Ішкі секрециялық бездер. Жыныстық жетілу. Оқ ушыны медициналық – гигиеналық жә не жыныстық тә рбиелеу

Презентация қосу

Ішкі секрециялық бездер.
Жыныстық жетілу.
Оқушыны медициналық –
гигиеналық және
жыныстық тәрбиелеу.
Орындаған: Қалибекова
Ж. Қ.
Тобы: П - 409
Тексерген:Кунанбаева Н.
С.
Жоспары:

1) 2) 3)

1.Ішкі 2.Қалқанша,
секрециялық бүйрек үсті, 3.Жыныстық
бездер. ұйқы, жыныс жетілу
Гормондар.Гипо бездері, стадиялары,
таламо – олардың соңғы
гипофизикалық организм жыныстық
жүйе, оның дамуы,өсуі,жын белгілердің
басқа ішкі ыстық жетілуі дамуы.
секрециялық процестеріндегі
бездер қызметін ролі.
реттеудегі ролі.
Организмде бездер көп, барлық бездерді ішкі және
сыртқы секрециялық бездер деп екі топқа бөледі.
Сыртқы секрециялық (лат. секреция — сөл шығару)
бездердің өзектері арқылы олардың өнімдері, яғни
секреттері (лат. секрет-без өнімдері) қуыс
мүшелерге құйылады (мысалы, ауыз қуысына
сілекей безінің өнімі -сілекей )шемесе дененің
сыртына шығады (мысалы, тер безінің өнімі - тер
дененің сыртына шығады). Сондықтан оларды
сыртқы секрециялық немесе экзогендік (грек. экзо -
сыртқы, сыртқа гея-тек, болмыс) бездер деп
атайды. Бұларға сілекей, қарын, май, тер, ішек
және қарын асты бездері, бүйрек, бауыр т.б.
жатады. Ал і ш к і секрециялық немесе эндокриндік
(грек. эндон - ішкі + крино –бөліп шығару)
бездердің өнімі тікелей қанға құйылатын ерекше
мүшелер жүйесіне жатады: Олардың өз өнімдерін
сыртқа шығаратын өзектері болмайды. Олардың
өнімі тікелей қан тамырлары арқылы қанға сіңеді
де, қанмен бүкіл денеге тарап, мүшелердің
і ш к і секрециялық немесе
эндокриндік (грек. эндон - ішкі
+ крино –бөліп шығару) бездері.
Ішкі секрециялық бездердің өнімдерін гормон (грек.
гормо - іске қосамын, қозғаймын) деп атайды. Гормондар жүйке
жүйесімен бірге организмнің өсуін, дамуын, организмнің
физиологиялық қызметтерін үйлестіруге, зат жөне энергияның
алмасуына, мүшелердің қызметін реттеуге қатысады. 1980-2000
жылдары гормондардың молекулалық тетіктерде тұқым қуалау
мәліметтерін тасуға және организмнің биологиялық ырғағын
анықтауға қатысатыны дәлелденген. Сонымен, гормондар жүйке
жүйесімен бірге организмнің қызметтерін реттейді. Қазіргі кезде
40-тан астам гормондар бары белгілі. Олардың көбі жақсы
зерттелген және адамдарды емдеуге қолданылады.( Ішкі
секрециялық бездерге гипофиз, эпифиз, қалқанша, қалқан серік,
айырлы (тимус), бүйрек үсті, үйқы (қарын асты) безінің
аралшықтары, жартылай жыныс бездері жатады. Қарын асты және
жыныс бездері қос секрециялық бездерге жатады, себебі олар әрі
сыртқы,әрі ішкі секрециялық қызмет атқарады. Соңғы кездерде
жартылай ішкі секрециялық безге бүйректерді де жатқызып жүр,
өйткені оларда қанның қысымын арттыратын ренин және
эритропоэтин деген заттар түзіледі. Бұлар бүйректің
нефрондарының тамырлы полюстерінде орналасқан
юкстагломерулалық аппаратында өндіріледі. Баланың эмбриондық
