеттің жеке тұлғаның саяси
әлеуметтену процесін жүзеге асырудағы
БАҚ-тың рөлі
Қазақстан Республикасы өзінің мемлекеттік саясатын, оның ішінде
жеке тұлғаның саяси әлеуметтену процесін жүргізу барысында түрлі саяси
технологияларды қолдану арқылы бұқаралық ақпарат құралдарының
мәліметтерін кең түрде қолданады. БАҚ – бұл... саяси институт, яғни,
әлеуметтік құрылымның бір бөлшегі, қоғамдық ұйымды ұйымдастыру мен
реттеу түрі. Міндетті түрде айта кетерлік жайт, БА Қ-тың ең басты
мақсаттарының бірі – адамдарды саясатқа тарту болып табылады [277, 212б].
Оған баспасөз, баспа, кітап, радио, теледидар, б ұқаралы қ кино, компьютер,
бейне жазу, дыбыс жазу, бейне үнтаспа, кабельді спутниктік байланыс,
интернет жатады. Бұқаралық ақпарат құралдары қоғамда ақпараттық,
коммуникативтік, танымдық, саяси, қоғамдық, қоғамдық пікір туғызу, саяси
тәрбие, саяси ағарту мен үгіт-насихат және т.б. қызметтерді атқарады. Іс
жүзінде «БАҚ өте қысқа уақыт аралығында барынша көп адамдарға ықпал
жасауға қабілетті... БАҚ - әлеуметтенудің таңдаулы әрі ең төте жолы;
дамушы елдердің көптеген зерттеушілері мен лидерлері оны саяси
модернизацияның шешуші факторы деп санайды» [104, 172-173б]. Қазақстан
Республикасында БАҚ-тың дамуы мен елдегі демократиялық ақпараттық
кеңістіктің қалыптасуы динамикалық қарқынмен жүруде.
Қазақстан Республикасында БАҚ-тың дамуы мен елдегі
демократиялық ақпараттық кеңістіктің қалыптасуы
динамикалық қарқынмен жүруде. Республиканың
тәуелсіздікке қол жеткізуінен кейінгі мезгілде елімізді ң
ақпараттық кеңістігінің құрылу барысын төмендегідей
кезеңдерге бөлу қабылданған:
Бұқаралық ақпарат құралдары мемлекеттік
құрылымдағы азаматтар мен билік орындарын
әлемде және ел ішінде болып жатқан саяси,
экономикалық, әлеуметтік және т.с.с.
жаңалықтардан хабардар етіп, оларға өзіндік
тұжырым-бағаларын жасайды. Нәтижесінде
көпшілік халықтың әлемдік саясат туралы,
Үкіметтің, Парламенттің, қоғамдық-саяси ұйымдар
мен бірлестіктердің, бейүкіметтік қозғалыстар мен
ұйымдардың іс-қимылдары жайында, мемлекетті ң
түрлі қоғамдық салалардағы жүзеге асырылып
жатқан демократиялық жаңарулары тұрғысында
ой-пікірлері мен көзқарастары қалыптасатыны
анық. Сөйтіп, мемлекеттегі жеке тұлғалардың
саяси санасы жетіліп, саяси іс-шараларға белсенді
түрде қатысу мүмкіндіктері кеңейіп, саяси
әлеуметтенеді, сондай-ақ, олардың өзін өзі
көрсетуіне жол ашылады.
•Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алып, егемен ел ретінде өзін
танытуы қоғам құрылымындағы түбірлі өзгерістердің өрістеуіне жол
ашқаны белгілі. Осы кезеңде бұрын КСРО-дағы бірлестірілген БА Қ-ты ң
құрамында болып келген Қазақстанның алдында БАҚ саласындағы
мемлекеттік саясатты орнықтыру, ескірген техникалы қ құралдарды
жаңалау, осы салада ТМД және алыс шетел мемлекеттерімен қарым-
қатынасты жолға қою, аймақтық агенттіктердің бөлімдер жүйесін құру,
сондай-ақ, БАҚ-тың жаңа сапалы заңын шығару және құқықтық негізін
жасау міндеттері тұрды. Осыған орай ең алдымен БА Қ-ты ң бас қару
жүйесіне құрылымдық-ұйымдастырушылық өзгерістер енгізілді. Басында
Министрлер Кабинетінің құрамында болған баспасөз және бұқаралы қ
ақпарат министрлігі таратылып, 1995 ж. Қазақстан Республикасыны ң
жанындағы баспасөз және бұқаралық ақпарат ісінің Ұлттық агенттігі
болып құрылды. Ал, 1997 ж. қазанда аталған агенттіктің негізінде А қпарат
және қоғамдық келісім Министрлігі ұйымдастырылды. Б ұдан кейін 1999 ж.
қаңтарда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Қазақстан
Республикасының Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім Министрлігі
негізделді, бүгінде бұл құрылым Қазақстан Республикасыны ң Мәдениет
және ақпарат Министрлігі сипатында өз жұмысын жүргізуде.
• Сонымен бірге 1991 жылы 28 маусымда «Баспасөз және басқа
БАҚ туралы» Қазақстан Республикасының Заңының
қабылдануы мемлекеттік құрылымның мүлдем жаңа жүйесі
орнығуы жағдайында бұқаралық ақпарат құралдарын
демократияландырудың алғышарты болып табылады.
Осылайша, демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет құру жолындағы Қазақстан Республикасы
ақпараттық саясатты жүргізуде Қазақстан Республикасының
Конституциясы мен БАҚ туралы заңның негізгі ұстанымдары
мен ережелеріне сүйенеді. 1995 ж. 30 тамызда қабылданған
еліміздің Ата Заңы сөз бен бұқаралық ақпарат еркіндігіне
кепілдік береді. Яғни, Қазақстан Республикасының
Конституциясының 20-бабы бойынша: «1. Сөз бен
шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тыйым
салынады. 2. Әркімнің заң жүзінде тыйым салынбаған кез
келген тәсілмен еркін ақпарат алуға және тарату ға құқығы
бар. Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпиясы болып
табылатын мәліметтер тізбесі заңмен белгіленеді. 3.
Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуді,
оның тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан
келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-
топтық және рулық астамшылықты, сондай-ақ, қатыгездік пен
зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгіттеуге
жол берілмейді» [9, 10б].
Сондай-ақ, еліміздің Негізгі Заңының 18-бабының 3-
тармағында: «Мемлекеттік органдар, қоғамдық
бірлестіктер, лауазымды адамдар және бұқаралық
ақпарат құралдары әрбір азаматқа өзінің құқықтары
мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен
және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз
етуге міндетті», - делінген [9, 9-10б].
Осылайша, Қазақстанның мемлекеттік тәуелсізсіздікке
қол жеткізуімен пайда болған әр түрлі бағыт-бағдарды
ұстанатын бұқаралық ақпарат құралдары біздің
күнделікті өміріміздің аса қажетті құралына айналды.
Яғни, бұқаралық ақпарат құралдарының еліміздің
тәуелсіздігін нығайту мақсатында мемлекеттік
құрылымның барлық мүшелерін бірлесу мен
тыныштыққа, ынтымақтастық пен өзара келісімге
шақырудағы рөлі зор. Соған орай БАҚ арқылы
республика халқын топтастыратын «Біздің күшіміз –
бірлікте», «Қазақстанды мекендейтін ұлт өкілдерінің
теңдігі мен ынтымағы үшін», «Қазақстан
территориясының біртұтастығы мен мызғымастығы»,
«Қазақстандағы тілдер мен мәдениеттердің еркін даму
мүмкіндігі» бағытындағы іс-шараларды насихаттап,
жүзеге асыру маңызды
Сайып келгенде, БАҚ мемлекеттік мәні зор
мәселелерді жан-жақты көтеріп,
демократиялық құндылықтарды негіздеуге,
қоғамдық-саяси пікірді қалыптастыруға зор
үлесін қосатын қуатты факторлардың бірі. Өз
кезегінде елімізде азаматтық қоғам мен
құқықтық мемлекеттің негіздері мен
демократиялық қалыптарды орнықтыруда,
жеке тұлғалардың саяси білім деңгейі мен
көзқарастарының жетілуі мен саяси
әлеуметтенуінде бұқаралық ақпарат
құралдарының және мемлекеттік билік пен
басқару институттарының өзара қарым-
қатынастарын ұйымдастыруды жолға қою ісі
мемлекеттің алдында тұрған маңызды
міндеттердің бірінен саналады. Сол сияқты
«БАҚ-тың үйлесімді дамуына жәрдемдесу»
[170] де билік пен басқару мекемелерін
қамтитын мемлекеттік құрылымның іргелі
мұратының бірі екендігі анық.
Сөйтіп, бүгінгі күні мемлекеттік құрылымда саяси
демократия үрдістерін нысанаға алған БАҚ-тың орны
мен маңызы орасан. Демек, «...бұл мәселенің бірнеше
қыры бар.
•Осымен байланысты қазіргі таңда Қазақстанда мемлекеттік саясат пен
бұқаралық ақпарат құралдарын бір-бірінен бөлек көзге елестету өте қиын.
Өйткені мемлекеттік билік пен басқару органдары бұқаралық ақпарат
құралдарының атқаратын қызметтер жүйесіне объективті түрде мүдделі.
•Бұқаралық ақпарат құралдары, әсіресе, Президент, Парламент, Мәслихат
сайлаулары кезінде шешуші рөлге ие. Олар саяси үгіт-насихат, жарнама,
қоғамдық пікір тудыру және т.б. іс-шараларды жүргізу арқылы саяси тұлғалар
мен саяси ұйымдар туралы ақпараттарды жариялап, олардың арнайы бейнелерін
жасайды. Бұл ретте «әсіресе демократиялық сайлау барысына БАҚ белсенді
ықпал көрсете алады, сонымен қатар жоғары билік органдарының іс-әрекетін
бұқара осы ақпараттар арқылы бағалайды. Басқаша айтқанда, саясаткердің,
саяси органның имиджі БАҚ арқылы құралады», - деп пайымдайды А.Н.
Нүкенов [279]. Сонымен бірге мемлекеттік құрылымдағы саяси партиялардың
жүргізіп отырған қызметін насихаттауда, олардың қоғам мүшелерімен өзара
ықпалдастық саясаты мен саяси беделін арттыруда бұқаралы қ а қпарат
құралдары маңызды ақпараттық іс-қимылдарды жүзеге асыратын
демократиялық институт. Іс жүзінде «саяси жүйенің барлық элементтері
қызметіне әсер ете отырып, БАҚ олардың іс-қимылына жаңалықтар әкеліп,
серпінділік береді, жан бітіреді, әлеуметтік топтар мүдделерімен байланыстырады.
• Мысалы, саяси партиялардың танымалдылығы, бұқаралығы,
беделі және ықпалдылығы бүгінде олардың өз мақсаттарына
бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалана және тарта білу
деңгейіне байланысты екендігі - даусыз шындық», - деп атап
көрсетеді зерттеуші Н. Қалиев [278]. Осы тұрғыдан алғанда
сайлау кампанияларын ұйымдастыруда, депутаттыққа
кандидаттарды ұсынып, олардың бағдарламаларын
насихаттауда, саяси қозғалыстар мен партиялардың
белсенділерін халық бұқарасына танытуда БАҚ арқылы саяси
жарнамалар жасаудың рөлі зор. Саясаттанушы ғалым Ш.А.
