Әлеуметтік – экономикалық дамудағы дағдарыс түсінігі және оның пайда болу себептері

Презентация қосу

Әлеуметтік – экономикалық дамудағы дағдарыс

түсінігі және оның пайда болу себептері

Орындаған: Сәлімжанов Е.Е.
Қабылдаған:Нуралина К.Т
Қазіргі әдебиетте әлеуметтік-экономикалық жүйенің дамуындағы дағдарыс туралы
жалпы көріністер әлі анықталмаған. Дағдарыстың өндірістік капиталистік әдісінің
сипаттамалық белгісі екендігі және социалистік кезеңінде болмау керектігі туралы
көзқарас бар. Бұрын социализм кезінде теориялық жағынан алғанда «дағдарыс
болмайды», тек «өсу қиындықтары бар» деген пікір қалыптасқан. Көп жылдар бойы
біздің елімізде дағдарыс түсінігінің өзі өндірістік дамуының экономикалық саясатын
жасаудың нақты факторы болуына қарағанда көбінесе идеологиялық түсінік болып
табылады.
Кейбіреулер дағдарыс түсінігі тек макроэкономикалық даму процестеріне жатады десе,
рудың кәсіпқорлығысыз немесе қателіктерден туындаған аз немесе өте өткір
проблемелер бар. Бұл проблемалар кейбір сыртқы себептермен жаттастырылған болса
да, даму дағдарысы туралы айғақ бола алмайды және олар объективті тенденциялармн
келтірілмегн. Осындай көріністердің кері салдарлары блу мүмкін: егер бұл ұстанымнан
фирманы басқаруды қарастырсақ, онда оның даму стратегиясын жасағанда
дағдарыстың мүмкіндігін болжауға және есепке алуға қажеттілік жоқ. Осы кезде
стратегия қаншалықты нақты болады, егер дағдарыстар шын мәнінде заңды болса?
Дағдарыс түсінігі түрлі басқарушылық шешім жасау әдістемесіне әсер ететін
тәуекелділік түсінігімен өзара байланысты. Басқарудан болжамды және дағдарысты
күтуді алып тастаңыз, онда тәуекелділікті қабылдау өткіплігі болмайды және тек
дағдарыс жағдайында ғана емес, сонымен қатар кәдімгі қатерлер де кенеттен пайда
болу мүмкін. Дағдарыс проблемасына басқа жақтан да қарауға болады. Әлеуметтік-
экономикалық жүйенің өзінің түрлі түрінде және формасында,ол қоғамдық формация,
фирма немесе кәсіпорын болсын, өзінің өмір сүруінің 2 тенденциясы бар: қызмет ету
және даму.
Қызмет ету - бұл оның тұтастығын, сапалы нақтылығын, сипаттарын анықтайтын
функцияларды сақтау, өміршеңділігін қолдау.
Даму - өміршеңдікті өзгерістегі орта жағдайларында бекемдейтін жаңа сапа алу.
Қызмет ету және даму өзара байланысты.
Басқару

