Жалаң түбір тұлғалы ауысу калпын білдіретін салт етістіктердің семантикасы АУЫСУ (ӨЗГЕРУ) ЕТІСТІКТЕРІНІҢ МАҒЫНАЛЫҚ ТОПТАРЫ

Презентация қосу

ДИПЛОМДЫҚ
Жалаң түбір тұлғалы ауысу
калпын білдіретін
ЖҰМЫС салт
етістіктердің семантикасы

Келесі

Сафиева Г.А.
АУЫСУ (ӨЗГЕРУ) ЕТІСТІКТЕРІНІҢ МАҒЫНАЛЫҚ
ТОПТАРЫ

Таза қалып мәнді етісті
ктер
Сапаның қалпын білдіретін етістіктер

Биологиялық ауысу (өзгеру) қалып етістіктері

Физиологиялық ауысу (өзгеру) қалып етістігі

Өсімдіктер жүйесіндегі қалып етістіктері

Психологиялық ауысу (өзгеру) қалып етістіктері

Амал-әрекет нәтижесін білдіретін қалып етістіктері

Табиғат құбылысы мәніндегі ауысу қалып етістіктері
Таза қалып мәнді етістіктер
1. Бірде қалып мағынасында, бірде қозғалу, не әрекет мағынасында
қолданылады. Мысалы: жатыс септігімен байланыса келіп, қалып
мағынасын білдіреді: жерде жатыр, үйде жүр, көрпеде отыр, еденде
тұр.
2. Қалып етістіктері көмекші етістік қызметінде қалып мағынасын
сақтайды, ал басқа көмекші етістіктер жетекші қызмет мағынасынан
қол үзеді. Мысалы: оқып тұр, оқып отыр, оқып жүр, оқып жатыр.
3. Қалып етістіктер жақ жалғауын тікелей қабылдай алса, ал басқа
етістік түрлері жақ жалғауын тікелей қабылдай алмайды. Сондай-ақ,
еді, екен толымсыз етістіктерін тіркестіре алса, басқа етістіктер түбір
тұлғасында тіркесіре алмайды. Мысалы: айт-а-мын, жүр-мін.
4. «Жатыр» етістігінен басқа үшеуі өзгелік етіс қосымшасын қабылдаса
«жатыр» етістігі етіс формаларын мүлде қабылдамайды.
5. Қалып етістіктері әрі екінші жақ бұйрық рай, әрі үшінші жақ ашық рай
формасымен сәйкес келеді. Мұнда «жатыр» қалып етістігі басқаша
қасиетке ие. Мысалы: ІІ жақ бұйрық рай формасында «жат»
тұлғасында, ІІІ жақ ашық рай формасында «жатыр» формасында
қолданылады.
6. Қалып етістіктері жетекші етістік қызметінде және көмекші етістік
қызметінде қолданылғанда осы шақ мағынасын білдіре алады.

Шығу
Сапаның қалпын білдіретін
етістіктер
Сапаның қалып өзгерісін Адамның не жанды
білдіретін етістіктер тобы заттардың қалып-күйін
білдіретін етістіктер тобы:
тол, семір, ары, аз, өл, іс, жүде,
жантай, қисай, бырти, т.б

Сан көлемі Сапа өзгерісі;
жағынан сөн, өш, жан,
арту: аз, қат, (су) ұзар
арт (саны), т.б. шірі, сусы,
жібі, ері, ірі,
үгіл, тоң.

Шығу
Биологиялық ауысу (өзгеру) қалып
етістіктері

Адамдардың Жан- Өсімдіктердің
биологиялық жануарлардың
биологиялық
ауысу қалпын биологиялық
білдіретін ауысу қалпын ауысу қалпын
етістіктер: Оған білдіретін білдіретін
жататындар: ту, етістіктер: етістіктер: өн,
өл, өс. ту, ел. өс, піс, шірі, құра,
құрға, кеп, сол,
сем.

Шығу
Физиологиялық ауысу (өзгеру) қалып
етістігі
Өсімдік тіршілігінде Адам және жан-
болатын жануарлардың жан
физиологиялық қалып дүниесінде, дене
етістіктер: өс, өн, күй, құрылысында болатын
кеп, сол, сем, шық. тіршілік процесін
адам, жан – жануар білдіретін етістіктер:
тіршілігінде болатын аз, өл, өс, тоқ, бөк, іс,
етістіктерді іштей 3- сем, күй, қыз, бөрт, ту,
ке бөлеміз . бат, зең.

Жалпы тұтас Ішкі құрсақ қуысындағы Дененің сыртқы
организмде болатын мүшелерде болатын қабатында болатын
физиологиялық қалып. физиологиялық қалып: физиологиялық
аз, өл, өс, тол, тоң, бөк, біт қалып: күй
іс.

