Клетканың формасы жә не кө лемі

Презентация қосу

Клетканың формасы
және көлемі
ЖОСПАР:

1. ЖАСУША ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

2. ЖАСУШАНЫҢ ҚҰРЛЫСЫ

3. ЖАСУШАНЫҢ СИНТЕЗІНЕ
ДАЙЫНДЫҚ КЕЗЕҢІ

4.БӨЛІНУІ
Жасуша - тірі организмдердің (вирустардан басқа) құрылымының ең
қарапайым бөлігі, құрылысы мен тіршілігінің негізі; жеке тіршілік ете
алатын қарапайым тірі жүйе. Жасуша өз алдына жеке организм
ретінде (бактерияда, қарапайымдарда, кейбір балдырлар мен
саңырауқұлақтарда) немесе көп жасушалы жануарлар, өсімдіктер
және саңырауқұлақтардың тіндері мен ұлпаларының құрамында
кездеседі. Тек вирустардың тіршілігі жасушасыз формада өтеді.
Жасушаның диаметрі 0,1 – 0,25 мкм-ден
(кейбір бактерияларда) 155 мм-ге
(түйеқұстың жұмыртқасы) дейін жетеді.
Көпшілік эукариотты организмдер
Жасушасының диаметрі 10 – 100 мкм
шамасында. Жаңа туған жас сәбилерде
– 2×1012 Жасуша, ал ересек адамның
организмінде – 1014 Жасуша болса,
организмнің кейбір тіндерінде Жасуша
саны өмір бойына тұрақты болады.
Жасушаның тірі заты – протоплазма. Ол
биол. мембраналармен (жарғақтармен)
шектелген биополимерлердің
тәртіптелген құрылымдық жүйелері –
цитоплазма және ядродан
тұрады.Жасуша ядросының
құрамындағы әмбебап органоидты
Рибосома (лат. rіbes — ағыс
және грек. some — дене) —
ақуыз синтезін жүзеге асыратын
жасуша-ішілік органоид.
Рибосомалар - екі орташа:
үлкен және кіші өлшем
бірлігінен тұрады.
Нәруыздар биосинтезін
(нәруызда
аминқышқылдарды
қосады) іске асырады.
Митохондрияның ұзындығы 10 мкм-дей, диаметрі 0,2 –
1 мкм, саны 1-ден 100 мыңға дейін болады.
Жасушадағы негізгі энергия тасушы зат – аденозин үш
фосфор қышқылы. Бактерия, көк-жасыл балдырлар,
т.б. тыныс алу процесін Жасуша мембранасы
атқаратын организмдерде митохондрия болмайды.
Ядро – организмдегі ақуыздық алмасуды реттеу
арқылы тұқым қуалаушылық қасиеттерді ұрпақтан
ұрпаққа жеткізетін жасушаның негізгі бөлігі.
Эндоплазмалық тор (эндоплазматическая сеть); (reti-culum
endoplasmaticum, лат. reticulum — тор, лат. endoplasmaticum —
эндоплазмалық) — ұзынша келген қуысты түтікшелер мен
өзекшелерден тұратын, қабырғасы биологиялық
жарғақтармен шектелген жасуша цитоплазмасының
органелласы.[1] Эндоплазмалық тор (цитоплазмалық тор):
дәншелі (гранулалы) және дәншесіз (агранулалы)
эндоплазмалық тор болып екіге бөлінеді. Гранулалы
эндоплазмалық тор жарғақтарының қабырғаларында
рибосомалар орналасады, ал агранулалы эндоплазмалық тор
қабырғаларында рибосомалар болмайды. Эндоплазмалық тор
жасуша цитоплазмасында жеке не топтаса орналасады. Бауыр
гепатоциттерінде және кейбір нейроциттерде агранулалы
эндоплазмалық тор жеке аймақтарға жинақталып жатады.
Гранулалы эндоплазмалық торда ас қорыту ферменттері,
жарғақтық интегральды протеиндер түзіледі. Агранулалы
эндоплазмалық торда полисахаридтер (гликогеннің түзілуі
мен ыдырауы), жасуша жарғағы құрамына кіретін липидтер
мен стероидты гормондардың түзілу процестері жүреді.
Бұнымен қатар, органелла әртүрлі иондар мен қоректік
заттарды тасымалдайды, зиянды заттарды
бейтараптандырып, сыртқа шығарады (гепатоциттерде), ядро
