Қазақтың ырымдары мен тыйымдары

Презентация қосу

Тәрбие сағаты:
Қазақтың ырымдары мен
тыйымдары.
Сабақтың түрі: Тәрбие сағаты
Тақырыбы: Қазақтың ырымдары мен тыйымдары.
Мақсаты:
а) Оқушылардың бойына халқымыздың рухани байлығын сіңіре отырып, ата
дәстүрін танып білуге, ардақтауға, құрметтеп, мақтан тұтуға тәрбиелеу.
ә) Халқымыздың ата заманнан келе жатқан ұлттық салт-дәстүрі негізінде
адамгершілікке, имандылыққа, әдептілікке тәрбиелеу.
б) Оқушылардың ұлттық дүниетаным негіздерін қалыптастыру, бабалардан
қалған ұлағатты, ғибрат аларлық сөздерді оқушыларға ұғындыру, сол
сөздерден өнеге алуға баулу.
Тәрбиелік мәні:
Ойшылдыққа, әдептілікке, адалдыққа, батылдыққа, әдемілікке, сезімталдыққа
тәрбиелеу.
Дамытушылығы: Рухани жан дүниесін дамыту.
Көрнекілігі: слайд ,қазақтың ырым - тыйым сөздері кітапшасы, ырым - тыйым
сөздер.
Әдісі: Түсіндіру, баяндау, сұрақ - жауап.
Сабақ барысы.
I. Ұйымдастыру кезеңі.
II. Тәрбие сағатының тақырыбымен таныстыру.
Қазақтың ырымдары мен тыйымдары.
III. Кіріспе . Мұғалімнің түсіндіруі. Жас кезінен ұрпағын
«тек» деп өсірген халқымыз теріс қылық мінезге де
тыйым салған. Бұл балалық шақтан бастап, отбасы
болғанша сақталған ереже тәрізді. «Олай жасама, бұлай
жасама, жаман сөз айтпа, дұрыс емес» т. б. сөздердің
жауабын «жаман болады» дегенмен аяқталып отырған.
Өмірде әр тақырыпқа байланысты ырым - тыйым сөздер
кездеседі. Балаға, малға, әйел адамға т. б.
IV. Ырым - тыйым сөздердің мән - мағынасын түсіндіру.
V. Қорытынды.
I. Ұйымдастыру кезеңі
«Жоғалған сөзді табу» ойын

1. Кім еңбек етсе... тоқ.
2. Еңбек етсең ерінбей, тояды... тіленбей.
3. Еңбек түбі...
4. Еңбектің наны тәтті, жалқаудың....
тәтті.
«Қандай тыйым сөздерді білесің?»

1. «Үлкеннің алдын кеспе».
- Бұл тыйым сөздің екі себебі бар. Біріншісі мәдениеттілікке
тәрбиелейді, үлкенді сыйлауға үйретеді. Екіншісі жолын
кескен кісінің жолы болмауы мүмкін.

2. «Бетіңді баспа».
- Жаманшылық шақыру деп түсіндіріледі. Өлі адамның беті
жабылады.

3. «Босағада тұрма».
- Қазақта жаманшылыққа жорыған, жетім балаға тән әрекет.

4. «Үйге қарай жүгірме».
- Жаман оқиға туралы хабар айтады деп түсіндірілген.

5. «Итті теппе».
- Ол жеті қазынаның бірі, адамның досы.

