Қайым зерттеулеріндегі әдебиет және тарих мәселелері

Презентация қосу

Қазақстан Республикасының Білім
және Ғылым министрлігі

Шәкәрім атындағы Семей
мемлекеттік университеті

Пән атауы:
Қайым
Мұхамедхановтану
Қайым

зерттеулеріндегі

әдебиет және
тарих
мәселелері
Кілт сөздер
:
Қайым,әдебиеттану,тарих
и зерттеулер,Абай және
оның шәкірттері,әдебиет
мәселелері.
Жоспар:

1.Қайым зерттеулерінде
қозғалған мәселелер.

2.Қ.Мұхамедханұлының
зерттеулерінің тарихи маңызы.

3.Қ.Мұхамедхановтың
әдебиеттану ғылымына сіңірген
еңбегі.

Қазақ әдебиетінде өлкелік әдебиет тарихының
қолға алынып зерттеле бастауына М.Әуезов
ұйытқы болса,Қ.Мұхамедханов өзінің ғылыми
шығармашылық жолында үнемі осы бағытты
назарда ұстаған ғалым.Оның тарихи шындықты
бұрмаламай деректерді нақтылай берген
мақалалары 400-ден астам.Ал,жалпы ғылыми
деректерін есептесек 500- ден асады
екен.Мысалы, Халық ақыны Сапарғали
Әлімбетов жайында , «Мақы Шыңғысұлы
Уәлиханов – алғашқы кәсіби қазақ суретшісі»,
«Қ.Еркебаев және С.Әлімбетов
поэмаларындағы азамат соғысының батыр
әйелдері Айқыз және Білісай бейнелері», «Тағы
да Айқыз туралы», «И. Бораганский»,
«Қаракерей Қабанбай», «Бұқар жырау»,
«Шешен Сабыржан» , «Сабыржан Ғаббасов»
және тағы басқа мақалаларында тарихи
тұлғалар ғалымның көркем шығармаларынан
Ал Абайдың бұрын жарияланбаған өлеңдері

Түзелгені қайсы,Түсініктері қайсы,Қазақ
әдебиетінің адал досы, Саа-ди Ширази
Құдай деген сөзден құдай сақтасын, және
тағы басқа мақалаларында әдеби –
танымдық, тарихи ой түйіндер көптеген
ғылымдардың болашақ зерттеулерінің
діңгегіне айналды.Қазақ әдебиеттану
ғылымы,абайтану,өлкелік әдебиеттану,
қазақ әдебиетіндегі текстология
мәселелерін Қайым Мұхамедханов
еңбектерінсіз елестету мүмкін емес.Әсіресе
Абай шығармаларының тарихы мен
текстологиясы туралы сөз еткенде ,
Қ.Мұхамедханов еңбектерін назарда ұстамау
мүмкін емес.Мәселен,Абайдың үш
поэмасының бірі Әзім әңгімесі туралы
Қ.Мұхамедханов өз ойын білдіреді.Ол
шығарманың Абай қаламынан
шықпағандығы туралы айтады.Бірақ ,бұл
мәселеге үңіле қарап зерттеген ғалым
жоқ.Мұның өзі абайтануда алынбай жатқан
белестердің мол екенімен
Т.Жұртбай өзінің Қайсар
ғалым (1989,Жұлдық)
деген мақаласында:

«Қ.Мұхамедханов – Абай
өлеңдерін жинаушы Абай
мұрасының жазылу,басылу
тарихын зерттеген
истограф,үш-төрт
басылымына түсыныктеме
жазған библиограф,Абай
шығармаларының дұрыс
жазылуын жүйелеген
текстолог,Абай және оның
ақындық дәстүрі хақында
монографиялық еңбек
жазған теоретик,сол
замандағы қоғамдық
қарым – қатынастарды
зерттеген тарихшы,сол
дәуірдегі әдеби
нұсқаларды,ел аузындағы

Қайым Мұхамедханов қазақ әдебиеттану ғылымының
текстология саласының қалыптасуына ерекше еңбек