дамуы кезінде кейбір ішкі секрециялық бездер қызмет атқара
бастайды да жатырдағы баланың дамып, жетілуіне әсер етеді.
Организмдегі гормондық тепе-теңдік баланың
жоғары жүйке әрекетіне әсер етеді. Себебі
денеде эндокриндік жүйенің ықпалынан тыс
қалатын ешқандай қызмет жоқ. Дегенмен ішкі
секрециялық бездер езінің қызметін жүйке
жүйесі арқылы реттейді. Олай болса,
организмдегі барлық қызметтерді реттейтін
біртүтас жүйкелік-гормондық реттелу бар деп
айтуға болады.Соңғы зерттеулер бойынша
гормондардың көбі жүйке жүйесіндегі күллі
жүйке клеткаларының қызмет жағдайын
өзгертетіні мәлім болды. Мысалы, бүйрек үсті
бездерінің гормондары қозу мен тежелудің
күшін өзгертеді. Егер жануарлардың бүйрек
үсті бездерін, тәжірибе жасау үшін, сылып алып
Ішкі секрециялық бездердің гормондары, олардың қызметі.
Ішкі секрециялық бездердің өнімі г о р м о н - өте белсенді химиялық
зат. Ол ішкі секрециялық безде түзіліп қанға немесе лимфаға сіңіп, мүшелер
мен мүшелер жүйесіне, тіпті күллі организмге өсер етеді. Осыған байланысты
ішкі секрециялық бездер қан тамырларыңа бай келеді.
Гормондардың қасиеттері: а)олар өте белсенді, тым азғантай мөлшерде
(микрограмм, нанограмм, пикограмм) әсер ете алады; ә) әсері арнайы
бағытталған, бір гормон жетіспегенде екінші бездің гормоны немесе басқа бір
белсенді химиялық зат оның қызметін атқара алмайды; б) ұлпаларға,
мүшелерге өзінің пайда болатын жерінен дистантты, яғни қашық тұрып,
алыстан әсер етеді.
Химиялық құрамына қарай олар белок, полипептид, липидтер немесе
стероидтарға жатады. Гормондар ішкі секрециялық бездерде, ас қорыту
жолының мүшелеріңде, бүйректе, бауырда да түзіледі. Барлық гормондар
денедегі зат алмасуына әсер етеді. Олар алдымен қанға сіңгенімен, тек қана
клетканың мембранасымен қабысқанда ғана белсенді болады.
Гормондардың биосинтезі адамның тұқым қуалайтын аппараттарында
жобаланған, сондықтан әрбір ішкі секрециялық бездер тек қана нақтылы
гормондарды өндіреді.
Адам организміндегі гормондардың ішінде гипоталамус-гипофиз-бүйрек үсті
бездері гормондарының маңызы өте зор. Олар өздері жеке жүйе ретінде
қарастырылады. Бұл жүйе организмнің біртұтастығын сақтауға қатысатын
физиологиялық қызметтердің негізгі, әрі маңызды реттеушісі. Бұл жағдайда
мидың гипоталамус бөлігі жоғары дәрежедегі қыртыс асты ішкі секрецияның
реттеушісі болып есептеледі.Оның бұл қызметі гипофиз безінің жұмысына дәм
беруші химиялық өнімдер -нейросекр е т т е р д і (грек. нейрон - нерв клеткасы
+ секрет) өндіру және шығару арқылы орындалады. Гипоталамуста пайда
Мида көптеген гормондар бар екені табылды. Олар
жүйке импульстерін синапстар арқылы өткізуді
өзгертеді.
Гормондар ұлпаларға немесе мүшелерге тікелей әсер
етіп, олардың қызметін күшейтеді немесе тежейді, я
болмаса жүйке жүйесі арқылы жанама әсер етеді.
Кейбір гормондар (бүйрек үсті бездерінің стероидты