6. «Бос бесікті тербетпе».
- Бала жататын төсек, ол бос болса оны тербетуге болмайды.
Балаға зар болған адамдардың әрекеті.
II. Тәрбие сағатының тақырыбымен таныстыру. Қазақтың ырымдары
мен тыйымдары.
Ырым мен тыйым сөздер бір - бірімен сабақтас, өзектес болады. Халық
ұғымындағы ырым ұрпаққа өнегесі, шапағаты тиетін, ізгі қасиеттер
жұғысты болса екен деп қолданылатын ғұрыптың түрі. Ол негізінде
жақсы ниет пен көңілге медеу, тілекке сүйеніш табу үшін қолданылады.
Киелі, қасиетті ерекше бір рухтан сол арқылы медет тілейді. Ал кей
әрекеттерден жамандық шақырады деп ырымдап, тыйым салады. Осы
жерден біз осы екі ұғымның өзара байланысты қанаттас жүретінін
аңғарамыз. Осы айтқанымыз сенімді болуы үшін мына мысалдарға назар
аударыңыз: бүйіріңді таянба; үйге, ауылға қарай жүгірме; таңдайыңды
қақпа; тізеңді құшақтама. Осы сөздерден жамандық шақырады деп
ырымдап, тыйым салған.
III. Кіріспе
Әр ұлттың тарихи дамуында ерте заманнан қалыптасып,
келе жатқан рухани асыл мұрасы әдет-ғұрпы, салт-
дәстүрі бар. Әдет-ғұрып, салт-дәстүр арқылы халықтың
күн көрісі, тұрмыс-салты, мінез-құлқы ерекшеліктері
мен дүниетанымының сыр сипаты айқын көрінеді. Ата-
бабаларымыз өздері тіршілік етіп отырған орта, таби ғат,
тұрмыс-тіршілік болмысын, ел-жұрт арасында ғы қарым-
қатынас, жақсы-жаман кезеңдерді ой елегінен өткізіп, әр
кез оған деген өз көзқарасын білдіріп отырған.
Халқымыздың әдет-ғұрып, салт-дәстүрі жеткіншек
ұрпақты адалдыққа, адамгершілікке, жақсылыққа
үндеп, олардың сана-сезімін, дүниетанымдық қабілетін
дамытуды көздейді. Халқымыздың ғасырлар бойы
жасасып, бізге жеткен асыл мұралардың бірі-тыйым
сөздер. Олардан халқымыздың әдет-ғұрпы, наным-
сенімін ғана біліп қоймай, бойымызға тәлім-т әрбие
сіңіреміз. Тыйым сөздер мазмұны мен мақсатына қарай
тұрмыстық-шаруашылық, еңбек, мәдени-гигиена,
экологиялық тәрбие, әдеп мәдениетіне
тәрбиелейді.
Іс-әәрекет
Іс- рекет
ҚҚорша
оршағғанан кекебайла
байла
ортағғаа
орта нысты
нысты ҚҚыз балағғ
ызбала аа
байла
байла ққатысты
атысты
нысты
нысты
ҮҮйй
ттұұрмы
рмы Бесікке
Бесікке
сына
сына Тыйым
Тыйым ққатысты
атысты
ққатысты
атысты дар
дар
Жол
Жол
Нанғғаа
Нан жжүүруге
руге
ққатысты
атысты байла
байла
нысты
нысты
Ыдыс-аяққ
Ыдыс-ая Киім
Киім
татағғамғғ
ам аа киюге
киюге
ққатысты
атысты ққатысты
атысты
Іс-әрекетке байланысты

Қонақ кете салысымен үйді қағып сілкуге болмайды...

Үйге қарай жүгіруге болмайды ...

Құран оқығанда күлуге болмайды…

Аманатқа қиянат жасауға болмайды...

Саусақты, қолды орынсыз ауызға салу ға болмайды...
Қыз балаға
қатысты
тыйымдар

Қыз бала Қыз бала
Қызға Әлем- басына
шашын
қырық жәлем ақ ормал
жайып
үйден тию киінбе тартпайды
жүрмейді
Нанға қатысты тыйымдар

Таңертең нан ауыз тимей
Нанды басуға болмайды
үйден шығуға болмайды

Нанды бір қолмен
Тамақты сынамайды
сындыруға болмайды
Ыдыс-аяқ
тағамдарға
қатысты
тыйымдар

Беті ашық Тамақ Қонаққа
қалған әкелген сынық
тағамды ыдысты бос ыдыспен
пайдалануға қайтаруға тамақ беруге
болмайды болмайды болмайды
Жолға жүруге
қатысты
тыйымдар

