Мемлекет және құқық

Презентация қосу

Қазақтан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қазақ Ұлттық Аграрлық университеті

Слайд

Алматы-2011
Мемлекет және құқық.
Мемлекет адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған. Адамдарды ң е ң алғаш қы
ұйымдасуы рулық қоғам түрінде пайда болды. Рулық қоғам оның мүшелерінің қандас туысты ғы
негізінде, еңбекті қауымдасып ұйымдастыру және ортақ меншіктілік негізінде қалыптасты.
Әскери демократияның дамуы қоғамда саяси ұйымның – мемлекеттің пайда болуына әкелді.
Мемлекет, бір жағынан, әскери демократияның жаңа негізде қайта құрылуы н әтижесінде, ал екінші
жағынан, жаңа басқару органдарының пайда болуы нәтижесінде құрылды. Мемлекет – адам баласы
бірлестігінің жаңа ұйымы. Ол рулық қауымнан мынадай белгілермен өзгешеленеді:
1. Мемлекеттің тәуелсіздігі болады. Мұның мәнісі – мемлекет өзінің ішкі ж әне сыртқы саясатын өзге
бір мемлекеттерден тәуелсіз қалыптастырып, дербес жүзеге асырады деген сөз.
2. Мемлекеттің халқы әкімшілік-аумақтық аймақтарға бөлінеді, бұл жерде адамдардың рулы қ
белгілері ескерілмейді.
3. Мемлекетте қоғамды басқаратын өкімет билігінің белгілі бір дәрежеде дамы ған ж үйесі болады.
Оларда адамдардың өзгеше бір тобы – шен иелері немесе мемлекеттік қызметкерлер ж ұмыс істейді.
4. Қоғамның өмір сүріп, тіршілік етуі үшін мемлекет заңдар, нормативтік актілер шы ғарып, солар
арқылы қоғамдық қатынастарды реттеп отырады, белгілі бір қоғамдық тәртіпті қалыптастырады.
Марксизм мемлекетті тек бір ғана топтың – байлар тобыны ң мүддесін қор ғау үшін жаратыл ған саяси
ұйым ретінде сипаттайды. Құл иеленушілік дәуірінде мемлекет құл иелеріні ң м үддесін қор ғады,
сондықтан ол құл иеленушілер мемлекеті деп аталады, феодализм д әуірінде ол феодалдарды ң
мүддесін қорғады. Феодализмнің орнына капитализм келді. Капиталистік мемлекет капиталистерді ң
қолындағы қару болып табылады. Сөйтіп, марксизм ілімі бойынша, адамзат тарихында мемлекетті ң
үш түрлі тұрпаты болған екен: құл иеленушілік, феодалдық және буржуазиялық мемлекет түрлері.
Марксизм мемлекеттің осы аталған үш түрін де қанаушылардың, езушілердің мемлекеті деп
сипаттайды.
Алайда мемлекет жағдайындағы маркстік ілімінің осал жерлері бар. Айталы қ, мемлекетті ң осы үш
тсатысын, үш түрлі тұрпатын халықтардың барлығы бірдей бастан өткерген жо қ.