гормондары, қалқанша безінің гормондары)
клеткалық мембранадан өтеді де, клетка ішіндегі
ферменттер жүйелерімен ерекеттесіп, ондағы зат
алмасуына ықпалын тигізеді. Ірі молекулалы пептидтік
гормондар клеткалық мембранадан өте алмайды да,
клеткадағы зат алмасуына клеткалық мембрананың
сыртында орналасатын арнайы рецепторлар арқылы
өсер етеді. Мұндай гормондық-рецепторлық тізбектер
клеткадағы аденозинмоно фосфорлық қышқыдды
белсендіреді, ал ол, өз кезегінде, клеткалық
ферменттерге әсер етіп, ондағы зат пен энергияның
алмасуын өзгертеді. Бір сәтте клеткаларға көптеген
гормондар әсер етеді, бірақ клеткадағы заттар мен
энергияның алмасуына ең нәтижелісінің әсері ғана
қабылданады. Олардың қайсысы нәтижелірек екені
арнайы заттар — простогландиндердің қатысуымен
е, ол
ж ы р ы м д ай келгенд і
ы ң ж а н а м а әсерін тұ л м а с у ы н а әсер ететін
д яның а
Гормондар пен энерги уымен
кл е т к а д а ғы з а т
й к е ж ү й е сінің қатыс аның
да
і б о л д ы . б ұл әсер жү го р м о н д а рдың клетк
белгіл лдары атыны
нд а л а д ы . Соңғы жы и н те з д е л уіне қатыс і
оры
Р Н К м е н белоктың
с
қ б е зд е р дің қызмет
ішіндегі ециял ы е
ы п о ты р.Ішкі секр ір -б ір ін ің қызметін
анық т а л а р б ама
ғ ы з б а й л анысты. Ол е ж ү й есі а рқылы жан
өзара ты , жүйк сінде
н д і т ү р д е тікелей де а й л а н ы ст ың нәтиже с
белсе М ү н дай өзара
б
к е р і байланы
т е д і. қ ы л ы
да әсер е йесі ар дың
ң қ ы з м е т і жүйке жү д е н е д е гі гормондар
оларды ады да , . Егер
ы м е н р ет теліп отыр а л п ы н д а сақталады
жо л лшер қ лмасуға
і т ұрақты мө д е түрлі зат а і
мө л ш е р
с б ү зы л са , ор га н и з м
Ж ү й ке ж ү йесінің ішк
ы олады.
бұл байлан ар пайда б 50-ші
й л а н ы с ты а у р у л
у і ө т к е н ғасырдың ,
ба те
и я л ы қ қ ызметті ре
т
т ү с ін ік т е м е бойынша
секре ц азіргі
л д а р ы а н ықталды. Қ қ ызметіне қ
оса,
жь г н е гі зг і еттерді
өздерінің нейросекр
нейрондар қ белсенд і за т та р - мустың
и о л о г и я л ы т ү з іл у ін д е гипотала
физ ттердің сы
ү зе й д і. Н ейросекре н а л а д ы , ол қүрьглы ң
-т
д а р ы м а ңызды оры е й б а й л а нысты. Оны
нейро н е л да
ги п о ф и з безімен тік а л о л а р қ ылы басқа
бойынша езінің,
се к р е тт е р і гипофиз б ы зм етін өзгерте
ді.
нейро р д ің қ ондар
к р е ц и ялық безде р ін р и л изинг-горм
і с е е тт е ды.
ішк
а м у с ты ң нейросекр м е н ст а ти ндер жата
Гипотал ериндер рының
а т а й д ы . Оларға либ п т ы қ гормонда
деп ің тр о сылай
д е р гипофизд ін реттейді; О
Л и б е р и н
с та т и нд ер - те ж е л у
ы з м етт е р інен басқа,
а л еткен қ
өндірілуін, айтьглып к ді
о т а л а м у с б ү р ы н
д е қ ы зм етін реттей
гип здердің
циялық бе
ішкі секре
Ішкі секрециялық бездердің қызметі соншама жақсы
реттелгенімен олардың қалпына жөне қызметіне түрлі
аурулар әсер етеді. Гормондардың өндірілуі нашарлағанда