Құрманбаева ұйғарым жасағандай: «Нарықтық үлгі бойынша
үміткер немесе сайлау бірлестігі тауар ретінде қарастырылады;
науқанды ұйымдастырушылар мен кеңесшілер сатып алушы -
сайлаушыларға тауарды тиімді сату үшін жарнама мен
насихаттың түрлі әдістерін қолданады» [280]. Қазақстан
қоғамында соңғы кездері саяси жарнаманың қолданылуының
дәстүрлі плакаттар, транспаранттар шығару тәрізді түрлерімен
қатар, қала көшелері мен ондағы бағандарда, жүргізушілер
көліктерінде үміткерлердің портреттерін, олардың ірі
әріптермен жазылған бағдарламаларының тезистерін жариялау,
сондай-ақ, күн сайын пошта жәшіктерінде олар жайлы
листовкалар тарату тәрізді сан алуан әдістері қолданысқа
түсуде. Осыған орай сайлау нау қаны кезінде отандық саяси
партиялар ұрандарды көтеріп, халық арасында өздерін жарнама
жасаумен де айналысады.
Мәселен, «Отан» республикалық саяси партиясы – «Ат қарыл ған іс аз
емес, бірге жалғастырайық!», «Ел үшін дауыс бер!», Қазақстанны ң «Ақ
жол» демократиялық партиясы «Жақсы өмір баршаға бүгін қажет!»,
«Барлығы уәде береді, ал біз жасаймыз», «Мұнайдан т үскен қаражат - әр
адамға!», «Билік халықтан ұлы емес – Халық биліктің құлы емес!»,
Қазақстанның Аграрлық және Азаматтық партияларының «АИСТ»
сайлау блогы – «Бақыт құсы – бар шаңыраққа», «Менің қалауым –
АИСТ – Бақыт құсы», «Асар» республикалық саяси партиясы – «Асар ға»
дауыс бергеніңіз - Өзіңізге дауыс бергеніңіз!», «Елге тілек, жұрт қа ниет»,
«Біргеміз! Берік іргеміз!», Коммунистер мен ҚДТ оппозициялы қ
халықтық блогы – «Шындық пен әділдік үшін» деген ұрандармен
бұқара халық арасында өз бағыттары мен ұстанымдарын насихаттаумен
шұғылданады. Өйткені әрбір саяси партияның жеке т ұлғаларды
қоғамдық-саяси дамудың барысы мен оны дамыту турасындағы өз
пайымдауларымен хабардар етуді көздейтіні анық. Осы т ұрғыдан
алғанда «сайлауға (бұл 2004 ж. Президент сайлауы жайында – Т. Ә.)
қатысушы барлық партиялар түрлі акциялар, митингілер, пикеттер
ұйымдастыруға, мәлімдемелерге ерекше назар аударды. М әселен, «Отан»
жастарды сайлауға шақыру ниетімен «Сенің бірінші сайлауың»,
антитеррористік «Терроризмге жол жоқ!» акцияларын ұйымдастырып,
Республикалық «Отан» автошеруі» жобасының үшінші турын өткізді,
«Отан» мерейтойлық поезы Қазақстанның барлық аймағын аралады.
«АИСТ» сайлау блогы «Ақ бата», «Күштілерге – жұмыс, әлсіздерге
қамқорлық» ұранымен түрлі акциялар, «Казкоммерцбанктың» Алматы
филиалының алдында сайлау алды митингілерін өткізді... Нау қан
барысында барлық партиялар күн сайын баспасөз конференцияларын
өткізіп отыруға мән бергендерін айта кеткен жөн [281].
• Осылайша қоғамдық-саяси құрылымда жеке
тұлғалардың бейнесін қалыптастыруда, олардың
мінез-құлық үлгілеріне ықпал ету мен көпшілік
қауыммен қарым-қатынас жасау негіздерін
жетілдіруде, сайлаушылардың көңіл-күйін зерттеу
ісінде, сөйтіп, мақсатқа жету жолында түрлі
бағдарламалар мен әдіс-тәсілдерді қолдануда да
саяси жарнамалардың мүмкіншілігі ерекше. Өз
кезегінде зерттеуші Л. Әділова ұйғарым жаса ғандай:
«жақында ғана тәуелсіздікке қол жеткізген
Қазақстан үшін саяси жарнама мәселесі зор ма ңыз ға
ие. Жаңа жүйеге азаматтардың саяси бейімделуі
адамдардың дүниетанымдық ұстанымдарды ң ке ң
түрдегі үлгілерін меңгеруімен, саяси шешімдерді
қабылдауда жаңа түбірлі құндылықтарды игеруімен
сипатталады. Осымен байланысты Қаза қстанда ғы
саяси жарнама феноменінен өзгеше үн білінеді. Саяси
жарнама бірлескен мүдделерге қызмет етпейді,
идеологиялық тұрғыда ықпал көрсетуге бейімділік
танытумен ерекшеленбейді, ол саяси және әлеуметтік
даму барысында топтардың, сондай-а қ, жеке дара
көзқарастардың жүйесін білдіреді» [282].
ақпарат құралдары мемлекеттік құрылымда маңызды
рөл атқарады. Қоғамдық-саяси құрылымда «ақпарат
қоғамның маңызды әлеуметтік құралы, биліктің
негізгі құралы. Ақпарат – бұл бұқаралық қоғамның
өнімі мен нәтижесі. Ақпарат – бұқараның
интеллектуалдық азығы» [283]. Олар жеке
тұлғалардың өз құқықтары мен бостандықтарын
білуіне, өз мұрат-мүдделерін қорғауына, күнделікті
болып жатқан оқиғалар турасындағы ой-пікірлерін
қалыптастыруына, сондай-ақ, олардың саяси
әлеуметтенуіне мүмкіндік беретін саяси әлеуметтену
процесінің тиімді агенттерінің бірі болып табылады.