сіңірді. Оның Махамбет, Шәкәрім поэзиялары
текстологиясына арналған мақалалары, Бұқар жырау,
Абай шығармаларының текстологиясын қарастырған
мақалалары мен монографиясы жарық көрді. Сондай-
ақ ол қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу ісіне қомақты
үлес қосты.
Қазақ ауыз әдебиеті, ежелгі дәуір әдебиеті, жыраулық
әдебиет өкілдерінің өмірі мен шығармашылығы, әдеби
байланыстары туралы 300-ден астам ғылыми
мақалалар жазды. Қайым шығармаларының тағы бір
қыры- оның поэзиясы. Драматургия саласында да
қарымды еңбек етіп, көптеген пьесалар жазды.
Қайымның «Толқын» (1994), «Майданнан майданға»
(1947), «Комиссар Ғаббасов» (1960), «Ер Білісай» (1974)
пьесалары көркемдік және тарихи шындықты тұтастай
алып, оқиға желісінің өткір құрылуымен
ерекшеленеді .
Қазақ әдебиеті мен мәдениетінің өсіп өркендеуіне сүбелі
үлес қосқан ақын-жазушылар мен қоғам қайраткерлері

туралы туралы жазған ғалымның зерттеулері мен сын
мақалаларын осылай бөліп қарастыру оның ғылыми
қарымын тереңірек танып білуге мүмкіндік берді.
Ғалымның көлемді еңбегі «Қаракерей Қабанбай батыр»
жыры.1945 жылы М.Әуезовтың басшылығымен «Қазақ
әдебиеті тарихынан» бірінші томын даярлау қоға
алынып, 1948 жылы І томы жарық көргені белгілі. Міне
осы кітаптың «Тарихи жырлар» бөліміне кіретін
Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай батырларға
арналған халық жырлары туралы мақала жазу
Қ.Мұхамедхановқа тапсырылады. Жас-ғалым ұстазының
ақыл-кеңесі, нұсқаған бағыты бойынша «Қаракерей
Қабанбай батыр», «Қанжығалы Бөгенбай батыр»
жырларының тарихи оқиғасына, көркемдік тіліне зерттеу
жұмысын жүргізіп, әдеби талдау жасап академияға
тапсырады. Бірақ бұл мақалалар түрлі идеологиялық
кедергілермен жинаққа енбеді. Ғалым себебін:
«Қаракерей Қабанбай батыр» да, «Қанжығалы Бөгенбай
батыр» да әдебиет тарихы кітабына кіргізілмепті.
Қайым Мұхамедхановтың қазақ әдебиетінің тарихы мен мәдениетін
зерттеуге арнаған зерттеу еңбектері мен мақалаларын төмендегідей
жіктеп қарастыруға болады:

1.Қазақ ауыз әдебиеті және айтыс ақынадарына байлпнысты сын-
зерттеулері («Қаракерей Қабанбай батыр», «Бөгенбай батыр»,
Орынбай,Шөже,Жанақ, Кемпірбай, Шашубай, Төлеу, Сапарғали,
Баймұрат және т.б)

2.XIX ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармаларын зерттеу
мақалалары (Шоқан Уәлиханов, Бұхар жырау, Махамбет Өтемісұлы,
Дулат Бабатайұлы, Шернияз, М.Ж. Көпеев).

3.Абай Құнанбаев және оның ақын шәкірттері туралы монографиялары
мен ғылыми еңбектері

4.Мұхтар Әуезовтың өмірі мен шығармашылығы жөніндегі мақалалары.

5.Алаш арыстары жөніндегі зерттеу мақалалары (Ә.Бөкейханов,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, Ы.Мұстамбаев,
Т.Хасенов).

6.Қазақ әдебиеті және қоғам қайраткерлері туралы мақалалары
(І.Жансүгіров, Ә.Марғұлан, Ж.Шалин, Е.Смайлов, М.Сералин, С.Ғаббасов
және т.б.)

7.Шетел жазушылары мен ақындары туралы ғылыми мақалалары мен
зерттеулері (И.Крылов, А.Пушкин, Ю.Лермонтов, Л.Толстой, А.
Қорытынды:

«Әрбір кейінгі ұрпақ өз жолын
алдыңғы ұрпақтардың жеткен
жерінен бастайды, жақсыдан
үйренеді, жаманнан жиренеді. Өзінің
алдына қойған міндеттеріне сай, әр
кезең өткендегінің қайсыбір
қарекетін мансұқ етеді, қайсыбір
қарекетін қасиеттеп дамытады», деп
ғалым Ш.Елеукенов айтқандай қазақ
әдебиетіндегі ұлы тұлғаларының
еңбектері, жүріп өткен жолы ұрпақ
санасында мәңгі сақталары
анық.Қазақтың қайсар ұлдарының
бірегейі Қайым Мұхамедханов өмірі
мен ғылыми қызметі бүгінгі жастарға
үлгі, өнеге. Қайым Мұхамедханов
еңбегін насихаттау Қайым үшін емес,
болашақ жастар үшін керек.
Қ.Мұхамежхан
ов-тың Абай
әлеміне