гипосекреция ( грек. Гипо - аз, төмен) және күшейгенде
гиперсекреция (грек. гипер - артық, жоғары, шегінен тыс)
байқалады. Демек, ішкі секрециялық бездердің қызметінің
бүзылуы организмнің тіршілігіне өсер етіп, қауіп тендіреді.
Гипофиз және оның гормондарының бала организмін әсері
гипофиз немесе төменгі ми қосалқысы бас сүйегінің "түрік
ері" деп аталатын сүйегінде орналасқан. Ол ортаңгы мимен
көрші орналасады жөне рнымен екі жақты көптеген
байланысы бар.'Соңғы жылдардағы мәлімет бойынша
гипофиз бен аралық мидың гипоталамус бөлігінің арасында
100 мыңға дейін байланыс жүйке талшықтары бар.Жаңа
туған нөрестенің гипофизінің салмағы 10-15 мг, бірақ 10
жасқа дейін 30 мг-ға дейін оседі де, жас өспірімдерде ересек
адамның молшеріндей болады. Ол ересек адамда 50-65 мг,
пішіні сопақшалау болады. Гипофиздің көлемі баланың
жасына лайық ұлғаяды, әрі "түрік ері" сүйегінің есуіне
байланысты өзгереді.Жаңа туған сәбидің бұл сүйегі 2,5 х 3
мм, 1 жасқа жеткенде 4x5 мм, ал 16-18 жасқа дейін 9 х 11 мм
болады. 18 жастан кейін әр адамның организмінің
ерекшеліктеріне сай өзгереді. Емханада гипофиздің
мөлшерін "түрік ерінің" мөлшеріне қарап анықтайды.
Құрылысы жағынан гипофиз 3 бөліктен турады: алдыңгы,
ортаңгы және артқы бөліктер. Алдыңғы және ортаңғы
бөліктерін аденогипофиз деп, артқы бөлігін нейрогипофиз
деп атайды. Гипофиздің бар салмағының 75% алдыңғы, 1-2
% ортаңғы, 18-23 % артқы бөлікке жатады. Гипофиздің
Аденогипофизде 22 гормон түзіліп қанға
құйылады. Бұлар химиялық құрылысы
бойынша троптық гормондар, аса
маңыздылары: соматотропин немесе өсу
гормоны (СТГ), тиреотропин (ТТГ),
адренокортикотропин (АКТГ) және үш
түрлі гонадотропиндер (ТТГ) -
лютеиндеуші (ЛТГ), лютеотроптық (ЛСГ),
фолликулстимулдеуші (ФСГ) жене ортаңғы
бөлімінде түзілетін меланотропин (МТГ).
СТГ, яғни өсу гормоны, белоктың алмасуын
жөне ұлпалардың өсуін реттейді, май мен
көмірсутегінің алмасуына әсер етеді. Өсу
гормоны балалардың бойының өсуіне әсер
етіп, ересек адамдарда майдың
алмасуына ықпал ету арқылы энергияның
пайда болуына мүмкіндік тудырады.
Соңғы зерттеулерге қарағанда СТГ
денедегі майды ыдыратып, организм оны
энергия ретінде пайдаланады да, глюкоза
қантын жүйке жүйесінің қорегі ретінде
Өсу гормоны ұлпаларға тікелей әсер етпей,
делдал (келістіруші) заттар арқылы немесе
медиаторлар арқылы әсер етеді. Бүл
гормондардың медиаторының қызметін
МСГ адам терісінің түсін жөнге келтіреді.
Оның мөлшері көбейсе, дене терісінде
сүттей ақ, ал азайса -қоңыр дақтар пайда
болады. Егер ол мүлде түзілмесе, адамның
барлық денесінің терісі сүттей аппақ
болып, күн шалмайды (күнге күймейді).
Бүған қоса, меланотропиндер көздің жарық
қабылдағыш аппараттарының қызметін
күшейтіп, қараңғылыққа бейімделуге және
естің қалыптасуына қатысады.
Орталыққа
баратын
нервтер.
Сезім
мүшелері
Мидағы
немесе
нервтер.
рецепторла
р