Осы орайда С. Кулумбаев тұжырымдағандай: «егер
тиімді пайдалана білсе, бұқаралық ақпарат
құралдары қоғамдық пікірді өзгертуге орасан ықпал
ететін алпауыт күш. Саяси жағдайды шынайы
суреттейтін, дамыған, демократиялық тұрғыда
ұйымдастырылған БАҚ-тың болуы, қоғамды тиімді
басқарудың, тұрақты демократиялық мемлекет
болуының ең негізгі кепілдіктерінің бірі екендігі
даусыз. Тәуелсіз мемлекеттегі еркін БАҚ әрбір
азаматтың өмірлік маңызы бар мүдделерін қорғауға,
шыншыл да жан-жақты ақпарат ала отырып, қоғам
өмірінде болып жатқан өзгерістер мен оқиғаларға
объективті көзқараспен қарап, дұрыс іс-әрекет
Сонымен, біздің заманымызда ұлттық, сонымен бірге
халықаралық деңгейдегі қоғамдық ой-пікірді қалыптастыруда
бұқаралық ақпарат құралдарының рөлі жоғарылау үстінде.
Өйткені адамзат үшін маңызды мәселелердің шешімін табу мен
халықаралық саяси ақуалды реттеуде, оны бір қалыпқа келтіруде
БАҚ арқылы таратылатын ақпараттардың маңызы орасан.
Өз кезегінде бұқаралық ақпарат құралдары қоғамдық-саяси
жүйедегі жас ұрпақ өкілдерін зорлық-зомбылық көрсету,
қатыгездік, азғындық таныту, ұлтшылдық пен шовинизм
идеяларынан сақтандыру мақсатымен саяси әлеуметтік сүзгі жасау
ұстанымын негіз етіп алады. Бұл маңызды мәселе «Баспасөз
туралы» Қазақстан Республикасының 1993 ж. 23 шілдедегі
Конституциялық Заңының қабылдануымен және Қазақстан
Республикасының Мәдениет, Ақпарат және Қоғамдық келісім
Министрлігінің «БАҚ туралы» Заңға 2001 ж. түзетулер енгізуімен
әрі қарай жалғасын табуда. Іс жүзінде Қазақстандағы мемлекеттік
ақпарат саясаты Қазақстан Республикасының Конституциясының
басты қағидаларына, сондай-ақ, баспасөз, теледидар, радиохабар
қызметтерінің тұжырымдамалары негізделген ұйымның
Жарғысына сәйкес жүзеге асырылу үстінде. Біздің заманымызда:
«ақпараттық кеңістік ішінде саяси мәселелер недәуір салмақты
орын алатындықтан, осы міндеттерді атқара отыра бұқаралық
ақпарат құралдары демократиялық жүйені реттеуде маңызды
бөлім әрі қоғам мен мемлекет арасындағы байланысты жөнге
келтіруде тиімді арна болып табылады» [285].
Осылайша, бүгінгі таңда еліміздегі бұқаралық ақпарат құралдары мемлекеттік
басқару мен билік органдары және қоғам мүшелерінің өзара қарым-
қатынасын жолға қоюмен, жеке тұлғалардың бойына демократия мен саяси
құндылықтарды дарыту арқылы олардың саяси әлеуметтенуімен айналысуда.
Біздің заманымызда бүкіл адамзат қауымының әлемдік ақпараттық кеңістікті
қалыптастыру кезеңіне өтуі Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың республикамыздың да осы маңызды жағдайға қосылу қажеттігі
жайындағы 2000 ж. 27 наурыздағы Жарлығының қабылдануына негіз болып
табылады. Осы кезеңде «Бүкіл әлем аса ауқымды ақпараттық инфрақұрылым
құру алдында тұр. Ол уақыт пен кеңістікті жеңудің құралы болмақ. Сондай-
ақ, дүниежүзілік ақпарат рыногы де құрылады. Ауқымды ақпараттық
инфрақұрылым жергілікті, ұлттық және аймақтық желілердің біртұтас жүйесі
болып табылады. Қазақстанның да уақыт талабынан кешікпеуі, жаңа
құрылымда өз орнын алуы өте маңызды. Бұл үшін елімізде ұлттық ақпарат
инфрақұрылымын құру қажет. Өйткені ақпаратқа деген қажеттілік ұдайы
артып отыратын болады» [166, 103б], - деп Елбасы тұжырым жасағандай,
Қазақстан мемлекетінде демократиялық ақпараттық кеңістікті қалыптастыру
ісі қазіргі кезде жүзеге асырылуда. Бұл ретте Қазақстанда ресми ақпарат
құралдарымен қатар, көптеген ресми емес, оның ішінде жеке басылымдар пайда
болуда. Бүгінде республикадағы екі мыңнан астам бұқаралық ақпарат
құралдарының 80 пайызы мемлекеттік емес [286].
► Айта кетерлік жайт, ақпараттық құрылымдар жүйесінде жалпыұлттық
деңгейге шаққанда нақ осы мемлекеттік емес БАҚ жетекші орынды
иеленуде. Іс жүзінде ақпараттық кеңістік қоғамның саяси дәстүрлерін,
яғни, бұқаралық ақпарат құралдарының қызметінің саяси-
құқықтық шарттарын сақтау арқылы жасалынуда. Және де
ақпараттық кеңістіктің өркендеу барысы ақпараттық байланыстың
бірнеше бағыттағы даму деңгейлері - компьютер, телекоммуникация,
бұқаралық ақпарат құралдарының көлемі арқылы айқындалады.
Мәселен, «...ақпараттық байланыс секторы екі есе өсті. Халықаралық
Телебайланыс Одағы атап көрсеткендей, ол ғаламдық экономиканың
бір бөлігі ретінде 1,5 трлн. долларға бағаланды. Телебайланыс
секторына жеке бөлгенде – 46%; компьютерге – 33%; ал жалпы
бұқаралық ақпаратқа (ЖБА) - 21%-дан келеді» [287].
► Қазақстан Республикасында бұқаралық ақпарат құралдары жеке
тұлғалардың саяси әлеуметтену процесін жүзеге асыруда маңызды рөл
атқаратын қоғамның қуатты институттарының бірі болып табылады.