Марксизм-лининизм капиталистік мемлекеттерді ң құритынды ғыны ң ж әне жаңа т ұрпатты
социалистік мемлекеттің пайда болатындығының тарихи сөзсіздігін теориялы қ жа ғынан негіздеуге
тырысып бақты. 1917 жылдың қазан айында Ресейде большевиктер партиясыны ң басшылы ғымен
социалистік револиция жасалды. Соның нәтижесінде Ке ңестік социалистік д үниеге келип, ол 70
жылдам астам уақыт өиір сүрді.
Мемлекет пен құқықтың пайда болуы мен дамуы
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық , әлеуметтік, құрылымдық , басқарушылық
салаларындағы обьективтік даму процестері бір-бірімен ты ғыз байланыста өзгеріп, жа ңарып
отырды. Малшылық пен егіншілік қалыптасты, ажарланған тастан жасал ған қарулар өмірге
келіп, адамның тәжірибесі өсіп молайды. Қоғамдық еңбек төрт күрделі тарауға б өлінді:
-Малшылық
-Жер игеру
-Өндірістік
-Саудагерлер тобы
Бұның бәрі еңбектің өнімділігін арттырды, қоғамның шығысынан кірісінасырды. С өйтіп
қоғамдық байлық қалыптаса бастады, оны иемденетін топтар, таптар пайда болды.
Экономикалық өзгерістер әлеуметтік қайшылықтарды өмірге әкелді. Олар төмендегі негізгі
обьективтік заңдардың – қосымша өнімнің пайда болуы; жеке меншікті ң қалыптасуы; топтар
мен таптардың арасындағы күрестің басталуы әсерінен туындайтын қайшылы қтарды реттеп,
қоғамды басқару үшін өмірге мемлекет пен құқық келді.
Мемлекеттің дамуы – мемлекет қоғамдық еңбек бөлінісінің, жеке меншіктің пайда болуы
нәтижесінде алғашқы қауымдық құрылыс тапқа бөлінуінің туындысы. Мемлекет жария
үкіметтің пайда болуы мен іс-әрекетінің нәтижесі ретінде қалыптасатын, қо ғам өмірін
ұйымдастырудың нысаны мен оның негізгі салаларына басшылы қ ететін, қажетті жа ғдайларда
мемлекеттің күш-қуатына үйренетін басқару жүйесі.
Мемлекеттің пайда болуының, дамуының бірнеше түрлері бар:
1. Шығыс елдерінде ( Иран, Индия, Қытай, Араб т.б. шығыс типті елдерде) мемлекетті ң
қалыптасуы негізінен қоғамдық меншікті қорғаумен байланысты. Себебі алғашқы қо ғам
ыдырау кезінде бұл елдерде күрделі құрылыстар болды:
1) Ірі су каналдарын жасау;
2) Суармалы ирригациялық жүйелер құру;
3) Құрғақшылықпен күресу.
Міне осы күрделі жұмыстарды жақсы жүргізу үшін қоғамдық-мемлекеттік меншік
қалыптасты. Сол меншіктің иелері: шенеуніктер, ру, тайпа басшылары, хандар, корольдер мен
императорлар болды.
Мемлекет