Қайда барасың? Қашан келесің?
Киім киюге
қатысты
тыйымдар

Киімді оң Бас киімді
қолдан Киімді тебуге,
бастап киіп, желбегей лақтыруға,
сол қолдан жамылмайды теріс киюге
бастап болмайды
шешеді
Үй тұрмысына, қоршаған
ортаға байланысты
тыйымдар

Көкті жұлуға
Суға түкірме
болмайды

Есікті керуге,
Үйге кірген жыланды
тебуге, табалдырықта
өлтіруге болмайды тұруға болмайды

Сыпырғы, күрек, айыр,
балғаның басын жоғары Күлді қолмен шашпа
қаратып қоймайды
Бас киімге қатысты Сырт киімге қатысты
ырым-тыйымдар ырым-тыйымдар

Той киіміне қатысты Сәби киіміне қатысты
ырым-тыйымдар ырым-тыйымдар

Аяқ- киімге қатысты Неке киіміне қатысты
ырым-тыйымдар ырым- тыйымдар
Бас киімге қатысты
ырым-тыйымдар

Тымақты айырбастауға Ер адам әйелдің
болмайды жаулығын басына
салмайды

Әйел жалаңбас
Бас киімнің төбесін
отырып бала
басып кимейді
емізуге болмайды
Той киіміне қатысты ырымдар

Жаңа түскен Аяқ киімді
келін киімін төңкеріп
қысқартуға қоймайды,
болмайды теріс кимейді
Суық тиген
балана ұлтарақпен
үш мәрте ұрып
ұшықтайды
IV. Ырым - тыйым сөздердің мән - мағынасын түсіндіру.
1. Әкесі тірі адам бас ұстамайды және төрге шықпайды. Себебі әр азамат отбасының тірегі. Сонды қтан ұстап
отырған шаңырақтың билігі де, төрі де, бас та тек сол адамның құзырында болуы тиіс. Ал әкесі тірі адам т өрге
озып, малдың ең сыйлы мейманына берілер – басын ұстаса, ол сол шаңырақұ иесіне қиянат жасауымен тепе-
тең. сондықтан басты тек әкесі қайтқан адам ғана ала алады.
2. Қазақ тұзды бекер босқа себепсіз шашпайды. Себебі барлы қ тағамны ң д әмін келтіріп т ұр ған – т ұз.
Сондықтан тұз жерге себепсіз төгілсе ырыс қашады, сол үйден ас қашады деген т үсінік бар. Сондай-а қ сол т ұз
еріп жоғалғанша тұзды рәсуа еткен адам тұздай ащы тірлік кешеді деген сенім де бар.
3. Бас киімді жерге тастай салуға болмайды. Бас киімні ң орны биікте. Бұлай етпеген жа ғдайда бастан ба қ
қашады, бас ауруы жабысуы да мүмкін. Адам баласы үшін ақылынан қадірлі еште ңе жоқ.
4. «Босағаны керме», бұл – қазақ ұғымында әйел мен ер адам үйдің қос босағасы секілді, оны керу – екеуіні ң
арасын суыту, ажырату деп білген. Сондай-ақ бұрындары жаманат хабар алып келген адам ғана есікті керіп
тұрып, хабарды жеткізетін болған. Тағы бір ерекшелігі, мұндай хабар әкелген адам үйге кірмей, тізе б үкпей
кетеді.
5. Жолды бос шелек ұстаған әйел кесіп өтсе – жолың болмайды. Сонды қтан ата-бабаларымыз қыз
балаларына: «Ешқашан ер адамның жолын кесіп өтуші болма ңдар!» деп ақыл-ке ңес беріп отыр ған.
6. Есінегенде ауызды қолмен жабу қажет. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) есінегенде, аузын о ң қолының ішкі жа ғымен
не сол қолының сырт жағымен жапқан екен. Өйткені адам есінегенде, шайтан оны ң аузына балаларын тастап
жібереді екен. Міне, бұл да тыйымның бір түрі.
7. Үйге қарай жүгірмейді. Себебі мұндай әрекет жамандық шақырады. Адам баласы тек қаралы хабарды
естірткенде немесе мәйітті жерлеп қайтқан кезде ғана үйге қарай жүгіреді. Қазақты ң салтында суыт хабар
айтуға келген адам ғана ауылға шауып келеді
8. Екі бүйірді таянуға да болмайды. Себебі қазақтың салты бойынша жақынынан айырыл ған адам ғана қос
қолын беліне таянып, өмірден озған туған-туысын жоқтайтын болған. Сонда, үлкендер балаларына белі ңді
таянба деп айтқан кезде «әулетке қандай да бір нәубет келмесін» деп ойлайды.
9. Жиі еститін тыйым сөздің бірі - «тізеңді құшақтама» деген сөз. Қазақта «қу тізесін құшақтап қалды» деген
сөз бар. Бұл да – сол, барлығынан, әсіресе, перзентінен айырылып, қу тізесінен бас қа с үйенер ешкімі қалма ған
адамға қатысты айтылған.
10. «Жағыңды таянба». Неге? Жақты таяну, біріншіден, көрер к өзге с үйкімді емес, өрескел к өрінеді. Екіншіден,
басына қам-қайғы түскен, өмірдің соққысын көріп, басы ойға толып ауырлап, басын көтеруге шамасы келмей
қалған адам ғана жағын таянады. Бұл тыйым «осындай халге жетпесін», «мұндай қасіретті басына бермесін»
деген ізгі ниеттен туған.
V.Қорытынды.