Осы кезеңде бұқаралық ақпарат құралдары КСРО-ның билігі кезіндегі
«Компартияның көмекшісі», «қайта құрудың тетікшесі» тәрізді
баламалардан арылып, қоғамның талабына байланысты мүлдем жа ңа
демократиялық бағыт-бағдарды ұстанып келеді. Бүгінгі таңда «БАҚ-
қа көбінесе осы мемлекеттің бет-бейнесін айқындайтын қоғамдағы
адамгершілік, рухани негіздер ғана емес, сонымен бірге, экономикалы қ,
құқықтық, мәдени бағыт-бағдарлар мен белгілердің сипаты да
тәуелді.
• Ақпараттық саясатты жүзеге асыра отырып, БАҚ саяси процеске өз
ықпалын тигізеді. Олар адамдарды біріктіріп, жасампазды қ іс- қимылға
топтастырады, азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді» [277, 260б].
Осымен байланысты бұқаралық ақпарат құралдары қоғамдағы
жаңарулардың даму үрдісін ескере келе, жеке т ұлғаның өзін өзі
танытуына жол ашумен, олардың саяси әлеуметтенуін іске асырумен,
қоғамдық-саяси пікірді, қазақстандық патриотизм мен отанс үйгіштік
сана-сезімді қалыптастырумен айналысады. Соған орай мемлекеттік
құрылымдағы газет, журналдар, теледидар, радио т әрізді ақпарат
құралдарымен қатар, компьютерлік, интернеттік технологиялар сия қты
ақпараттық түрлердің озық үлгілерінің енгізіліп, қолданылуы зор
маңызға ие. ХХ ғ. 90-ж. бастап елімізде жаппай бұқаралық ақпарат
құралдарында компьютермен теру, беттеу, оны дискетпен өндіріске жіберу,
факспен хабар алмасу тәжірибесі қолдануда. Сонымен бірге бізді ң
заманымызда қоғамның бүкіл салаларында информациялық-
коммуникативтік технологияларды, интернеттік ақпарат жүйелерін
пайдаланудың маңызы зор. Жаңа информациялық технологиялар жеке
тұлғаларды қалыптастыруда, олардың саяси әлеуметтенуінде т үрлі
қызметтерді атқаруға, яғни, хабар алудың құралы ретінде өзекті саяси,
әлеуметтік, құқықтық және т.б. білімдерді меңгеруге мүмкіндік береді.
Интернеттік ақпараттық жүйелер арқылы қоғам мүшелерінің
ешқандай кедергісіз, мемлекеттік шекаралардан еш т әуелсіз дүниежүзіні ң
барлық нүктелерінен өзара хабар алмасу мүмкіндігі жолға қойылған.
Яғни, еліміз бүгінде «...интернет жүйесі арқылы әлемдік информациялы қ
қоғамға толыққанды мүше болуда. Қазақстанда соңғы жылдары
интернет жүйесінің провайдері ретінде т өрт ірі компания ( Қаза қтелеком,
Нұрсат, Алтел, НИТ) тіркеліп отыр және олардың өз жүйелері бар.
Мысалы, Қазақтелеком құрған Kazakhstan online мәлімет беру жүйесі
19 ірі қаланы қамтиды» [288]. Сондай-ақ, интернетке қосылудың
негізінде жеке тұлғалар газеттер мен журналдарда жарияланған
ақпараттардың электрондық түрлерімен танысады, бір-бірімен
пікірлермен бөлісіп, жұмыс істейді, жаңа ғылыми, саяси, танымдық
және т.б. ақпараттармен алмасады. Сөйтіп, компъютер мен интернет
бұқаралық ақпарат құралдарының қуатты салалары болып
табылады. Бүгінде осы заман талабына сай ақпарат алмасудың
жетілдірілген аталған түрлерін пайдаланбайтын бірде-бір БАҚ жоқ деп
айта аламыз. Десек те, социологиялық зерттеулердің қорытындысына
қарағанда интернет қызметін қолданушы өкілдердің алдында бірқатар
мәселелер туындап отыр. Олардың қатарында:
• Осындай жайттарға байланысты Қазақстан азаматтарының да, Ресей
тұрғындарының да интернеттік технология, электронды хабарлар алу
секілді ақпараттық кеңістіктің жаңа түрлерін пайдалану үлесі азырақ
болуда. Мәселен, 2003 ж. ортасында Ресейде интернет қызметін
пайдаланушылардың саны жалпы тұрғындар санының 5-6%-ын, ал
2003 ж. аяғында - 7%-ын құраса, ал 2005 ж. соңында бұл көрсеткіш
15%-ға жетуі тиіс [289].
• Қазіргі таңда азаматтардың бүгінгі өзгерістер талабына сәйкес саяси
санасы мен мәдениетін қалыптастыруға, олардың саяси әлеуметтенуіне
көмектесетін бірден-бір күш бұқаралық ақпарат құралдарының басты
тетіктерінің бірі - теледидар болып табылады. Ол арқылы қоғам
мүшелері саясат, ғылым, техника, өнер, әдебиет, білім және т.б. салалар
бойынша ел ішіндегі және шетелдегі жаңалықтардан хабардар болып,
танысады. Сол себептен телевизия халықтың күнделікті өмірінің
ажырамас бөлігіне айналған. Белгілі ғалым Р.Б. Әбсаттаров атап
көрсеткендей: «...телевидениеге көпшілікке бірдейлік тән.
Телевизиялық хабар таратылымына қалалар мен ауылдардың 80%-дан
астам тұрғындары қамтылған. Қазақ телевидениесінің хабар
таратуының тәуліктік орташа мөлшері - 15 сағат» [50]. Осылайша,
бүгінде бұқаралық ақпарат құралдарының кітап, баспасөз, театр, кино
және т.б. түрлерінің нарықтық экономиканың қатал қиыншылығына
душар болған кезеңінде теледидар ерекше зор ықпалға ие болды.
Айталық, телесоциологтардың жүргізген зерттеуі бойынша дамыған
елдердегі жеке тұлғаларды қалыптастырып, жетілдіруде теледидар 45
пайыз рөлді иеленеді екен [290].