қатысты
мақалалары.
Кілт сөздер
:
Қайым, Абай және оның
шәкірттері,Абай
шығармаларының
текстологиясы,зерттеу
мақалалары
Жоспар:

1.Қайым абайтанушы

2.Қ.Мұхамедханұлы Абай
шығармаларының текстологиясы
туралы
Қ.Мұхамедханов саналы өмірін қазақ әдебиеттану
ғылымының абайтану саласына арнады. 1939 жылдан

Абайдың ақындық мектебі мәселесін зерттеп,
«Абайдың әдебиет мектебі» деген еңбегін жариялады,
осы тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғады
(1951).
Талқылау кезінде ғылыми жетекші М.Әуезов пен
диссертантқа жала жабылып, саяси айыптар тағылған.
Жас ғалымға Абай мектебі шәкірттерінің қатарында
«ұлтшыл ақындарды» зерттегені үшін «панисламшыл,
пантүркшіл» деген айып тағылып, 25 жылға сотталды.
Төрт жылдан кейін ақталып, 1958 жылы «Абай
төңірегіндегі ақындар» деген тақырыпта екінші рет
кандидаттық диссертация қорғады. Қ.Мұхамедханов
Абай мектебінің ақындары мәселесін зерттеуді
шығармашылық ізденіспен дамыта білді. Ақын
шығармаларын зерттеу нәтижесінде Мұқамедханов
Абайдың бұрын белгілі болып келген 7 өлеңін тауып,
ақынның 1945 жылы шықан жинағына енгізді. 1959
жылы «Мағауия Абайұлы Құнанбаев», «Абай

Ақылбай Абайұлы

Мағауия Абайұлы

Шәкәрім
Құдайбердіұлы

Көкбай Жанатайұлы
«АБАЙДЫҢ АҚЫН ШӘКІРТТЕРІ» АТТЫ ТӨРТ КІТАПТАН
ТҰРАТЫН ЖИНАҚ ҚМҰХАМЕДХАНОВТЫҢ

ҚАРАСТЫРУЫМЕН 1993-97 Ж. ЖАРЫҚ КӨРДІ. ОҒАН АБАЙ
ШӘКІРТТЕРІ АҚЫЛБАЙ, МАҒАУИЯ, ТҰРАҒҰЛ, КӘКІТАЙ,
КӨКБАЙ, УӘЙІС, ӘРІП, ӘСЕТ, МҰҚА, ӘУБӘКІР,
ИМАНБАЗАР ШЫҒАРМАЛАРЫ МЕН ОЛАР ТУРАЛЫ
ЗЕРТТЕУЛЕР ЕНДІ. МҰҚАМЕДХАН АБАЙДЫҢ ЕКІ ТОМДЫҚ
АКАДЕМИЯЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРЫ ЖИНАҒЫНЫҢ ЖАҢА
БАСЫЛЫМЫН ШЫҒАРУҒА (1995) ҮЛЕС ҚОСТЫ.
1988-89 Ж. МЕРЗІМДІ БАСПАСӨЗДЕ «Ә.БӨКЕЙХАНОВ»,
«М. ЖҰМАБАЕВ», «А.БАЙТҰРСЫНОВ», «Ж.АЙМАУЫТОВ»,
«М. ДУЛАТОВ», «ШӘКӘРІМ» АТТЫ ҒЫЛЫМИ МӘНІ
ЕРЕКШЕ МАҚАЛАЛАР ЖАРИЯЛАП, КЕЙІН ОСЫ
ЗЕРТТЕУЛЕР НЕГІЗІНДЕ «АБАЙ МҰРАГЕРЛЕРІ» ЖИНАҒЫН
(1995) ЖАРЫҚҚА ШЫҒАРДЫ.
Көкбай

Жанатайұлы

Абай ұлдарымен,Ақылбай және Тұрағұл
Тағдырдың талай тар өткелдерінен сүрінбей өткен, әрбір
әңгімесі бір-бір тарих, бар ғұмырын ғылымға арнаған, белгілі

