Антропогендік іс әрекет және гидросфера

Презентация қосу

Геоэкология пәні

СӨЖ №3
Орындаған: Хусаинова С.О.
Тобы: БЖ-315
МАЗМҰНЫ:

1. Антропогендік іс әрекет және
гидросфера.
2. Антропогенез және педосфера.
3. Геожүйелермен экожүйелердің жер-
топырақ ресурстарының күйіне
антропогендің әсер етудің
зардаптары.
1. Антропогендік фактор (грек. anthropos – адам, genos – тегі, пайда
болуы, лат. factor – іс-әрекет) – адамны ң барлы қ тірі организмдерді ң мекен
ортасы ретіндегі табиғатты өзгертуіне әкеп соғатын немесе оларды ң
тіршілігіне тікелей әсер ететін сан алуан әрекеттері. Антропогендік
факторға қоршаған ортаға адамның тигізген іс-әрекетінің н әтижесінде
атмосфера, өзен-көл және мұхит құрамының өзгеруі, сондай-а қ технология
қалдықтар мен радиоактивтік заттардың әсерінен топыра қты ң ластануы,
сөйтіп, жалпы экожүйенің құрамы мен құрылысының бұзылуы жатады.
Қазіргі кезде адамның іс-әрекетінің кең көлемде бүкіл биосфера ға ерекше
әсер етуі жер шарының барлық аймақтарында айқын байқалуда.
Бүкіләлемдік бақылау институтының (АҚШ, Вашингтон қ.) мәліметтері
бойынша табиғи орта жылдан-жылға нашарлап барады. Интернет
жариялаған негізгі мәліметтерде жыл сайын 16,8 млн. га тропиктік ыл ғалды
орман жойылатыны, жерді дұрыс пайдаланбау салдарынан жыл сайын 6 млн.
га шөл пайда болатыны, қышқыл жаңбырдан 50 млн. га орманны ң
зақымдалғаны, жыл сайын біздің планетамызда жыртылатын жерді ң 26
млрд. т құнарлы қабаты жойылатыны, өсімдіктердің 25 – 30 мы ң т үрі
жойылып кету қаупінде тұрғаны атап көрсетілген. Кейінгі кезде атмосфера ға
жыл сайын 400 млн. т күкірт диоксиді, азот және көміртек оксид|оксидтері,
қатты бөлшектер шығарылатыны анықталды. Қаза қстанда Арал өңіріні ң,
Семей жерінің, Балқаш маңының, Каспий алқабының экол. апатты
аймақтарға айналуына Антропогендік факторлар негіз болып отыр.
Гидросфера
(гр. һуdor — су, spһаіrа — шар) — 1) жер
ғаламшарының су қабығы немесе құ рлықтағы
(тереңдегі, топырақтағы, жер бетіндегі),
мұ хиттағы жә не атмосферадағы, яғни жер
шарындағы барлық сулардың жиынтығы. Оны
мұ хиттар мен теңіздердің суы, құ рлық сулары —
өзендер, көлдер, бөгендер, мұ здықтар, сондай-ақ
литосфераның жоғарғы бөлігіне сіңетін жер асты
суы, атмосферадағы ылғал құ райды. Гидросфера жер
бетінің шамамен 71%-ын алып жатыр.
Гидросфераның шамамен 94%-ын мұ хиттар мен
теңіздер құ раса, 4%-ы жер асты суларының,
шамамен 2%-мұ здықтар мен қарлардың (негізінен
Арктика, Антарктида мен Гренландия), 0,4%-
құ рлықтардағы жер ү сті суларының (өзен, көл,
батпақ) ү лесіне тиеді. Гидро-су, сфера-шар Су 3
кү йде болады: сұ йық, қатты, газ Гидросферадағы
барлық судың мөлшері-1,6 млрд км куб, мұ хит теңіз
сулары-96,5 %, тұ щы су-2,5% Жер бетінің 3\4 бөлігін