Ұйымның қызмет Ұйымның дамуын
етуін басқару басқару

Дағдарыстың
қауіптілігі

Ескіні жою, жаңа
сапаның пайда болуы

Процестердің
тұрақтылығы

Ұйымның
өміршеңділігі

Әлеуметтік-экономикалық жүйенің негізгі тенденцияларыны ң диалектикалы қ бірлігін
көрсетеді.Бұл байланысты оны ң сипаттамасынан ж әне к өрсеткіштерінде к өруге болады.(1-
сурет) Мысалы, әлеуметік-экономикалық ж үйені ң қызмет етуі е ңбек затыны ң, құралды ң
және еңбек әрекетін жүзеге асыратын адамны ң міндетті т үрде болуын сипаттайды. Осындай
әлеуметтік-экономикалық жүйенің қызмет етуі бұл белгілерді ң на қты с әйкестілігінде
мүмкін болады: еңбек құралы оның затын өзгерте алады, адамда е ңбек құралы болу
керек,нәтиже адамның мүддесіне және қажеттілігіне с әйкес болу керек.
Бұлардың брі қызмет ету жағдайлары. Даму заттың,еңбек құралының және адамны ң
өзгерістерін сипаттайды. Бұл өзгерістердің өлшемі ретінде әлеуметтік-экономикалы қ
жүйенің қызмет ету тұрқтылығын және үйлесімділігін бекітетін немесе оны ң қызмет
етуіне жаңа жағдай жасайтын жаңа сапалардң болуы болып табылады. Даму факті ретінде
еңбек өнімділігін,оның мазмұнын өзгерту, жаңа технологияның болуы болып табылады.
Осы кезде, әрине әлеуметтік-экономикалық жүйенің қызмет етуі жағдайларды да
өзгертеді.Қызмет ету және дамудың өзара байланысында диалектикалық сипат бар, ол
дағдарыстың пайда болу мүмкіндігін және заңдалаған шешімдерін к өрсетеді. Қызмет ету
дамуды тежейді және сонымен бірге оның керектік ортасы болып табылады. Даму қызмет
етудің көптеген процестерін бұзады, бірақ оның бекемді болуына жағдай жасайды.
Сонымен дағдарыстың кезеңдік пайда болуын көрсететін дамуды ң кезе ңдік тенденциясы
пайда болды.Дағдарыс міндетті түрде қиратқыш болып табылады,біра қ оларды ң болуы тек
субъективті емес, сонымен бірге әлеуметтік-экономикалық жүйені ң таби ғатымен,
объективті салдарымен байланысты.
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Мысалы фирма үшін да ғдарысты ң
сыртқы себептері макроэкономикалық дамудың тенденциясы және стратегиясымен немесе
әлемдік экономика дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси жағдайымен байланысты болу
мүмкін, ал ішкі себептер маркетингтің тәуекел стратегиясымен ішкі
қайшылықтарыме,өндірісті басқарудың кемшіліктерімен, инновация ж әне инвестициялы қ
саясатпен байланысты болады. Егер дағдарысты осылай түсінсек, онда да ғдарыс қаупі
әрқашан бар екенін айтуға болады, сол себептен оны болжау және жоспарлау керек.
Дағдарыс түсінігінде оның себептеріне ғана емес сонымен қатар салдарына да үлкен м ән
беріледі- ұйымдастыруды жаңарту немесе оны жою, жаңа дағдарысты ң блуы немесе
қалпына келуі мүмкін.Ол тізбекті реакция сияқты пайда болуы мүмкін.
Дағдарыс қызмет ету мен дамудың қайшылықтарын ғана көрсетпейді,олар қызмет ету
процесінің өзінде пайда болу мүмкін. Бұл, мысалы, техника мен персонал калификациялы қ
деңгейі,нақты технология және оны пайдалану жағдайы арасындағы қайшылы қтар. [3]
Дағдарыс - бұл оның қоршаған ортаның өміршеңдігіне қатерлі әлеуметтік-экономикалы қ