Осымен байланысты жеке тұлғалардың саяси сауаттылығын көтеріп, саяси
әлеуметтенуінде телеарналардағы күнделікті саяси шолулармен қатар, арнайы
саяси сараптамалық бағдарламалардың мәні ерекше. Мәселен, «Хабар»
арнасының «Жеті күн» апталық сараптамасындағы, «Қазақстан» арнасының
«Айна» апта қорытындысындағы, «Астана» арнасының «Апта», КТК
арнасының «Портрет недели», 31-арнаның «Информбюро», Коммерциялық
телеарнаның «Власть» бағдарламаларындағы қоғамдық-саяси шолулар мен
саяси талдаулардың жеке тұлғалардың қоғамдық пікірін қалыптастырудағы,
саяси ой-тұжырымдарын негіздеудегі маңызы зор.
«Бұқаралық ақпарат құралдарының жеке тұлғаларға ықпалы тікелей жүзеге
асырылады. Ол локальды адамдар топтарын баспасөз бен телевизиядан
«маңызды қоғамдық мәнге» ие белгілі тақырыптар мен мәселелермен хабардар
ету арқылы жүргізіледі» [283]. Осы орайда Қазақстан қоғамында
демократиялық өзгерістердің орын алуымен бұқаралық ақпарат
құралдарының рөлінің жоғарылап, конституциялық тұрғыда азаматтарға сөз
бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік берілуі ерекше маңызды жайт. Б ұл
ретте еліміздегі БАҚ-та, соның ішінде теледидарда да қоғам өміріндегі маңызды
мәселелер тұрғысында ашық пікір - сайыстар мен пікір - таластарды
ұйымдастыру ісі жолға қойылған. Мәселен, 31-телеарнадағы «Собственное
мнение», «Рахат» телеарнасындағы «Отан дауысы» хабарлары сан алуан
мәселелерді ашық түрде талқылаудың негізінде көпшілік қауымға ой-түрткі
болумен айналысып отыр. Пікір - сайыстың жеке тұлғалардың саяси ой-санасын
көтеруге, саяси-әлеуметтік белсенділігін арттыруға, саяси әлеуметтенуіне
өзіндік ықпалын тигізері анық. Осылайша қоғамдық-саяси құрылымдағы
маңызды мәселелерді жан-жақты қозғап, жеке тұлғалардың саяси бағыт-
бағдары мен ұстанымдарын қалыптастырып, саяси әлеуметтенуінде телевизия
зор маңызға ие.
Әлемдік ақпарат алмасудың көрнекті үлгісі ретінде Алматы
қаласында өткізіліп жүрген Еуразиялық Медиа Форумның
тәжірибесі де зор маңызға ие. Бұл ұйым бұқаралық ақпарат
құралдарының қоғамдағы тұрақтылық пен қауіпсіздікті
қамтамасыз етудегі рөлін көтерумен, қазіргі кездегі БАҚ-тың
өзекті мәселелерін талдаумен айналысады. Оның мақсаттары
былайша тұжырымдалған:
- Еуразия елдерінің ақпараттық кеңістігін кеңейту;
- кәсіби және шығармашылық байланыстарды нығайту;
- осы заманғы журналистиканың дамуындағы негізгі
үрдістерді талдау;
- медиа жобалар мен бастамаларға қолдау көрсету және талдау
жасау;
- білім мен тәжірибе алмасу, Еуразия елдеріндегі жетекші БАҚ-та
оқыту және тәжірибеден өткізу мүмкіндігін туғызу;
- БАҚ саласында реформаларды жүзеге асыру;
- билік пен БАҚ арасында өзара қатынасты талдау;
- БАҚ саласындағы ең жаңа технологияларды дамытуға
жәрдемдесу [291].
2002 ж. құрылған Еуразиялық Медиа Форумның Алматы қаласында
бірнеше мәрте өткізілгені белгілі. Халықаралық және аймақтық
деңгейдегі жетекші журналистермен қатар, ірі саяси және қоғам
қайраткерлері, әлемдік бизнестің көрнекті өкілдері бас қосатын бұл
ұйымның көптеген түйінді мәселелер жөнінде түбегейлі
көзқарастардың негізделуіне, бұқаралық ақпарат құралдарының
қоғамдағы жеке тұлғаларды қалыптастырудағы, олардың саяси
әлеуметтенуіндегі рөлін арттыруға жол ашатыны сөзсіз.
Елімізде қазақстандық бұқаралық ақпарат құралдарының жеке
тұлғалардың саяси әлеуметтену процесін жүзеге асырудағы рөлі зор.
Осы орайда аталған міндетті орындауда бұқаралық ақпарат
құралдарының алдында жаңа мүмкіндіктер ашылуда. БАҚ жеке
тұлғаның саяси білім деңгейі мен көзқарасын жетілдіру мен олардың
саяси әлеуметтенуі мақсатымен қоғамдық құрылымда жаңа
үрдістерді негіздеумен қатар, қоғамдық пікірді орнықтырумен
айналысады. Оның танымдық, саяси-ағарту, саяси тәрбие беру
қызметтері бүгінде ерекше мәнге ие. Сайып келгенде, «БАҚ – саяси
жүйеде ақпарат көзі ғана емес, ол көпфункциялы саяси реттеудің,
бұқараны саясаттандырудың, саяси әлеуметтенудің тегеурінді, саяси
тұрақтылықты бекітудің, әлеуметтік жаңашылдықтың қуатты
тетігі» [215, 58б], - болып табылады. Айта кетерлік жайт, қаза қстанды қ
бұқаралық ақпарат құралдарының негізгі тілдері қазақ және орыс
тілдері болып саналады.