д.ж мұ хит суы алып жатыр. Су айналымы 2-ге
бөлінеді. 1.Кіші су айналымы-судың мұ хиттан
атмосфераға, атмосферадан мұ хитқа қайтып
қосылуы. 2.Үлкен су айналымы-судың мұ хиттан
атмосфераға, атмосферадан құ рлыққа, құ рлықтан
мұ хитқа қайтып қосылуы.
Дүниежүзілік мұхиттың бөліктері: 1.Теңіз-мұхит суының қасиетімен
жануарлар дү ниесі ерекше болып келетін бөлігі. 2.Шығанақ-мұ хиттың
құ рлыққа сұғына еніп жатқан бөлігі. 3.Бұғаз-екі жағы құ рлықпен шектескен
енсіз су айдыны. Теңізер арал, су асты жоталары, тү бектер ар қылы бөлініп
тұ рады. Теңіздер ішкі жә не сыртқы болып бөлінеді. Ішкі теңіздер тек Еуразияда
кездеседі:Жерорта, Қара, Азов,Каспий, Арал теңіздер Ең терең те ңіз-Филиппин
Ең ү лкен шығанақ-Гвинея шығанағы. Д.ж ең ү лкен бұғ аз-Дрейк бұғ азы, ені-
5248км Ең ұ зын бұғ аз-Мозамбик, ұ зындығы-1670км, ені-950км Мұ хит суының
қасиетіне тұ здылығы мен температурасы жатады. Судың температурасы
географиялық ендікке, тереңдікке байланысты өзгереді. Д.ж мұ хит суының
орташа температурасы-17,4 градус Жердегі жылу жинақтаушы-Мұ хит Мұ хит
суының қату температурасы- -2 градус Тұ здылықтың өлшем бірлігі-промилле
Судың тұ здылығы дегеніміз-бір литр суда еріген әр тү рлі заттардың граммен
алынған мөлшері. Д.ж мұ хит суының орташа тұ здылығы- 35 промилле Д.ж ең
тұ зды теңіз- Қызыл теңіз 41 промилле Өлі теңіздің тұ здылығы-270 промилле
Тереңдікті өлшейтін құ рал-эколот Тереңдікті дыбыстың көмегімен өлшейді.
Дыбыс бір секундта 1500м жетеді. Д.ж мұ хит суының тереңдігі-3700м 20
ғасырдың 20-шы жылдарына дейін тереңдікті өлшейтін құ рал-қарапайым лот
Д.ж ең терең шұңғыма- Мариан 11022м Мұ хиттағы тіршіліктің таралуы 3-ке
бөлінеді: 1.Планктон-грекше-кезеген ағысқа қарсы келе алмайтын өте ұ сақ
микроорганизмдер мен балдырлар Киттер қоректенеді-планктон 2.Нектон-
грекше-қалдық мұ хиттың негізгі бөлігінде өмір сү ретін балықтар, жыландар,
тасбақалар 3.Бентос- грекше-тереңдік теңіз шаяндары, маржандар, балдырлар.
Теңіз сү тқоректілері-дельфиндер, киттер Тіршілікке бай тереңдік-200метр
Тіршілікке бай аудан-қоңыржай ендік. Оның жалпы көлемі 1370,3 млн км3, б ұ л
планета көлемінің 1/800 бөлігін ғана құ райды. Шөгінді (тұ нба)
таужыныстардың басым көпшілігі Гидросфера мен литосфераның жапсарында
қалыптасады.
2. Антропогенез (грек. anthropos – адам, genesіs – шығу тегі) –
антропология ғылымының адамның шығу тегін, даму тарихын, оның жеке
биол. тү р болып қалыптасуын және адамзат қоғамының даму кезеңдерін әрі
жаратылыстану, әрі қоғамдық ғылымдарға сүйене отырып зерттейтін
негізгі саласы. Бұ ларды шешуде антропогенез приматология, эмбриология,
физиология, психология, геология, археология, этнография, тіл білімі сия қты
ғылымдардың нақты деректеріне сү йенеді.