Бір сөзбен айтқанда салауаттылық, білімділік жеке адам үшін емес, ел
тағдыры, ұлттың, заман тағдыры, қоғам тағдыры іспеттес. Ырымдар мен
тыйымдар адамдардың бір - бірімен қарым - қатынасын, табиғатқа,
қоршаған ортаға берілген тұжырым, түйінделген қағида. Ырымдар мен
тыйымдар халық арасында ерте кезден қалыптасып, бүгінгі күнге дейін
жетті. Әрбір тыйым бекер айтылмаған, әрқайсысының тәрбиелік мәні бар,
оқушылар үшін ереже болып табылады. Хадық өзінің осы ырымдар мен
тыйымдар арқылы тәрбиелеп, дұрыс жолға салған, қателігін бетіне
басқан.
1. Бүйіріңді таянба, таяққа сүйенбе - бұлар жаман әдеттер. Ертеде кісісі
өлген үйдің ерлері таяққа сүйеніп, әйел адамдар бүйірін таянып жоқтау
айтқан.
2. Құстың ұясын, құмырсқаның илеуін бұзба. Біріміздің өміріміз
бірімізбен тікелей байланысты деп оларға зәбір көрсетілмеген. Көзіне ақ
түскен адамға құмырсқаның илеуін тауып, жем егіп басына қойған. Сонда
көзден ақ шел кетіп қалған.
3. Үйге қарай жүгірме. Тосын жағдай болғанда жаман хабар келгенде үйге
қарай жүгірген. Осы айтылған тыйым сөздерді - ырымдарды ұмытпай бір -
бірлеріңе айтып жүріңдер және оларды орындап жүруді әдетке
айналдырыңдар.
«Алтынның қолда бар қадірі жоқ»
-дегендей атадан келе жатқан ырым
мен тыйымдар – балаға мұра болып
келе жатқан осы бір салт-дәстүрлер
тұлғаның қалыптасуында өте
маңызды рөл атқарады.

Ұқсас жұмыстар

Қазақтың тыйым сөзі - ұлттық тәрбие көзі

Ұлттық идея және оның компоненттері

Даналығын халқымның мақтан етем

Түркілердің мәдени мұрасы

Тыйым сөздердің түрлері

Қазақтың ырым тыйым сөздері

Халық педагогикасы мен этнопедагогиканың байланысы

Тұлғаны қалыптастырудағы қазақтың ырым-тиымдарының алатын маңызы

Халық дәстүрі-асыл қазына

Қымыз өндіру технологиясы

Пәндер