Анализ
аторлар
Окситоцин жатырдың жиырылуын камтамасыз етіп,
әйел босанып жатқанда баланың сыртқа шығуына
көмектеседі. Сонымен қатар, окситоцин сүт бездерінің
альвеолаларының эпителий клеткаларын жиырып,
сүттің сүт жолына, одан баланы емізгенде емшектен
сүттің шығуын реттейді. Окситоциннің қанға шығуына
бала сорғанда емшектің үшын тітіркендіруі арнайы
қоздырушы ролін атқарады.
Гипофиз безінің аурулары басқа аурулармен
салыстырғанда мектеп жасына дейінгі балалар
өмірінде онша маңызды орын ала қоймайды. Дегенмен,
келесі ауруларды мысал ретінде келтіруге болады.
Айталық, кішкентай балаларда кездесетін жартылай
(парциалды) гигантизм немесе жартылай алыптық. Бұл
.

.
ауруды көп емдеген В, И. Молчанов оны туа пайда
болған кемшілікке жатқызадьйЖартылай алыптың
бүкіл денесі емес, тек қана кейбір мүшелері
(саусақтары, бір аяғы, бір қолы) тез өсіп, басқа
денесінен ерекшеленеді. Қантсыз диабет ауруында
бала шөлдей береді, суды өте көп 10-15 литрге дейін
ішеді, жиі дәретке отырады, жүдейді.
Эпифиз безінің жас ерекшелігі мен гормондары.
Эпифиз немесе домалақ бездің пішіні домалақ, бірақ
жалпайған. Ол ортаңғы мидың жоғарғы бөліктерінің
арасында орналасқан. Жаңа туған нөрестеде оның
үзындығы 3 мм, ені 2,5 мм, қалындығы 2 мм. 4 жасқа
дейін эпифиз өсіп, оның көлемі артады. 4 жаста
үзындығы 9 мм, ені 6 мм, қалындығы 3 мм болады.
Ересек адамда осы көрсеткіштер онша өзгере
қоймайды, бірақ салмағы аздап қосылады. Эпифиз 4
жасқа дейін ғана дамығанымен, одан өрі қарай оның
клеткалары кішірейіп, қарапайымдалады, ал одан өрі
қарай дөнекер ткандері көбейеді. 8 жастан кейін без
тығыздалады. Дегенмен, жасөспірімдер мен жігіттерде
бойжеткендерде без клеткаларының қызметінің
белсенділігінің барлық белгілері орын алып,
протоплазмасындағы түйіршіктер дамиды және
ядролары бөлінеді. Ересек адамдарда бүл бездің
клеткаларының тіршілігі тұрақталады,
цитоплазмадағы түйіршіктерінің саны аздап кемиді.
Кейбір ғалым-мамандар мұны без ұлпаларының
тәрбие
Ер және қыз балалардың
жыныстық жетілуі.
Эмбрионның үшінші аптасында
жыныстық жетілу басталады. Бұл
кезде алғашқы жыныстық белгілер
пайда болады. 4-5 айдағы ұрықта
жыныстық белгілер айқынырақ. Бұл
кезден бастап аталық жыныс
безінің өсу қарқыны 1 жасқа дейін
біркелкі, 1 жастан бастап жыныстық
жетілу басталғанша өте баяу
дамиды, оның мөлшері де
айтарлықтай ұлғаймайды. Ал
аналық жыныс безінің өсу қарқыны
ұрықтық дамудың 7-9 айында және
1 жасқа дейін күшті болады, сонан
соң 7-9 жасқа дейін өсуін күрт
баяулатады. Осыған байланысты
балалық кезең ер балаларда 9-11,
қыз балаларда 7-9 жасқа дейін
созылады. Аталған мерзімдерге
дейін ер балалар мен қыз
балалардың өсуі мен дамуы бірдей
болады. Олар бір-бірінен алғашқы
жыныстық белгілер мен әр жынысқа
тән тұқым қуалайтын психикалық
ерекшеліктер бойынша ғана
Балалар мен жасөспірімдер организмінің өсу және
даму заңдылықтары, олардың гигиеналық маңызы