Мемлекет — қоғ амның саяси-
экономикалық, мәдени-әлеуметтік Мемлекеттің белгілері
жүйесін бірізділікке түсіретін, қоғамды -мемлекеттің орталық және жергілікті
басқаратын және сақтайтын негізгі билік органдары жүйесі болады, оған
институт. заңды, атқарушы және сот органдары,
Мемлекет саяси-құқықтық ә скер, полиция жатады
ғылымдардың зерттеу объектісі болып -мемлекеттің тұрғындары әкімшілік-
табылады. Мемлекет өзінің мыңдаған аумақтық бірлестіктерге (облыс, аудан,
жылдарға созылған тарихи даму ауыл, т.с.с.) бөлінеді (ол бірліктер әр
үрдісінде саясатшылар тарапынан елде түрліше аталады)
түрліше бағаланып келеді. Мемлекеттің -мемлекеттің шекарасы анық
анықтамасын да түрлі көзқарастағы белгіленген аумағы болады
саяси қайраткерлер түрліше
тұжырымдайды. Мемлекеттің үш -мемлекеттің әскерді, полицияны,
элементі болады: жер сотты, басқа мемлекеттік мекемелерде
аумағы, халқыжәне мемлекет өкіметі. қызмет істейтін шенеуніктерді ұстау
үшін салық жинайды
-мемлекет заңдар және басқа
нормативтік-құқықтық актілер
шығарады, солардың көмегімен
қоғамды тәртіп орнатады.
Мемлекет түрлері
Мемлекем құрылымы бойынша келесі түрлерге бөлінеді:
Унитарлық (латынша: unitas — біртұтас, біріккен) құрылыста саяси билік бір орталы ққа ба ғынады,
мемлекет ішінде өз алдына бөлек басқа құрылымға жол берілмейді. Оны ң территориясы,
конституциясы бір болады.Мемлекеттік биліктің жоғары органдар ж үйесі, азаматты ғы орта қ. Мысалы,
Италия, Франция, Қазақстан т.б. осы түрге жатады.
Федерация (латынша: foederatio — одақ, бірлестік) — белгілі бір саяси тәуелсіздігі бар, бірнеше
мемлекеттік құрылымдардың бірігіп одақтық жаңа бір мемлекетті құруы.Федерация мен о ған кіретін
субъектілердің міндеттері арасындағы айырмашылықтар жалпымемлекеттік конституциямен реттеледі.
Әр субъектінің өзінің жоғарғы билеу (заң шығарушы, атқарушы, сот органдары болады). Мұндай
мемлекеттерге АҚШ, Алмания, Малайзия, т.б. жатады.
Мемлекет басқаруы бойынша:
Монархия (грекше: μοναρχία — біртұтас билік) — абсолюттік және конституциялық болып екіге
бөлінеді. Абсолюттік монархия — мұраланған тақ иесіні ң (монархты ң) еш қандай за ңдармен
шектелусіз, өз қалауыншы дара билік жүргізуі. Шыңғыс хан және оны ң ұрпа қтары билеген Қыпша қ
мемлекеттері, XVIII ғасырдың соңындағы буржуазиялық революцияға дейінгі Людовиктер бас қарып
келген Франсия осы абсолюттік монархияға мысал. Атадан балаға мұра боп қал ған билік иесіні ң
мемлекеттің сайланып қойылатын басқару органдарымен біте қайнасып, демократиялы қ
ұстанымдармен үйлесім тауып, басқаруын конституциялық монархия дейді. Мысал ретінде қазіргі
Англия, Жапон мемлекеттерін айтуға болады.
Республикалық басқару — парламенттік және президенттік болып екіге бөлінеді. Парламенттік
жүйесі бар елдерде парламенттегі орындардың көпшілігін сайлауда же ңіп ал ған партия немесе
партиялар коалициясы — премьер-министр басқарады. Үкімет өзі жасап парламент бекіткен ба ғдарлама
бойынша жұмыс істейді, парламентке есеп береді. Парламент жетекші рөл ат қарады, қажет десе,
басқарушы үкіметті қызметтен кетіре алады. Парламент заңдарды ұсынады және олырды қабылдайды.
Премьер-министр де парламенттің қарауына заңдар ұсынады. Сот билігі тек за ңдар ға с үйенір ж үзеге
асырылады. Парламенттік республикалық басқаруға Италия, Алманияны жатқызуға болады.
Президенттік жүйеде президентті және парламентті халы қ сайлайды, за ңды билік пен ат қарушы билік
арақатынасы өзгереді, ел президенті мемлекеттің де, үкіметтің де басшылы ғын өз қолына алады.
Президенттік басқару үлгісі ретінде АҚШты келтіруге болады
Диктатура (латынша: dictare — нұсқау беру) — бір қолға шексіз биліктің жинақталуы, заңды аяққа
баса отырып, күш көрсету арқылы мемлекет басқаруды жүзеге асыру. Диктару мемлекеттік билік
формасының ерекше көрінісі ретінде монархиялық және республикады қ режімдер жа ғдайынды
ұшыраса береді.
Құқыққа кіріспе