жүйедегі қайшылықтардың өсуі болып табылады.
Дағдарыс себептері жаңарту және реструктуризацияларды ң циклды қ қажеттілігімен байланысты
объективті басқарудағы волюнтаризм мен қателерді көрсететін субъективті, климат ерекшелігіне, жер
сілкіну мен тағы басқа байланысты табиғи болу м үмкін.
Дағдарыс жағдайларды ұзақ уақытқа консервациялау м үмкіндігі бар.Б ұл белгілі саяси себептерімен
түсіндірілуі мүмкін. Жалпы дағдарыстың салдары 2 фактормен өзара байланысты: оны ң себептері
және дағдарыстың даму процестерін басқару м үмкіндігі.Да ғдарысты ң салдары ая қ астында ғы
өзгерістерге немесе одан жұмсақ, созылмалы ж әне ж үйелі шы ғуына әкелу м үмкін.
Ұйым дамуындағы дағдарыстық өзгерістер ұзақ мерзімді ж әне қыс қа мерзімді,сапалы ж әне
санды,қайтымды және қайтымсыз болады.Дағдарысты ң т үрлі салдары оны ң сипаттамасымен ғана
емес,сонымен қатар оны жұмсартатын немесе к үшейтетін да ғдарыс қа қарсы бас қару сипаттамасымен
анықталады. Бұл қатынаста басқару мүмкіндіктерді мотивация сипаттамасына, бас қару ма қсатына
кәсіпқорлығына, мәдениетіне, себептер мен салдары, жауапкершілікті т үсінуге байланысты.
Көп жағдайда энтузиазм көмектеседі.Бірақ энтузиазм ұза қ әсерді бере алмаса да оны да ғдарыс қа
қарсы басқару бағдарламсынан шығар ға болмайды.Сонда да энтузиазм өзіні ң басталуы, ұлтты қ
ерекшеліктері,мәдениет дәстүрлері тағы басқа бойынша әр т үрлі болады. Егер энтузиазм өрескел
қатерлер мен мақсаттарды жасыру үшін қолданылса да дағдарыс қысымын т өмендетпейді.
Тәжірибе көрсеткендей, дағдарыстар тек себептері мен салдары бойынша ғана емес, сонымен қатар
өзінің мазмұны бойынша да әр түрлі болып келеді.
Дағдарыстардың ішіндегі жалпы және желілік дағдарыстар. Жалпы да ғдарыстар әлеуметтік –
экономикалық жүйенің бәрін қамтыса , ал жергілікті тек оны ң бір б өлігін ғана қамтиды. Б ұл
дағдарыстардың көрсетілу масштабтары бойынша б өлудің шартты сипаттары бар. Да ғдарысты қ
жағдайды нақты талдауда әлеуметтік – экономикалық ж үйенің шектерін оны ң құрылымын ж әне
қызмет ету ортасын ескеру керек. Дағдарысты қ жа ғдайларды макро ж әне микро да ғдарыстар деп
бөлуге болады. Макро дағдарысқа туындайтын жа ғдайды ң үлкен к өлемі мен ау қымы т ән; ал микро
дағдарыстар тек жеке мәселелерді немесе м әселелер тобын қамтиды. Да ғдарысты ң ерекшклігі ретінде
жергілікті немесе микро дағдарсы болса да ол тізбекті реакция секілді дамуды ң б үкіл ж үйесіне немесе
мәселесіне қарай тарай алады. Себебі ж үйеде барлы қ элементтерді ң өзара әсерлесулері болады ж әне
мәселелер жеке шешілмейді. Бірақ ол дағдарысты қ жа ғдайды бас қару, да ғдарыстарды жою ж әне оны ң
өткірлігін төмендету шаралары болмаса немесе керісінше да ғдарыс дамуыны ң мотивациясы болса
ғана пайда болады.
Дағдарысты басқару әдістерін және құралдарын жіктеу үшін қажетті да ғдарысты қ нысандарыны ң
жіктемесін жасауға болады. Егер дағдарыс мазм ұныны ң т үсінігі қалыптасса, онда оны ң өткірлігін
төмендету, уақытты қысқарту және ауыртпалықсыз келуін қамтамасыз ету м үмкіндігі жетерліктей.
Дағдарыстар