Адам эволюцияның зерттеуiндегi өрлеу. Гомининның түрлердiң белгiлi
ғылымдарының санының үлкеюi әр уақытта. Әрбiр түр бас сүйектi көлемдi
өзгертетiн шекара және палеонтологиялық жыл жазғыштағы түрiнiң орыны
көрсететiн тiк төртбұрыштың түрiнде көрсетiлген. Түрлердiң арасындағы
аралықтардың көруге болатын бiртiндеп толтыруы.
Чарлз Дарвиннің эволюциялық білім жүйесі бойынша адам тегі
адам тәріздес маймылдан пайда болған, яғни адам баласы биол.
жағынан бір түрге жатады деп дәлелденді. Бұл ілім адам
эволюциясын үлкен үш дәуірге бөледі:
1. ең алғашқы адам тегінің өкілдері болып адам тәрізді маймылдар
(антропоидтер) саналады. Олар негізінде екі аяқпен ж үріп, қимыл
жасаған. Дайын табиғи тастарды, таяқты және жануарлар с үйегін
сол күйінде қол қаруы ретінде пайдаланған. Бұларды ғылымда
жоғары сатыға дейін жетілген екі аяқты приматтар деп атайды.
Өмір сүрген кезеңі бұдан 2–3 млн. жыл бұрын;
2. эволюция даму жолдарымен жетілгендер қатарына архантроп пен
палеоантроптар жатады. Олар қолдан құрал-саймандар жасай білген
және қауымдасу түрі біршама жүйеленген. Тіршілік еткен уа қыты
бұдан 1 млн. жыл бұрын;
3. ең соңғы эволюция дәуірде бүгінгі адамдардың түрі –
неантроптар қалыптасқан. Бұлар соңғы палеолит дәуірінде, я ғни
40–50 мың жыл бұрын өмір сүрген. Ең алғашқы приматтар өкіліне
австралопитектер жатады. Олардың сүйектерінің көп табыл ған
жерлері Оңтүстік және Шығыс Африканың ашық қыраттары.
Бұлардың тік жүргендігі, тастан қарапайым құралдар жасап
пайдаланғандығы анықталды. Маңдай бітісі, саусақтарында ғы буын
сүйектерінің саны, қолқа доғасынан шығатын артерияны ң
тарамдалу тәртібі, өкпесінің үлестерге бөлінуі адамға ұқсас. Біра қ
мұның бәрі тікелей емес, қарапайым ғана ұқсастықтар. Сондықтан
қазіргі маймылдардың бір де бірі адам тегі болып есептелмейді.
Австралопитектер бұдан 4,5–1 млн. жыл бұрын өмір сүрген. Оларды
антропологтар Л.Лики, Р.Лики (Англия), Д.Джохансон, Т.Уайт (АҚШ), т.б.
зерттеді. Көне адам тегінің бірі – шамамен бұдан 2 млн. жыл бұрын өмір
сүрген презинджантроптар. Ғылымда оларды «Homо habіlіs» яғни іскер адам
деп атайды. Өйткені олар аз болса да тас, ағаш сынықтарына біршама
өңдеулер жасап, құрал ретінде пайдаланған. Адам тегінің келесі даму
сатысына архантроптар жатады. Олардың сүйектері Азияда (питекантроп,
синантроп), Шығыс және Солтүстік Африкада (атлантроп), Батыс Еуропада
(Гейдельберг және Вертешселлеш адамдары) табылған. Бұл дәуірдегі
адамдар шель мен алғашқы ашель мәдениеттерін жасаған. Ежелгі
адамдардан ертедегі адамдар (палеоантроптар – неандерталь адамы),
олардан қазіргі адамдардың арғы тегі кроманьон адамы, есті адам
(неоантроптар) пайда болған. Морфология ерекшеліктері бүгінгі адамдарға
жақын. Антропогенездік зерттеулері есті адамдарда бұрынғы адам тектерінің
кейбір белгілерінің қайталануын (рудимент, атавизм), эмбрионалдық,
анатомиялық, биохимиялық, т.б. ұқсастықтарды, әлеуметтік ерекшеліктерді
(еңбек құралдарын жасау, пайдалану, т.б.), әр түрлі тағамдар әзірлеу, отты
пайдалану, ойлау, сөйлеу қабілетін, т.б. жағдайларды анықтады. Бұл кезде
жасанды тұрақжай пайда болды, еңбек құралдары күрделене түсті.
Әлеуметтік ұйымшылдыққа бейімделу байқалды. Тілдің пайда болуының
арқасында әлеум. қарым-қатынас жоғары сатыға көтерілді. Мұның
барлығы қосылып табиғи ортаға бейімделуінің арқасында үйлесімділік
тапты. Барлық адам баласы биологиялық бір түрге (Homo Sapіens) жататын
болып қалыптасты. Демек, Homo Sapіens-тың тарихи дамуы тоқтамай,
жалғасып жатыр. Қазақстан жерінде ежелгі адамдар тұрақтары Оңтүстік
Қазақстанда (Қаратау, Жетісу), Батыс Қазақстанда (Маңғыстау, Мұғалжар),
Орт. Қазақстанда (Сарыарқа, Балқаш) көптеп табылған.
Педосфера (гр. pedon — топырақ және гр. sphaire —
шар) — планетаның, атыраптың топырақ
жамылғысы, топырақтың түзілу процесінің өтуі.
3. Геожүйелермен экожүйелердің жер-топырақ ресурстарының күйіне
антропогендің әсер етудің зардаптары.
Техногенез нәтижесінде табиғи геожүйелер орнында жерде
антропосфера деп аталатын табиғи ортаны ң өзіндік бөлігі
қалыптасады. Бұл экологиялық кризисті жағдайларға икемді максимальді
экологиялық күш түсетін географиялық қабаттың бір бөлігі.