• Сонымен қатар республикада газеттер мен журналдар
шығару, хабарлар тарату 11 тілде, яғни, өзбек, украин,
поляк, ағылшын, неміс, корей, ұйғыр, дұнған, түрік,
татар, парсы тілдерінде жүзеге асырылады. Сондай-ақ, 4
ұлттық газет: неміс тілінде – «Дойче Альгемайне
Цайтунг», украин тілінде – «Украінскі новини», корей
тілінде – «Коре ильбо», ұйғыр тілінде – «Уйгур авази»
мемлекет тарапынан қаржыландырылады [187]. Бұған
қоса бірінші ұлттық телеарна «Қазақстан-1» ұйғыр
тілінде – «Алитах», корейше – «Коре саран», немісше –
«Гутен Абенд» хабарларын таратады. Ал, ағартушылық
бағыт-бағдарды ұстанатын «Қазақстан – біздің үйіміз»
хабары республиканы мекендейтін түрлі ұлт өкілдерінің
тарихымен, мәдениетімен, салт-дәстүрімен таныстыруға
арналған. Ал, қазақ радиосында 7 тілде хабар тарататын,
еліміздегі ұлттық-мәдени орталықтармен тығыз іс-
қимыл жүргізетін халықаралық арна – «Еуразия» жұмыс
істейді. «Жазушы», «Рауан», «Ғылым», «Ана тілі»,
«Мектеп», «Атамұра» және т.б. баспалар ұлттық
мектептерге оқулықтар және ұйғыр, орыс, өзбек және
басқа тілдерде оқу әдебиеттерін шығарады.
Жеке тұлғаның саяси әлеуметтену процесін жүзеге асыру
барысында ұлттық және дүниежүзілік өркениеттің даму
үрдісіндегі үлгілер мен тәжірибелерге үңілу маңызды
жайт. Бұл ретте мемлекеттік кешенді бағдарламалар мен іс-
шараларды өткізудің де мәні айрықша. Осынау мақсатты
жұмысты жүргізуде бұқаралық ақпарат құралдарының
ізденісі айтарлықтай рөлге ие. Себебі әр адамды жеке
тұлға ретінде қалыптастыруда, олардың бойында ізгілікті
қасиеттерді негіздеу мен саяси әлеуметтенуінде бұқаралық
ақпарат құралдары пәрменді құрал болып табылады.
Яғни, бұқаралық ақпарат құралдары оқырман,
тыңдарман, көрермен тәрбиешісі ретінде жеке
тұлғалардың саяси әлеуметтенуіне, адамгершілікке,
мәдениетке үндейтін қуатты институттардың бірі. Осы
тұрғыдан алғанда бүгінде Қазақстанның ақпараттық
кеңістігінде бұқаралық ақпарат құралдары мемлекеттік
құрылымнан өз орнын айқындап отыр. Бұл ретте
Еуразиялық Медиа форумның төртінші мәжілісінде
сөйлеген сөзінде Елбасы Н.Ә. Назарбаев атап
көрсеткендей: «Қазақстандық қоғамның алға қарай
дамуы демократиялық жаңаруларға байланысты екендігі
анық.
Ал, сөз бостандығы мен бұқаралық ақпарат
құралдары осы процестің ажырамас бөлігі екендігі
сөзсіз» [286]. Олай болса, осы кезеңде Қазақстан
мемлекетінде бұқаралық ақпарат құралдарының
санымен қатар, сапасы да арта түсуде. Өз кезегінде бұл
жайт еліміздегі сөз бостандығы мен демократиялық
үрдістің жоғары деңгейде дамып, орнығуының дәлелі
болып саналады. Мәселен, 1997 жылдан бастап
Қазақстан Республикасында ақпараттық -
жарнамалық, ойын - сауық, діни, әйелдер, жастар,
балалар, ғылыми, техникалық және т.б.
мамандандырылған басылымдар пайда бола бастады.
Бүгінде республикада 761 ақпараттық, 252 қоғамдық-
саяси, 175 жарнамалық, 106 ғылыми, 30 діни
бағыттағы, 21 әйелдер, 27 жастар және 38 балалар
басылымдары, 7 телевизиялық және 4 республикалы қ
радио бағдарламалары таратылуда [292].
ХХІ ғ. идеялар мен ақпараттық технологиялардың
бәсекелесу ғасырына айналуда. Бұл ретте
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Жарлығымен Қазақстан
Республикасы ақпараттық кеңістігінің бәсекеге
қабілеттілігін дамытудың 2006-2009 жж. арналған
тұжырымдамасының бекітілуінің маңызы зор. Сол
бағыт бойынша «Бәсекелестік ортаны
ынталандыру ақпараттық салалардағы
мемлекеттік саясаттың басты міндеті. Бұл істе
мемлекет қозғаушы рөлін атқаруы керек. Ресейдің,
Қытайдың және мұсылман әлемдерінің ортасында
орналасқан Қазақстан өзінің ақпараттық
қауіпсіздігіне ерекше көңіл бөлуге, әсіресе,
электронды БАҚ-қа бақылауды босаңсытпауға
тиіс» [293]. Өз кезегінде «Ақпараттық қауіпсіздік
жалпы түрінде ақпараттық ортадағы ақпараттық
құралдар арқылы жеке тұлғаның, қоғам мен
мемлекеттің өмірлік маңызды мүдделерінің
қорғалу жағдайы» [294].
«Демек, ақпараттық қауіпсіздік – бұл Қазақстан
Республикасының Конституциясы, БАҚ туралы заң
кепілдік беретін көзқарастар мен сенімдерді білдіру,
ақпаратты алу мен тарату мүмкіндігі болып табылады.
Біздің қоғамымызда ақпараттық қауіпсіздік екі
маңызды факторлардың аралығында теңдестіріледі.
Біріншіден, бұл ашық қоғам ережелерінің сақталуын
талап ету.
Екіншіден, мемлекет тарапынан ақпараттарға бақылау
жасау» [295].
Сонымен, мемлекеттік құрылымдағы ақпараттар қауіпсіздігін
қамтамасыз ету аса маңызды мәселелердің бірінен саналады.
«Қазір біздің елімізде ұзын саны 83 шетелдік телеарна хабар
таратып отыр» [293]. Осымен байланысты соңғы кездері
Қазақстан аумағында шетелдік бұқаралық ақпарат
құралдарының қызметі кеңейіп келеді. Қазір Қазақстанның
ақпарат кеңістігінде шетел мемлекеттерінің 2400-ге жуық
бұқаралық ақпарат құралдары қолданысқа енгізілген.