Құқық дегеніміз мемлекетте қолданылатын барлы қ құқықтық нормаларды ң: құқықтық
ғұрыптардың, әділеттілік үлгілердің, мемлекеттің құқықтық ережелерінің жиынты ғы болып
табылады. Құқықта заңдар ерекше орын алады. Мемлекеттік өкімет билігіні ң жо ғар ғы органдары
қабылдаған нормативтік актілер заң деп есептелінелді. Заң е ң жо ғар ғы юрисдикциялы қ к үш
болып табылады. Мұның мәнісі – мемлекеттік органдар қабылда ған нормативтік актілер за ңда
негізделуге және заңға қайшы келмеуге тиіс деген сөз.
Заңдар адамның құқықтық дәрежесін анықтайды. Құқық тек за ңдардан ғана т ұрмайды.
Құқық дегеніміз – белгілі бір мемлекетте қабылданған ж әне қолданылып ж үрген барлы қ
құқықтық нормалардың белгілі нормативтік құқықтық актілерді де көрсетеледі. Конституцияда,
заңдарда мемлекеттік органдар ға нормативтік құқы қтық актілер қабылдау ж өнінде өкілдік
беріледі. Президент – нормативтік жарлы қтар, Үкімет – нормативтік қаулылар, Министрліктер –
нориативтік буйрықтар, жергілікті мемлекеттік органдар нормативтік шешімдер т.б. қабылдайды.
Сөйтіп құқық туралы сөз қозғалғанда, нақты мемлекеттегі қолданылып ж үрген нормативтік
актілердің барлығы еске алынады. Мұны ң өзі – объективтік мағынада ғы, я ғни дербес бірт ұтас
құбылыс ретінде өмір сүреді деген мағынадағы құқық. Құқықты субъектілердің (адамдарды ң) өз
игілігі үшін мемлекет тарапынан кепілдік берілген белгілі бір қимыл- әрекеттерді істеу ж өніндегі
заңдық мүмкіндігі ретінде қолданылады. Мысалы, өмір с үру құқы ғы, денсаулы ғын са қтау
құқығы, білім алу құқығы т.т.
Құқықтың алғашқы элементі – құқық нормасы. Құқық нормасы дегеніміз – мінез- құлы қ,
тәртіп ережесі, тіршілік процесіндегі тәртіп пен мінез- құлы қ, ережелеріні ң үлгісі. Ал мінез-
құлық дегеніміз – жеке алып қарағандағы әрбір адам емес, т ұтас адамдар ұжымына да т ән
жағдай. Жеке адаи ғана емес, бірнеше адамнан құрыл ған ұжымдар да бір-бірімен қатынас қа
келеді. Демек, құқық нормаларымен реттелетін қатынастар ға т үсе отырып, адамдар, оларды ң
ұйымдары өздерінің мінез-құлқымен сол нормаларды б ұзбайтын болу ға тиіс.
Құқықтың дамуы
Құқықтың дамуы – адам қоғамының дұрыс өмір сүруінің негізгі обьективтік заңдылықтарының бірі. Ол
- әлеуметтік нормалардың қалыптасып, қоғамдағы қарым-қатынастарды реттеп, басқаруы ж әне
әлеуметтік нормалардың (әдет-ғұрып, салт-дәстүр, мораль, діни нормалары) қо ғамны ң даму процесінде
бірте-бірте құқықтық нормаларға айналуы. Сонымен, қоғамда мемлекеттің өзі қабылдаған, бекіткен
құқықтың жаңа түрлері пайда болды: заң, заңға тәуелді келісімдер, шарттық нормалар, заң күші бар
соттың шешімдері.
Құқық екі жолмен дамыды. Біріншіден, мемлекеттік қоғамдық меншікті реттеу моралды қ-діни
нормаларға сүйенді. Мысалы, Индияда Ману заңына с үйенді, ал м ұсылман елдерінде – Құран за ңы.
Екіншіден, жеке меншік бағытындағы қатынастарды мемлекеттік органны ң өзі бекіткен нормалар ар қылы
реттеп, басқарды.
Адам қоғамы мыңдаған жыл өмір сүріп келеді. Жеке адамдар тиісті мемлекетті ң азаматы болып, сол
мемлекеттің билігіне, құқықтық тәртібіне бағынып, өзінің іс-әрекетін, мінезін, тәртібін қо ғамды қ
мүдде-мақсатты орындауға жұмсап келеді. Адамдар ежелгі заманнан мемлекет пен құқы қ қашан пайда
болды, қалай дамып келеді?-деген мәселелермен шұғылданып, ғылыми зерттеулер жасап келеді.
Енді мемлекеттің және құқықтың пайда болуы туралы теориялардың мазмұнына қысқаша то қталып
өтейік.
Теологиялық теория – мемлекет пен құқық Алланың әмірімен қалыптасып,
дамып келеді деп түсіндіреді.
Тарихи теория – осы теорияны ұстанғандар мемлекет пен құқы қ тарихтан бастау алып, тарихпен бірге
жетілді дейді.
Патриархалдық теория – мемлекет адамдардың отбасы тәжірибесінен қалыптас қан азаматтарды ң саналы
түрде өздерінің мүдде-мақсаттарын іске асыру үшін біріккен ода қ деп т үсіндіреді. К үрделі ірі
патриархалдық отбасы басшысы бірте-бірте мемлекеттің басшысына айналған.Отбасы басшысы - әке,
мемлекеттің басшысы – монарх.
Психологиялық теория – адамдардың психологиялық біріккен к өзқарасы,
іс-әрекеті, мінезі, тәртібі – бәрі келісіп, ұжымдық түрде бас қарады деген т ұжырымды қолдайды ж әне
тағы басқалар.
Қазақ жерінде алғашқы қауымдық қоғам заманында рулық қауым пайда болып, ұзақ ғасырлар бойы
адамдар туыс, қандастығы ұйымның шеңберінде өмір сүрді. Бұл аймақта мекендеген көшпелі тайпаларда
мемлекеттің құрылуы ғасырларға созылып, ол ерекше күрделі түрлер арқылы қалыптасты, ал барша ж ұрт
ертеден келе жатқан ауызша заңдар жүйесі “әдет” заңына бағынып келген.
Құқық