Геоэкологиялық құрылыс және рельеф.

Релеф (француз –relief-жер бетінің пішіні) –жер беті әдетте біркелкі
теп-тегіс келмейді. Сондықтан да макрорелеф ж әне микрорелеф деп
бірнешеге бөлінеді. Сондай-ақ мезорелеф және кимкрорелефнегіз,
көбінесе, геоэкологиялық құрылыс және рельеф, тау кендеріні ң құрамы
ландшафтардың төзімді және консервативті компаненттер қатарына
жатады. Литогенді негізге антропогенді факторлардың әсері
геологиялық құрылымның бүтіндігінің бұзылуымен байланысты
инженерлі-құрылыс жұмыстары, тау кен өндіру процессінде к өрінеді.
Сондықтан, литогенді негізге антрпогенді факторларды ң к өріністері
жер қорларының өндірілетін аудандарында, ірі мекен пунктілер
территорияларында, жол және ирриганциялық құрылыс орындарында
байқалады.
Ландшафтардың геологиялық құрылысына антропогенді әсердің
пайда болуы недралардан жер қорларын өндіріп алу болып саналады.
Шахталар қалдықтары, рудник жер аумағының көп бөлігін алып жатыр.
Климат жә не су. Адамның шаруашылық қызметі климатқа көрнекті ә сер
етеді. ә р тү рлі антропогенді факторлар арқылы атмосфера ауасының
ластануының маңызы зор. өз алдымен атмоыфералық ауа құ рамы
ландшафтардың көптеген табиғи компаненттеріне ә сер етеді: жергілікті
климат, беткі, жер асты сулары, топырақ және өсімдік жабындысы.
Атмосфералық ластанудың негізгі көздері өндіріс және транспорт құралдары.
Олардың санатына атмосфераға зиянды бөлінділерінің бір бөлігі жатады.
Антропогенді ә сермен қоса қалалардың ауа бассейінің жағдайына антропогендік
климатқа сыртқы ә сер салдарын ажырату қажет. Атмосфералық ауаның
табиғи жолмен жел арқылы ландшафт территориясындағы топырақ, грунт
шаңы ерекше мағыналы, олар эрозияға ұ шырайды. Адамның шаруашылық
қызметі беткі жә не жер асты суларына ә р тү рлі ә сер етеді. Иррозиялық
құ рылыс нә тижесінде, Қазақстанның өзендерінің бассейінде судың табиғи
шығындалуы өзгеріп, ағымның жылдық көлемі қысқарып, жыл ішілік реттелу
жү рді. Сонымен бірге мезгілде өзен суларының химиялық және физика-химиялы қ
құ рамының өзгеріп, төмендеуі. Бұ л аз қоймаларына өндірістің ағым сулары мен
ауылшаруашылық егістіктерін суару мен тұ зды топырақты шаюдан кейін
дренажды судың ағуымен негізделеді. Беткі су арнаоарына өндірістік және
кү нделікті ағымдардың ағуынан, табиғи судың химиялық құ рамы мен физико-
химиялық қасиеттері өзгереді. Сол кезде жалпы минерализация мен судың
қаттылығы. РН көлемі азаяды. Беткі сулар кү йіне антропогенез әсерінің сыртқы
салдарының қатарына иррагациялық құ рылыс пен өзен бассейіндерінің арнасын
егістіктерді суаруға бұ ру нә тижесінде судың азаюы, өзен суының
азаюы,арналардың ә ктеніп қатаюы ол тоғайларды шабу, батпақарды кептіру,
жайылымдық, шалғындық жерлерін жырту, соған байланысты топырақ
эрозисымен қатты ағымдардың жоғарылауы. өндірістік және комунальды –
кү нделікті сумен қамту ү шін жер асты суларын алуға байланысты көптеген өзен
бассейіндерінде жер асты ағымының қысқаруынан өзендердің қоректенуі азайды.
Топырақ пен биотаға әсер ету. Адамның шаруашылық қызметі топырақ
жабынына активті әсер етеді. Ол топырақ жабынының толықтай немесе
жартылай жойылуы және топырақ түзілу процессінің баяаулауы, топырақтың
антропогенді категорияларының қалыптасуымен көрінеді. Қалаларда табиғи
топырақ түзілу процессі баяаулап, ол қалалық геожүйелердің асфальт астында
топырақ түзілу процессі тоқтайды. Инженерлі-құрылыс жұмыстары кезінде
табиғи топырақтың жойылуы жүреді. Сол уақытта жер жұмыстары кезінде және
сонымен байланысты грунттық үлкен массаларыныңк орнын ауыстырып
жылжуынан ірі инженерлік құрылыстар кезінде жаңа , топырақтың туынды
категорияларының қалыптасуы жүреді. Эрозия-топырақтың құнарлығының
төмендеуінің негізгі себебі. Ол адамның шаруашылық қызметі мен шаруашылық
алқаптарын дұрыс емес пайдалану кезінде топырақ құрылымының бұзылуынан
пайда болу нәтижесі. Су эрозиясы көбінесе жыртылған жерлерде , топырақтың
өңдеу жүйесінің дұрыс емес болу нәтижесінже пайда болады. Жел эрозиясы
кезінде топырақтың дәнді құрылысының –бұзылуы оргтехникалық
қателіктерден және жол ирригациялық құрылыс нәтижесінде жүреді. Қоршаған
ортаның экологиясына неғұрлым зиянды өндірістік қалдықтармен топырақтың
ластануы әсер тигізеді. Қала маңында және ірі индустриальді орталықтарда
топырақ бетіне өндірістік күлмен шаң түседі, сол үшін топырақтың құнарлығы
төмендеп ауылшаруашылық культураларының егістік өнімділігі түседі.
Антропогенез әсерінен өсімдік жабынының өзгеруінің негізгі көріністері.
Орманды шабу, саксау мен тоғайлардың сиректелуі, инженерлік құрылыс
жұмыстары кезінде өсімдіктердің механикалық жойылуы ,ағаш-бұтақ және
шөптесін өсімдіктердің өртенуі. Соның нәтижесінде топырақ эрозиясы мен
шөлейттену процессі активтенеді. әсіресе қолайсыз қалалық ландшафтардың
өсімдіктердің жойылуы. Олардың шегінде ауа температурасы
жоғарылап,атмосфера ластануының деңгейі жоғарылап, топырақ эрозиясы
активтелінеді.
Табиғи ортаның экологиялық дестибилизация түсінігі.