қабықшасы — кариолемманы плазмолеммамен
Лизосома – қабырғасы
мембранамен
шектелген, қуысында
ас қорыту ферменттері
(протеиназа, нуклеаза,
глюкозида, фосфатаза,
липаза, тағы басқа) бар
ұсақ көпіршіктер.
Көпіршіктердің
диаметрі 0,2 – 0,8 мкм.
Лизосома
ферменттерінің (20-дан
астам) көмегімен
Жасуша ішіндегі ас
қорытуға және Жасуша
құрамындағы жарамсыз
құрылымдарды
Жасушалық мембрана – Жасуша
цитоплазмасын сыртқы ортадан
немесе Жасуша қабықшасынан
(өсімдіктерде) бөліп тұратын Жасуша
органоиды. Оның қалыңдығы 7 – 10
нм. Негізінен Жасуша мен оны
қоршаған сыртқы орта арасындағы
метаболизмге (зат алмасуға)
қатысады, сондай-ақ, Жасушаның
қозғалуы мен бір-біріне жалғануында
үлкен рөл атқарады. Жасушаның
жалпы құрылысы жануарларға да,
өсімдіктерге де тән. Бірақ өсімдік
Жасушасының құрылымы мен
метаболизмінде жануарлар
Жасушасына қарағанда біраз
айырмашылық бар. Өсімдіктер
Жасушасының біріншілік
плазмолеммасы күрделі полисахарид
негізінде (матрикс) орналасқан
целлюлозды микрожіпшелерден
құралған. Микрожіпшелер өсімдік
Жасушасы қабырғасының тіректік
қаңқасын түзеді. Көп өсімдіктер
интерфаза және бөліну үдерісі - митоз (немесе өзге
амалдарға) бөлінеді. Интерфаза немесе өсу фазасы
жасушалық айналымның шамамен 80%-ын алады.
Бұл цифр әр түрлі ағзаларға тиесі сан алуан жасуша
типтерінде барынша өзгерісте болады. Интерфаза
кезінде жасушалар өсіп, энергия АТФ және жұғымды
заттар түрінде жинақталады, органоидтар саны
артады. Пісіп жетілген, бөлінуге даяр жасушаның
әдетте ядросы ірі болады. Көптеген жасуша
типтерінде бөлінуге даярлық сигналы ядро көлеміне
цитоплазма көлемінің қатысы қызмет етеді. Онсыз
келесі бөлінудің мүмкіндігі болмайтын маңызды
оқиға – еселену (репликация). Егер еселену болмаса,
еншілес жасушаларға хромосома жетпей қалады да,
қырғынға ұшырайды. Еселену үдерісі шамамен
интерфазаның ортасында өтеді. Интерфазаның
соңында және бөліне бастаған кезде жасушада
хромосомалар болады, олардың әрқайсысында екі-
екіден ДНҚ молекулалары орналасады. Бұл
молекулалар бірінің-бірі көшірмесі болып
есептеледі. Бұл молекулалар кермелену орнында
(центромер) қосылып, оны ортақ нәруыз қабықшасы
қаптайды. ДНҚ-ның мұндай еселенген молекулалар
Жасушаның ДНҚ синтезіне дайындық кезеңі (Gt)[өңдеу]Ол
G символымен белгіленеді. Бұл кезеңде жасушада РНҚ мен
нәруыздардың синтезі жедел түрде жүріп, ДНҚ
биосинтезіне қатысушы ферменттердің белсенділігі
жоғарылайды. GGj фазасы аяқталған соң, жасушада ДНҚ
синтезі жүреді;ДНҚ молекуласының редупликациялануы
белгілі бір тәртіппен жүреді. Жаңа молекула абсолютті
түрде ескі молекулаға ұқсас болады. Әр түрлі
жасушалардағы ДНҚ синтезінің ұзақтығы бірдей емес:
бактерияларда бірнеше минут, ал сүтқоректілер
жасушаларында 6—12 сағат;ДНҚ аштезінің аяқталуы мен
митоздың басталу кезеңі (G2)[өңдеу]ДНҚ синтезінің
аяқталуы мен митоздың басталу кезеңі G2 фазасы деп
аталады. Бұл кезеңде жасушаның митозға дайындығы
толық аяқталады. Митоздық бөліну жүзеге асу үшін
жасушаға басқа да дайындық процестері қажет, яғнн
жасуша орталығының 2 еселенуі және нәруыздар синтезі,
олардан жасушаның өсуін аяқтайтын ахроматин жіпшелері