себептері сипаттама салдары

обьективті
жеңіл бұзу
субьективті
терең жаңару
сыртқы
ұзақ мерзімді
қалпына келу
Ішкі
ұзақ
жаңа дағдарыс
кездейсоқ
жергілікті
заңды күшеюі
жалпы
әлсіреуі
жасанды жасырын
кенеттен төмендеу
табиғи анық жеңіл шығу

бөлшектелінген басқарылатын

жүйелі басқарылмайтын

табиғи қоғамдық экологиялық

әлеуметтік экономикалық ұйымдастырушылық
(Саяси) (қаржылық)
психологиялық технологиялық
Әлеуметтік – экономикалық жүйедегі қатынастар құрылымына байланысты оны ң даму жа ғдайларын
жіктеуде экономикалық, әлеуметтік, басқарушылық, психологиялық, технологиялы қ дамуды ң жеке топтарын
бөлуге болады. Экономикалық дағдарыстар ел экономикасындағы немесе фирманы ң экономикалы қ
жағдайындағы өткір қайшылықтарды көрсетеді. Бұл тауар өндірісі және өткізу , экономикалы қ топтарды ң
өзара байланысы төлем қабілеттілігінің т өмендеуі, банкротты қ жағдай т.б. Экономикалы қ да ғдарыстар
тобында жүйенің немесе фирманың қаржылық мүмкіндіктері жағдайындағы қайшылы қтары сипатталады.
Бұл экономикалық процестің ақшалай көрінісінің дағдарысы.
Әлеуметтік дағдарыстар әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделеріні ң қақтығысы немесе
қайшылықтары ұлғайғанда пайда болады. Әлеуметтік дағдарыстар экономикалы қ да ғдарыстарды ң жал ғасы
болып табылады, бірақ ол өздігінен де пайда болуы мүмкін. Мысалы,бас қару стилі, еңбек жа ғдайына
қанағаттанбаушылық, экологиялық мәселелерге, патриотты қ сезімдерге байланысты болып келеді.
Әлеуметтік дағдарыс тобында саяси дағдарыстың орны ерекше. Ол қо ғмадың саяси құрылымында ғы
дағдарыстар, билік бағдарыстары, түрлі әлеуметтік топ мүдделерін ж үзеге асыру да ғдарыстары, қо ғамды
басқаруда кездесетін дағдарыстар. Саяси дағдарыс дамудың барлық қамтиды да экономикалы қ дағдарысқа
ұласып кетеді.
Ұйымдастырушылық дағдарыстар – іс-әрекетті бөлу және біріктіру, функцияларды б өлу, жеке
бөлімшелердің қызметтерін реттеудағдарыстары ретінде пайда болады.
Түрлі әлеуметтік-экономикалық жүйелердің ұйым құрылымында ұйымдастырушылы қ қатынастары
күшейтілуі мүмкін. Ұйымдастырушылық дағдарыстардың шиеленісуі барысында, іскерлік қа қты ғыстарды ң
туындауы барысында және бақылаудың қиындығы, оның қызмет ету, даму жағдайларының өзгерісіні ң,
ұйымды жаңарту немесе бюрократикалық тенденциялар тудыратын ұйымдастырушылы қ са қтандыру
қатерлерінің болуынан көрінеді. Бұл дағдарыс көбінесе ұйымдастырушылы қ әрекетті қиындатады.
Психологиялық дағдарыстар. Бұл дағдарыс түрі әлеуметтік–экономикалы қ дамудың қазіргі жағдайында
сирек кездеспейді. Бұл адамның психологиялық жағдайындағы дағдарыстар. Олар к үйзеліс, сенімсіздік,
болашақтан қорқуы, жұмыспен, құқықты түрде көрініс береді. Бұл қо ғамдағы ұжымны ң немесе жеке
топтың әлеуметтік–психологиялық климатындағы дағдарыстар.
Технологиялық дағдарыстар жаңа технологияға қажеттілік жа ғдайында технологиялы қ идеяларды ң
дағдарысы ретінде пайда болады. Бұл заттардың технологиялы қ с әйкессіздігі енмесе жа ңа технологиялы қ
шешімдерден бас тарту дағдарысы болуы мүмкін. Жалпы осындай да ғдарыстар ғылыми техникалы қ
прогресс дағдарысы болып көрінуі мүмкін. Оның тенденциялары, м үмкіндіктері, салдары арасында ғы
қайшылықтардың күшеюінен көрінеді. Мысалы, қазір атомдық энергияны пайдалану, атомды қ
электростанцияны салу идеялары дағдарысты бастан кешіріп отыр.
Дағдарыстың негізгі сипаттамалары

Дағдарыс мәселелері

Дағдарыспен
Дағдарыс
қамтылған даму
масштабы
аумағы

Дағдарыстың көріну
стадиясы

Дағдарыс себептері Дағдарыстың мүмкін
салдары

Дағдарыс өткірлігі

Ұқсас жұмыстар

САЯСИ ДАҒДАРЫС

Экономикалық цикл түрлері және олардың себептері

Экономикалық циклдар, инфляция, жұмыссыздық

Экономикалық ауытқудың себептері

Дағдарысты басқарудың түрлері

Әлемдік экономикалық дағдарыстың біртіндеп саябырсығандығы

Қазақстандағы тұтыну себебін, күнкөріс минимумын, ең төменгі еңбекақыны талдау

Интеллектуалды ұлт - 2020 бағдарламасы

Экономикалық шиеленістің түрлері және түсінігі

Әлеуметтік ілімінің міндеті - әлеуметтік кұбылыстардың болжауға негіз болатын жоғары деңгейде жалпыланған эмпириялық негізделген теориялық қағидаларды жасау

Пәндер