Шығу
Өсімдіктер жүйесіндегі қалып
етістіктері
Сыртқы табиғи жағдайларға байланысты жылдың түрлі
маусымда өсімдіктерде түрлі физиологиялық
процестер болады. Сол өсімдіктер дүниесінде болатын
түрлі физиологиялық ауысу қалып етістіктері: өн, өс,
піс, кеп, сол, сем, шық, күй тағы басқа.

«өс» етістігі 3 түрлі мағынада:
1) Өсімдіктің жан – жаққа тамырын таратып, жапырақ
жайып өніп-өсуі.
2) Адамдар жан-жануарлардың үлкею,ер жетуі.
3) Саны жағынан арту, молаю. Бұл жағынан қалып-сапа
етістігіне, ал бірінші, екінші мағыналары биологиялық
қалып етістігіне жатады. Жалпы «өс, өн» етістігінің
мағынасы өте кең.

Шығу
Психологиялық ауысу (өзгеру) қалып
етістіктері
Aдамның ішкі жан дүниесі, психикалық
қалыптағы жағдайы, мінез – қылықтарына
байланысты

Таза психикалық
процеспен Адамның көңіл-
күйі, кескін-
байланысты қалып кейпіне
етістіктер. (эмоциясы)
Мысалы: ұял, байланысты
қорқ, тартын, қалып
етістіктер:
абыржы, алжы,
қартай, үрк,
қысыл, жөтел, а) көңіл-
сескен. күйдің ә) көңіл-
жоғарғы күйдің
қалпы: төменгі
қуан, қалпы:
күл, ренжі,
шаттан. жөгле,
мұқай, өкір.

Келесі
• Қоршаған ортадағы объектілер мен уақиғалар адам,
жан-жануарларға түрліше әсер етеді де, белгілі бір
психикалық күйге түсіреді

Психикалық қалыптағы етістіктер іштей екіге бөлінеді

1) 2) Жағымсыз
Жағымды қалыпты: үрк
қалыпты: (жануарлардың
абыржы, нерв жүйесінде
есір, елік, кенеттен болған
ұял, жағымсыз
құтыр, құбылысқа жауап
елір. ретінде болатын
психикалық
процес) Шығу
Амал-әрекет нәтижесін білдіретін
қалып етістіктері
• Бір қалыптағы қимыл-әрекеттердің нәтижесі, қорытындысы,
әрекеттің екінші бір күйге ауысу кезіндегі біту, аяқталу қалыпын
білдіреді. Мысалы: тыну, ері, тасы, өш, сөн, біт, оң, суы, тасы, қою.

Бейнелік қалыпты білдіретін бір қалыптан
екінші қалыпқа ауысу етістіктерін екі үлкен
топқа бөлеміз:

1) Бет-әлпет 2) Дененің құбылу
құбылысын қалыпын білдіретін
білдіретін қалып етістіктер: бүкши,
етістіктер: тыржи, ілми, тыржи, жарби,
ақси, түкси, дүрди, желпи, қылжи,
сықси, адырай т.б. қалқи, құнжи,
барти, бырти т.б.
Шығу
Табиғат құбылысы мәніндегі
ауысу қалып етістіктері
1. Астрономиялық 2. Әлемдегі түрлі табиғат
атауға байланысты құбылыстарына қатысты
етістіктер: бат, ту, етістіктер қатарына: төк, құй,
тол, шық, сөн, ат шық, тұр, соқ, ес, тын т.б.
( таң), жылы.

1. Жауын-шашын құбылысын білдіретін етістіктер: құй, төк,
шық, тұр.
2. Желге қатысты қалыпты білдіретін етістіктер: соқ,
ес, тын.
Ерекшелігі:
1. Ол қимыл-әрекет қалпын өмірдегі басқа
әрекеттерден өзгешелігі. Мысалы: Шық, бат, жау.
2. Табиғаттағы қалып етістігі адамның еркінен тыс,
адамның қатысынсыз жасалатын табиғатқа тән
қалыпты білдіреді. Шығу

Ұқсас жұмыстар

Үстеудің сөз табы ретіндегі сипатын анықтайтын белгілерді бөліп көрсету

Түбір морфема

Бір құрамды етістікті сөйлем

Етістік тұлғалы топонимдер

Туынды етістік жұрнақтар

Функционалды грамматикалық категория ұғымдары туралы кейбір мәселелер

Нақ осы шақ

Морфология. Сөздердің морфологиялық Құрылымы

СӨЗЖАСАМДЫ ОҚЫТУ

Сын есім сөзжасамы

Пәндер