құралады. Жасушада митоз процесі басталғанда,
жасушаның функционалдық белсенділігі өзгереді. Мысалы,
карапайымдылардағы және жоғары сатыдағы жануарлар
лейкоциттерінің козғалыстары мен сұйықты сіңіру қызметі,
амебалардағы вакуольдерінің жиырылғыштығы тоқталады.
Жасушаның
бөлінуі
Митоздың негізгі жүру жолдары[өңдеу]Көбеюдің негізі ДНҚ-
да жазылған генетикалық ақпаратты сақтау және тасымалдау
болғандықтан, митоздың ең басты сипаты — ДНҚ-ның
орналасатын жері хромосомалардың күйіне
байланысты.Митоздық беліну кезінде бір диплоидті
жасушадан (2п) генетикалық материалы теңдей бөлінген екі
диплоидті жасуша түзіледі. Митоз төрт фазадан тұрады:1.
Профаза.2. Метафаза.3. Анафаза.4. Телофаза.
Профазада ядро көлемі үлкейіп,
хромосомалар ширатыла бастайды,
екі центриоль жасуша орталығы
жасушаның полюстеріне ажырайды.
Хромосомалар ширатылып, жіпшеге
айналып, ядрошық бұзылады
Метафазада
хромосомалардың
ширатылуы күшті
жүреді және
полюстерден АН
бірдей қашықтықта
орналасқан
АФ
қыскарған АЗ
хромосомалар
жасуша Телофаза А
экваторына
СУШАНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ
Адам денесі жасушаларының пішіні - домалақ, ұзынша, жалпақ,
төртқырлы, көпқырлы, призма төрізді және т. б. Жасуша мөлшері мен
пішінінің әр түрлі болып келуі аткаратын қызметіне байланысты.
Мысалы, канның эритроцит жасушалары сұйық ортада болғандықтан
домалақ; тері жасушалары көпқырлы; бұлшықет жасушалары ұзын;
жүйке жасушалары көп өсінділі (жұлдыз тәрізді) және т. б.
Жасушалардың мөлшері де түрліше: адам ағзасындағы ең ірі
жасушалар - жұмыртқажасушасы мен жүйке жасушасы. Қан мен
лимфада болатын ең кішкене жасушалар - лимфоциттер.Жасуша
плазмалық жарғақша, цитоплазма, ядро және органоидтардан
(эндоплазмалық тор, рибосома, митохондрия, лизосома, Гольджи
Плазмалық жарғақша (лат. membrano - жарғақ, қабық) жасушаның
жиынтығы, жасуша орталығынан) тұрады.
сыртын қаптайды, май мен нәруызды заттардан түзілген. Өсімдіктердің
плазмалық жарғақшасының сыртында цитоплазмадан бөлінген өлі
заттан түзілетін жасунықты (целлюлозалы) қалың қабықшасы болады.
Мұндай қабықша жануарлар мен адамның жасушаларында болмайды.
Олардың жасушалары тек плазмалық жарғақшамен ғана
қапталады.Жарғақшаның қызметі:Жасушаның ішіндегі барлық қоректік
заттар мен кажетсіз өнімдер жарғақша арқылы өтеді. Плазмалық
жарғақшаның өте жұқарған жерінде жұқалтырлы ұсақ тесікшелер -
шұрықтар болады. Заттардың барлығы осы шұрықтар арқылы
өтеді.Плазмалық жарғақша жасушаның ішіне қажетті заттарды оңай
өткізіп, зиянды заттарды өткізбейді;Жарғақша арқылы жасуша
қоршаған ортамен қатынас жасайды. Әр түрлі заттар тек жасушаның
Цитоплазма (гр. kytos - жасуша, гр. plasma - іркілдек сұйықтық) -
жасушаның ішін толтырып тұратын іркілдек сұйықтық. Жасуша мен
сыртқы орта арасында жүретін зат алмасуды қамтамасыз ететін
жасушаның қажетті бөлімі. Цитоплазма жасушаның ішінде үздіксіз
қозғалыста болады. Егер қоршаған ортаның температурасы көтерілсе
(жоғарыласа), цитоплазманың козғалысы да күшейеді, төмендесе -
баяулайды. Жоғары температурада цитоплазмада зат алмасу үдерісі
(қоректену, тынысалу)
Хромосома (гр. chroma - түсі, гр. soma - тән, тез боялатын дене) -
