Түйсік туралы

Түйсік

Абжанова Меруерт

Бейнелеу өнері және сызу

208-топ IIкурс

Түйсік

Түйсік дегеніміз дүниедегі заттар мен құбылыстардың біздің сезім мүшелерімізге әсер ету нәтижесінде пайда болып, сол заттар мен құбылыстардың жекеленген қасиеттерінің миымызда бейнеленуі. Мәселен, бір шоқ гүлді түйсінетін болсақө, оның түсі, хош иісі, дәмі, көлемі және т. б. Жекелеген қаситтерін түйсінеміз.

Экстерорцепторлар Оргонизмнің сыртқы бөліктеріне орналасқан- оған жататындар көру, есту, иіс, дәм, сипай сезу органдары жатады. Бұны көбінесе сыртқы сезімдердің органдары деп атайды.

Проприорецепторлар бұлшық еттерде, сіңірлерде, буындарда орналасқан. Бұл органдардың көмегімен біз әртүрлі қозғалыстарды және біздің ағзамызды, оның жекелеген мүшелерін түсінеміз. Бұл түйсіктер- бұлшық ет, қозғалыс (кинестикалық) және тепе-теңдік (статикалық) .

Интерорецепторлар дененің ішкі органдарында ішек- қарында, өкпеде орналасқан. Ол рецептордың көмегімен ас қорту, тыныс алу, қан айналысы және т. б. Ішкі органдарда тітіркендіргіштердің әсерімен алынатын түйсіктер.

Көру түйсіктері

Көру түйсіктеріне түсті және жарықты білдіретін түйсіктер жатады. Біздің түйсінетің түстеріміз хроматикалық және ахроматикалық болып екіге бөлінеді.

Хроматикалық кемпірқосақтың түстері жатады: қызыл, сары, жасыл, көк, қара көк, күлгін.

Ахроматикалық барлы түстерге ақ, қара және олардың арасында орналасқан барлық қоңыр түстер жатады.

Зат жақындаған сайын ол томпая түседі, зат алыстаған сайын ол жалпачъя түседі. Көздің мұндай әрекетін аккомадация деп атайды.

Екі көз бір көздей болып бірлесіп әрекет етеді, заттың суретін көздің сары дағына түсіру үшін олар көрінетін заттарға қарай бұрылады, мұны конвергенция дейді.

Есту түйсіктері

Есту түйсіктері- бұл дыбыстарды түйсіну. Дыбыстар екіге бөлінеді.

Музыкалық дыбыстар (әннің әуендері, музыкалық аспаптардың дыбыстары) .

Шулы дыбыстар (сылдырау, ысқырық тарсылдау, гүрсілдеу, ұрғылау жәнет. б. ) .

Тондардын бірі негізгі болып табылады және дыбысының ьиіктігі мен күшін анықтайды, басқалары-қосымшалы болып саналады, олар оберон деп аталады. Обертондар белгілі бір биіктіктегі әртүрлі аспаптардан шыққан дыбыстардың ерекшеліктерін анықтайды. Мәселен, роялден, сыбызғыдан, гитарадан. Бұл дыбыстардың ерекшелігі тембр деп аталады.

Иіс түйсіктері

Иіс органдарына ауыз қуысының жоғары бөлігінде орналасқан иіс жасушалары жатады. Иістер көп жағдайда заттар бойынша аталады, мәселен, сиренің иісі, гүлдің тісі, нанның иісі, алманың иісі және т. б. Күнделікті жағдайда иістер жағымды және жағымсыз болып бөлінеді.

Иіс заттары мен сезгіштік жүйкенің қозуы бас миға беріледі, біз әртүрлі иістерді түйсінеміз.

Белгілі ғалым, соқыр, саңырау О. И. Скороходованың айтуынша, ол иіс түйсінуін көзі көретіндер көзді қалай пайдаланса, мен солай пайдаланам деген екен.

Дәм түйсінулері

Дәм түйсінулеріне тәттәні, қышқылды, ащыны, тұздыны тұздыны түйсіну жатады. Дәм түйсіктерінің органына тілдің жоғарғы жағы жатаджы. Тілдің сілекей бөлігінде ерекше дәм орталықтары орналасқан. Дәм түйсіктерінің динамикасынң ерекшелігі олардың асқа деген организімнің қажеттілігімен тығыз байланысты. Адам аш болғанда дәм сезгіші арта түседі, тойғанда азаяды.

Бұлшық ет, қозғалыс түйсіктері

Бұлшық ет, қозғалыс түйсіктері немесе кинестикалық т. йсінулер. Осы топтағы түйсіңуге қысым ауырлық түйсінулері, қарсы тұру түйсінулері қатты, жұмсақ және жекеленген органдардың қозғалысының түйсіңулері жатады. Бұған біздің барлық бұлшық еттеріміз, сіңірлер буындар жатады.

Бұлшық етерде, сіңірлерде және буындардың үстіңгі жатарында ерекше сезгіштік жүйкелер тармақтарының ұштары орналасқан, қимыл кезінде осы түйсіктер іске асады.

Тері түйсіктері

Түйсіктердің екі тобы жатады сипай сезу және температуралық. Тері түйсіктері деп аталуының себебі Осы түйсіктердің аяқталған жүйке апараттары рецепторлар теріде және біздің ағзамыздың сілекей қабықтарында орналасқан.

Сипай сезу түйсіктері - бұл түйсіктер сипай сезу немесе тактикалық түйсіктер, сонымен қатар тегістік бұдырлық түйсіктер. Сипай сезуде қол және қолдың саусақтары үлкен рөл атқарады.

Температуралық түйсіктерге жылылық пен салқындық түйсіктерін жатқызуға болады.

Статикалық түйсіктер

Статикалық түйсіктер дегеніміз кеңістіктегі біздің денеміздің жағдайы және оның тепе- теңдігін сақтауды айтады. Кеңістіктегі денені түйсінудің және оның тепе- теңдігің сақтаудың рецепторы құлақтын ішкі бөлігінде орналасқан жарты дөңгелек арналар болып табылады, онда ерекше сұйық зат- эндолимфа болады. Дененің тепе- теңдігін ерекше рөл атқаратын отолиттер. Бұл ұсақ әктерден тұратын кристалдар тастар, олар эндолимфада қалқып жүреді.

Ағзаның тепе- теңдігін реттеу негізінен автоматты, рефлекторлық түрде іске асады.

Органикалық түйсіктер

Органикалық түйсіктерге аштықты, шөлдеуді, тоюды, денсаулықты, ауру жағдайды, сергектілікті, шаршауды түйсінулері жатады. Органикалық түйсіңулер көп жағдайда эмоциялық толғаумен ерекшеленеді.

Вибрациялық түйсіктер

Вибрациялық түйсіктер қозғалған дененің ауаны толқытуын бүкіл өң бойымызбен сезінген кезде пайда болады. Вибрация - латын сөзі, қазақша діріл деген мағынаны білдіреді. Негізгі анализаторлары (түйсіну мүшелері) сау адамдар көбінесе өздерінде бұл түйсіктердің болуын байқамайды. Көзі, құлағы, тілінен бірдей айырылған адамдарда әсіресе, вибрациялық түйсіктердің қандай маңыз алатындығы жақсы көрсетеді.