Құқық дегеніміз мемлекетте қолданылатын барлық
құқықтық нормалардың: құқықтық ғұрыптардың,
әділеттілік үлгілердің, мемлекеттің құқықтық ережелерінің
жиынтығы болып табылады. Құқықта заңдар ерекше орын
алады. Мемлекеттік өкімет билігінің жоғарғы органдары
қабылдаған нормативтік актілер заң деп есептелінелді. Заң е ң
жоғарғы юрисдикциялық күш болып табылады. Мұның мәнісі
– мемлекеттік органдар қабылдаған нормативтік актілер за ңда
негізделуге және заңға қайшы келмеуге тиіс деген сөз.
Заңдар адамның құқықтық дәрежесін анықтайды. Құқық тек
заңдардан ғана тұрмайды. Құқық дегеніміз – белгілі бір
мемлекетте қабылданған және қолданылып жүрген барлық
құқықтық нормалардың белгілі нормативтік құқықтық
актілерді де көрсетеледі. Конституцияда, заңдарда мемлекеттік
органдарға нормативтік құқықтық актілер қабылдау жөнінде
өкілдік беріледі. Президент – нормативтік жарлықтар, Үкімет –
нормативтік қаулылар, Министрліктер – нориативтік
буйрықтар, жергілікті мемлекеттік органдар нормативтік
шешімдер т.б. қабылдайды.
Сөйтіп құқық туралы сөз қозғалғанда, нақты мемлекеттегі
қолданылып жүрген нормативтік актілердің барлығы еске
алынады. Мұның өзі – объективтік мағынадағы, яғни дербес
біртұтас құбылыс ретінде өмір сүреді деген мағынадағы
құқық. Құқықты субъектілердің (адамдардың) өз игілігі үшін
мемлекет тарапынан кепілдік берілген белгілі бір қимыл-
әрекеттерді істеу жөніндегі заңдық мүмкіндігі ретінде
қолданылады. Мысалы, өмір сүру құқығы, денсаулығын
сақтау құқығы, білім алу құқығы т.т.
Құқық нормасы