тұқымқуалау қасиетін сақтайтын жіл, таяқша тәрізді түзіліс. Адамның
дене жасушаларында хромосомалардың саны тұрақты - 46, жыныс
жасушаларында 23. Хромосоманың бөліктерін - «ген» (грекше гр. genos
- туыс, тегі бір) дейді. Гендер хромосоманың ұзындығына қарай түзу
сызық бойымен орналасқан. Олар тұқымқуалау белгілерін ұрпақтан
ұрпаққа жеткізіп отырады.Ядрошықтар - кейбір жасушаларда пішіні мен
құрылымын өзгертіп тұратын тығыз түзіліс (денешік). Жасушалардың
бөлінуге дайындық кезеңінде ядрошық жойылып, басқа кезеңінде қайта
түзіледі. Ядрошық нуклеин қышқылының синтезіне қатысады
Ядро - жасушаның реттеуші орталығы. Пішіні - домалақ,
таяқша, үрмебұршақ тәрізді, екі жағы қысыңқы және т.
б. эритроциттер (қан жасушасы) мен тромбоциттерде
(қанның пластинкасы) ядро болмайды. Ядроның сыртын
цитоплазмадан бөліп тұратын екі қабат жарғақша
қаптайды. Ядроның ішінде толтырып тұратын іркілдек
ядро шырыны болады. Ядро қабықшасында да өте ұсақ
тесіктер - шұрықтар бар. Ядро солар арқылы
цитоплазмамен байланысады. Ядро цитоплазмамен
тығыз байланысып, жасушаның барлық тіршілік
әрекеттеріне (өсу, көбею, зат алмасу) қатысады. Ядро
кабықшасы (жарғақшасы) заттардың козғалысын
(ядроға енуі, ядродан шығуы) реттейді. Ядро
Хромосома (гр. chroma - түсі, гр. soma - тән, тез боялатын дене) -
тұқымқуалау қасиетін сақтайтын жіл, таяқша тәрізді түзіліс.
Адамның дене жасушаларында хромосомалардың саны тұрақты -
46, жыныс жасушаларында 23. Хромосоманың бөліктерін - «ген»
(грекше гр. genos - туыс, тегі бір) дейді. Гендер хромосоманың
ұзындығына қарай түзу сызық бойымен орналасқан. Олар
тұқымқуалау белгілерін ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отырады
Ядрошықтар -
кейбір
жасушаларда
пішіні мен
құрылымын
өзгертіп
тұратын тығыз
түзіліс
(денешік).
Жасушалардың
бөлінуге
дайындық
кезеңінде
ядрошық
жойылып,
Қолданылған әдебиеттер
1. Биология: Жалпы білім беретін мектептің
9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы,
өңделген / М. Гильманов, А. Соловьева, Л.
Әбшенова. — Алматы: «Атамұра» баспасы,
2009 жыл. ISBN 9965-34-927-4Жоғарыға
көтеріліңіз
3. Сартаев А., Гильманов М. С22 Жалпы
биология: Жалпы білім беретін мектептің
қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-
сыныбына арналған оқулық. — Алматы:
"Мектеп" баспасы, 2006. ISBN 9965-33-634-
2Жоғарыға көтеріліңіз
4. Биоморфология терминдерінің түсіндірме
сөздігі/ — Алматы: "Сөздік-Словарь", 2009
жыл. ISBN 9965-822-54-9Жоғарыға
көтеріліңіз
Назарларыңызға
Рахмет!

Ұқсас жұмыстар

Вегетативті көкөністерді сақтау ерекшеліктері

1. Қосмембраналы органоидтар. 2. Митохондрия. 3. Пластидтер

Бюджеттік инвестициялар

КАРБЮРАТОРЛЫҚ ДВИГАТЕЛЬДІҢ ЦИЛИНДРЛІ – ПОРШЕНДІ ТОБЫНА ДИАГНОСТИКА ЖАСАУ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ

Отбасы психологиясы

Қоғам туралы

МҰНАЙ ӨҢДЕУДЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ҚҰБЫРЛЫ ПЕШТЕР

Экономикалық жүйе: мәні, элементтері, даму сипаты

АҚШ-ТЫҢ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТЕР НАРЫҒЫ

Палата заңдылық, оның мүшелерінің тең құқықтығы мен жарғысы

Пәндер