Техногенездің қоршаған ортаға әсері әртүрлі кең территорияларда
қоршаған ортаның экологиялық дестибилизациясының жағымсыз
формалары көрінеді. Негативті экологиялық дестибилизациясы –б ұл
адамды қоршаған ортаның өзгерңстері ол тұрғындардың тіршілік ету
жағдайла және денсаулығын нашарлатып, табиғи ресурстарды азаюы мен
жоғлуын геожүйелердің орта және ресурс қалыптастыратын қасиеттерін
төмендеуін тудырады.

Табиғи ортаның экологиялық дестибилизациясы ластағыштарды ң
сандық және сапалық құрылысына байланысты, ол қорша ған ортаны
ластайтын өндірістің көлемімен, сипатымен негізделген.

Геожүйелердің экологиялық дестибилизациясының бұзылуы
адамның өмірлік қажеттіліктері мен өндіріс технологиясының мүмкіндіктері
арасындағы динамикалық тепе-теңдіктің өзгеруі нәтижесі болып табылады.
Ақырында осының барлығы табиғи антропогенді ж үйелерде экологиялы қ
кризистарға әкеледі.
Геожүйелер құрамында экологиялық кризисті жағдайлардың
көріністерінің негізгі себептері:

1. қалпына келмейтін табиғи ресурстарын рационалды емес
пайдалану

2. шаруашылық обьектілердің үлкен концентрациясы және
урбанизация

3. биосфераның зиянды қалдықтары мен ластануы

4. Адамдарды емдеу мен дем алуына жарамды территориялардың
қысқаруы есебінен табиғи рекреациондық ресурстардың азаюы.

Геожүйелер құрылысында себеп-салдар байланысын зерттеу
қажеттілігі. Табиғи антропогенді ландшафтар тізбекті
компанентті байланыстарын аналимімен жүйелік қадамның
мағынасы мен ролін бағалау мүмкін емес. Ландшафтарда тізбек
байланысын зерттеу антропогенездік жағымсыз экологиялық
салдарын болдырмауға мүмкіндік береді.

Ұқсас жұмыстар

Антропогендік іс әрекет және гидросфера. Антропогенез және педосфера. Геожүйелермен экожүйелердің жер-топырақ ресурстарының күйіне антропогендің әсер етудің зардаптары

Антропогендік іс әрекет және гидросфера. Антропогенез және педосфера

Антропогендік іс әрекет және гидросфера, антропогенез, педосфера

ГИДРОСФЕРА ТУРАЛЫ

Биосфера қабаттары

Антропогендік əсер факторларын бақылау

Адам іс-әрекетінің литосфераға әсері

Антропогендік əсер тигізетін көздерді бақылау

Геоэкология жайында

Минералды шикізат рессуртарын пайдалану

Пәндер