Құқықтың алғашқы элементі – құқық нормасы. Құқық нормасы дегеніміз – мінез- құлы қ, тәртіп
ережесі, тіршілік процесіндегі тәртіп пен мінез- құлы қ, ережелеріні ң үлгісі. Ал мінез- құлы қ
дегеніміз – жеке алып қарағандағы әрбір адам емес, т ұтас адамдар ұжымына да т ән жа ғдай. Жеке
адаи ғана емес, бірнеше адамнан құрылған ұжымдар да бір-бірімен қатынас қа келеді. Демек,
құқық нормаларымен реттелетін қатынастарға түсе отырып, адамдар, оларды ң ұйымдары
өздерінің мінез-құлқымен сол нормаларды бұзбайтын болу ға тиіс.
Құқықтық нормалардың жиынығы ретіндегі құқық, қоғам тіршілігінде маңызды рөл атқара
отырып, өмірдің қай саласында болса да адамдар арасында ғы қарым- қатынастарда т әртіп болуына
бағытталады. Адамдар бір-бірімен экономикалы қ қатынаста, я ғни материалды қ игіліктерді өндіру
жөніндегі қатынастарда болады. Мысалы, заводтарда, фабрикаларда нормативтік құқы қ актілері
аоқылы белгілі бір реттілік, еңбек тәртібі орнатылады. Материалды қ игіліктерді б өлу м әселесінде
де экономикалық қатынастар пайда болады. Қызметкерлер өздеріні ң е ңбегі үшін сияпат а қы алу ға
тиіс. Бұл да тиісті нормативтік актілермен реттеледі. Адамдар бір-бірімен неше т үрлі шартты қ
қатынастарға түсіп жатады. Олардың арасындағы сату-сатып алу, айырбас, жорал ғы, қарыз т.б.
әрекеттер құқық нормаларының шеңберінде ғана хатталуға тиіс.
Құқық қоғамның саяси өмірінде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттік органдарды ң құрылымы,
оларды жасақтау тәсілдері (сайлау, тағайындау, оларды ң билік аясы ( өкілеттілігі), іс- әрекеттеріні ң
түрлері мен әдістері т.т. құқықтық нормалар арқылы анықталады.
Қоғамдық тәртәп (демократиялық немесе халыққа қарсы бағытталған) тек қана құқы қты қ
актілер арқылы орнатылады, оны тәртіп органдары қамтамасыз етеді. Азаматтарды ң мемлекеттік
басқару ісіне қатынасу үшін пайдаланатын саяси құқы қтары мен бостанды қтары тек қана на қ осы
құқықтық актілер арқылы белгіленеді.
Құқық қоғамның әлеуметтік өмірінде де зор рөл атқарады. Құқықтық нормалар білім алуды ң,
денсаулық сақтаудың, отбасын құрып, оны нығайтудың т.б. қажеттіктердің за ңды қ шарттарын
белгілейді.
Құқықтық нормалардың белгілері
Норма мемлекеттік органның қабылдаған, бекіткен актісі,
оның заңды күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы
тәртіптің үлгісіне айналады, өйткені ол нормаларды
халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.
Нормада субьектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу
жолдары толық әрі нақты көрсетіледі. Егер көрсетілмесе,
субьектілер өз еркімен іс-әрекет етуге, тек заңға нұқсан
келтірмеулері керек.
Норма ерікті түрде орындалмаса, мемлекет орындатуға
мәжбүр етеді.
Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын
мемлекет қамтамасыз етеді.
Құқықтық норма адамдардың, қоғам тәртібінің кепілдігі
ретінде жұмыс істейді.Сонымен, құқықтық норма –
қоғамдағы қатынас субьектілерінің құқықтары мен
міндеттерін реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей
мемлекетпен қамтамасыз етілетін ереже-қағида.
Құқықтық норманың элементтері: диспозиция, гипотеза,
санкция.
Диспозициця – қатынас мазмұны мен субьектілердің
құқығы мен міндеттерін көрсетеді. Мысалы, екі немесе
көп жақты мәмілелер мен шарттардағы тұлғалардың
міндеттері мен құқықтары айқын көрсетілуі.

Ұқсас жұмыстар

Мемлекет және құқық теориясы қоғамдық ғылым ретінде

Мемлекет пен құқық теориясы

Құқық нормаларының негіздері мен белгілері

МЕНШІКТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ КОУЗ ТЕОРЕМАСЫ

МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ТҮСІНІГІ

Мемлекеттің белгілері

Құқықтың түсінігі, мәні мен құндылығы

ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ ТУРАЛЫ

Мемлекет пен құқықтың пайда болуы, оның объективтік заңдылықтары

Корпоративтік нормалар

Пәндер