Адам организмі толық ер жетіп, кемеліне келгенге
дейін ұзақ өсіп, күрделі даму жолынан өтеді. Осыған
байланысты адам өміріндегі 4 кезеңді айыруға болады:
құрсақтағы даму, балалық шақ, ер жету және қартаю.
Бұл түсінік бойынша өсу дегеніміз, тіндер мен
органдардың сан жағынан ұлғаюы, ал, даму дегеніміз
олардың сапалы түрде дифференциациялануы мен
қызмет қаблетінің жетілуі болып табылады.
Құрсақтағы даму мен балалық шақтағы дамуды бір
кезеңге біріктіріп, ер жету кезеңі десе де болады,
өйткені осы уақытта адамның жыныстық жетілуі,
репродукцияға қаблеттілігі және әлеуметтік
қызметтерді орындай алу мүмкіндігі қалыптасады.

Адам баласының жыныстық жетілуі, әлеуметтік
қызметке жарауынан ертерек қалыптасады яғни
біріншісі-13-15, ал екіншісі-17-18 жас аралықтарында
жетіледі. Қазіргі кезде қыз балалардың етеккірінің
• Балаларды жыныстық тәрбиелеу. Ер және қыз балалардың жыныстық
жетілуі бұл кезеңнің көптеген қиындықтарына тағы да біреуін қосады
— бұл жыныстық тәрбие мәселесі. Балалар мен жастарды ж ы н ы с т ы
қ тәрбиелеудің маңызы зор. Мүңдай тәрбие ерте басталғаны жөн.
Дұрыс жыныстық тәрбие алған жастардың дендері сау, еңбек қабілеті
жоғары, жасына лайық, болашақта дүрыс жақсы отбасын құратын
болады. Жыныстық тәрбие бірнеше бағытта жүреді:
• Ер бала мен қыз баланың арасындағы жыныс мүшелерінің
айырмашылығын дұрыс, мезгілінде түсіндіру мектеп жасына дейін
басталады. Шешеге, апа-қарындастарына, сіңлілері мен інілеріне деген
көзқарасты қалыптастыру қажет. Оларға сыйлауды, қүрметтеуді үйрету
отбасындағы әке-шешенің бір-бірімен дұрыс қарым-қатынаста
болуынан басталады. Ер балаларға жұмыстың ауырын, қыз балаларға
жеңілін жүктеудің негізін кішкентай балаларға дұрыс түсіндірсе ғана
олардың арақатынастары дұрыс қалыптасады, үйлесімді бағытталады.
Өйтпесе теріс түсініп, олардың арасында қайшылықтар туып, жалпы
жыныстық көзқарастар теріс қалыптасады. Мұнымен қатар, жыныс
мүшелерін күтуді, әсіресе кішкентай қыздарға үйрету қажет. Біртіндеп
жыныстық жетілу басталғанға дейін жас өспірімдердің жыныстық
жетілу белгілерін дұрыс түсіндіре бастаған жөн. Оларда жыныстық
қарым-қатынас туралы алғашқы түсінік дұрыс болғанда ғана болашақ
отбасы да бақытты, жақсы, үлгілі жанұя болады. Кішкентай балаларда
жыныс мүшелерінің кір болуына байланысты қышыма пайда болып, бұл
кейіннен 14-15 жастан бастап организмге (жыныстық қатынассыз
қолмен нәпсіні қандыру) айналуы мүмкін. Оның алдын алып, болдырмау
үшін денесі таза, жыныс мүшесіне қол тигізбей, ішкиімдері кеңірек
болып, жыныс мүшесін қыспайтын киім киюін қадағалау керек.
Балаларға жыныстық қызықтыру тудыратын фильмдерді, әңгіме
Қорытынды, Өкінішке орай,
мүғалімдер мен ата-аналардың көбі
жыныстық тәрбие мәселелерінен "аулақ
жүруге" тырысады. Балалар мен жас
өспірімдердің көпшілігі өзінің жыныстық
дамуы жайындағы "сыпайы" сауалдарына
жауапты ересек жолдастары мен
достарынан алады, 20% әке-шешесінен,
ал 9% ғана мүғалімдер мен
тәрбиешілерінен алады деген зерттеу
нәтижелері бар. Кейіннен жас
жүбайлардың көбінің отбасындағы
өмірдің кемшіліктері олардың бала
кезінен дұрыс бағытталған жыныстық
тәрбие алмауынан болуы мүмкін деген
болжамдар да таңғаларлық жағдай емес.
Сонымен бірге, жыныстық тәрбие
мүғалімдер мен тәрбиешілерден, ата-
аналардан сыпайылықты,
парасаттылықты талап ететін қиын
Пайдаланған әдебиеттер:
1) Алдамұратов Ә. «Жалпы
психология», Алматы-2011,
2) Неменко Б.А. Оспанова Г.К
Балалар мен жасөспірімдер
гигиенасы(Оқулық).- Алматы
2002.

Назарларыңызға
рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Жас ерекшеліктері

Жыныс гормондары

Бүйрекүсті безі

Аталық малдың жыныстық ағзаларының атқаратын қызметі

Қалыпты Қызметінің артуы Қызметінің төмендеуі

Еркек жыныс бездері

Эндокриндік бездер

ПАЙДАЛАНУДЫҢ АТАЛЫҚ МАЛДЫҢ ЫҚПАЛЫ

Жыныстық цикл

Стероидты гормондардың канцерогендік әсері

Пәндер