Олардың ішінде дүниежүзілік ауқымдағы ақпарат құралдары
– «Би-Би-Си», «Рейтер», «Ассошиэйтед Пресс», «Франс Пресс»,
«Синьхуа», «Азат – Свобода», «Дойче Велле», «Интерфакс»,
«ИТАР-ТАСС», «Бридж ньюс» және т.б. бар [286].
Ал, дәстүрлі республикалық басылымдарда («Егемен
Қазақстан», «Жас Алаш», «Казахстанская правда», «Экспресс
К», «Новое Поколение», «Деловая Неделя» және т.б.) қоғамдық-
саяси пікірді қалыптастыру, жеке тұлғалардың бойында
қазақстандық патриотизм мен отансүйгіштік сезімін
орнықтыру, олардың саяси әлеуметтенуі мен саяси тәрбиелеу
турасындағы және т.с.с. мемлекеттік құрылымдағы өзекті
мәселелер ауқымды жариялану үстінде.
• Біздің заманымызда орасан зор ақпараттар ағыны бүкіл әлемді
қамтуда. Ғалым Ғ.Ж. Ибраева ұйғарым жасағандай: «Ақпараттық
кеңістік - бұл субъектілерден субъектілерге келіп түсетін барлық
хабарларды тарату мен алудың саласы» [296]. Сайып келгенде, әлемдік
саясаттың жүргізілу дәрежесі, оның әрі қарайғы даму барысы БА Қ
арқылы берілген көзқарас-пайымдауларға тығыз байланысты екендігі
анық. Осыған орай қазіргі кездегі кез-келген саяси процестердің
бұқаралық ақпарат құралдарының ықпалынсыз жүзеге асырылуы
мүмкін емес жайт. Өйткені бұқаралық ақпарат құралдары жеке
тұлғаларға тікелей әсерін тигізіп, қоғамдық-саяси құрылымдағы
саяси оқиғалардан хабардар етеді, олардың бойына саяси құндылықтар
мен бағыт-бағдарларды дарытуға атсалысады, саяси идеалдар
турасындағы көзқарастарын қалыптастырады. Сол сияқты саяси
шешімдерді қабылдау барысында да ақпараттардың жеткіліктілігі мен
жан-жақтылығы мәселесінің айта қаларлықтай мәні зор. Сөйтіп,
бүгінде БАҚ барлық қоғам мүшелерінің сана-сезімі мен дүниетанымын
жаулап алды. «Бұқаралық ақпарат құралдарының нақты билігі оның
саяси билік үшін күресуге талаптануында немесе оның саяси билік
институтының бөлігі болып табылатынында емес, олардың
замандастарының ақыл-ойы мен жанына өздерінің қаншалықты
дәрежеде ықпал ететініне мүмкін еш күманданбастан-ақ, тұтастай өз
билігін жүргізетіндігінен тұрады» [283].Сондықтан, ол қоғамдық
өмірдің саяси, рухани, әлеуметтік, білім беру, құқықтық және т.б.
кеңістігіндегі маңызды фактор болып табылады
Сонымен, бұқаралық ақпарат құралдары жеке тұлғаларды
демократия мен өркениет құндылықтарын, өз құқықтары мен
міндеттерін білуге және құрметтеуге тәрбиелейтін аса маңызды
ақпараттық қызметті жүзеге асырушы демократиялық институт.
Алайда бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамдағы жүргізіп
отырған қызметінде олқылықтардың да орын алып
отырғандығы белгілі жайт. Бұл ретте республикадағы
бұқаралық ақпарат құралдарының, соның ішінде электронды
ақпарат құралдарының мазмұн жағынан көпшілік қауымның
рухани-әлеуметтік сұранысын қанағаттандырмай отырғандығы
мәлім. Бірқатар оппозициялық бағыттағы, әсіресе, аймақтық
деңгейдегі жеке меншік ақпарат құралдарында кәсіби
шығармашылық дәрежесі жетіспей жатады. Сол сияқты кейбір
бұқаралық ақпарат құралдары қаржының тапшылығынан
өздерін ақпараттар желісімен, қаражатпен қамтамасыз ететін
жекелеген ұйымдардың, өз құрылтайшыларының мүддесіне
орай қоғам мен мемлекеттің нағыз көкейтесті мәселелеріне назар
аудармай, көбінесе жарнамаларды жариялауға мәжбүр. Осы
орайда «мемлекеттік емес БАҚ, - деп атап көрсетті Н.Ә. Назарбаев
журналистермен кездесуінде, - қожайындарының қатты
қыспағына түсіп отыр. ...Әлгілер өздерінің талас-тартысына енді
журналистерді тартады. Айналып келгенде журналистер әлгі
қалталы байлардың айтқанымен жүріп, солардың сойылын
соғатын аманат-адамдарға айналды» [297].
• Сондай-ақ, бірқатар телеарналар ойын-сауық пен көңіл көтеру
бағытындағы хабарларға толы. Яғни, осы тәрізді бұқаралық
ақпарат құралдары қоғам мүддесі үшін емес, тек пайда табу
мұраты жолына қызмет етумен шұғылдануда. Мұнымен қатар
кейде еліміздің саяси сарапшылары мен шолушыларының саяси-
әлеуметтік және т.б. сипа

Ұқсас жұмыстар

БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫ ЖОСПАР

Әлеуметтенудің негізгі агенттері

Қарым қатынас механизмі

Масс - медианың өмір салтының қалыптасуына әсері

Саяси кепілдіктер

ТҰЛҒАНЫҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУІ ҮРДІСІНІҢ КЕЗЕҢДЕРІ МЕН ИНСТИТУТТАРЫ

Қоғам мен жеке тұлға

Әлеуметтану түсінігі

Тұлғаның қалыптасуы мен дамуының заңдылықтары

Азаматтық қоғам ұғымы, оның құрылымы мен функциялары

Пәндер