абайтанушы, көрнекті ғалым, ұстаз Қайым
Мұхамедханұлының артына қалдырған мол мұрасы рухани
қазынаға айналары ақиқат. Қайым Мұхамедханұлы өмір бойы
Абай өлеңдерінің дәлдігін қадағалап, қолынан келгенше бір
әріптің бұрмалануына жол бермеуге тырысты. Ал уақыт пен
қоршаған орта өз таңбасын қалдырмай қойған жоқ. Абай тек
ұлы ақын, ұлттық мақтанышымыз ғана емес. Абай – әлемдік
тұлға, қайталанбас құбылыс, күллі адамзаттық цивилизацияға
қосылған аса қомақты үлес. Мұндай толайым табыстың
қазақтың пешенесіне жазылуы ұлттық руханият үшін
мақтаныш. Абайды тану үшін Әуезовті қайта-қайта ой көзін
салып оқу керек. Абай да, Әуезов те қатпар-қатпарына үңіліп
оқымасаң бойыңа сіңбейді, жүрегіңе ұяламайды. Абайдың
ақын шәкірттерінің өмірі мен шығармашылығын зерттеуге
Қайым Мұхамедханұлы тікелей М.О. Әуезовтің ақыл-кеңесімен
келген. Ғалымға Абайдың әдеби мектебіне ұлтшыл
ақындарды енгізгені үшін «панисламшыл, пантүрікшіл» деген
айып тағылып, сталиндік қуғын-сүргінге ұшырайды. Ақталып
шыққаннан кейін зұлматқа ұшыраған «Абайдың ақын
шәкірттерін» қолға алады. Өмірінің ең бір қиын сәтінен
сүрінбей өтті.
Қорытынды:

Қайым Мұхамедханұлы өзінің зерттеулері
арқылы «Абай және абайтану
ұғымдарының бір-бірінен ажырамас
тұтастық екенін жадымызға сіңірді.
Қайым Мұхамедханов қазақ халқы үшін
ғылым-білімнің шамшырағы болған Абай
Құнанбаевтың айналасындағы
тәрбиеленуші ақын шәкірттерінің мол
мұрасын, шығармаларын, өзінің
білімділігінің, қайтпас қайсарлығының,
қажырлы еңбегінің арқасында түбегейлі
зерттеп, халыққа танытты. Бізге, болашақ
ұрпаққа ғалымның жарты ғасырлық еңбегі
үлгі-өнеге болып қалды. Біздің,
жастардың алдындағы зор міндет –
абайтанушы, ұлтын сүюдің үлгісін
көрсетекен Ұлы ұстаздың еңбегін
келешек ұрпаққа жеткізу.
Пайдаланылған
әдебиеттер:

1.Ердембеков Б. Абайдың әдеби ортасы. Семей, 2010
2 Ербай Т.М. Абай шығармашылығындағы Бұқар, Дулат,
Шортанбай дәстүрі: филолог. ғылымд. канд. ғылыми
дәрежесін алу үшін дайынд. дис.
автореф. - Алматы, 2009.- 30 б.
3 Жұртбай Т. "Күйесің, жүрек...сүйесің...": (Абай: "Жан
бостандығы" немесе рухани тәуелсіздік) / Т. Жұртбай.-
Алматы: Қайнар, 2009.- 463 б.
4 Мырзахметұлы М. Абай және шығыс.- Алматы: Қазақстан,
1994.- 208 б.
5 Мырзахметұлы М. Абайтану. 2-кітап. Абайдан туған
тұлғалар.- Астана: Деловой мир Астана, 2010.- 525б.
6 Мырзахметұлы М. Абайтану. 1-кітап. Абайтану тарихы
-Астана: Деловой мир Астана, 2010.- 554б.
7 Мұхамедханов Қ. Шығармалар жинағы: Көп томдық. Т.1.
Зерттеулер, мақалалар.- Алматы: Алаш, 2005.- 351б

ОҚУ ТОБЫ: КЯ-319 С

КУРС: 3

СТУДЕНТ: ТОҚТАРОВА САЯ

ОҚЫТУШЫ: АРАЙ
ҚАНАПИЯҚЫЗЫ

Ұқсас жұмыстар

Қайым Мұхамедхановтың көркем туындылары

Қ.Мұхамедханұлының Абайтануға қосқан үлесі

Қайым Мұхамедханов өмірі мен шығармашылығы

Қайым және Шәкәрім

ПСИХОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ЖАЛПЫ

Қайым Мұхамедханұлының Абайтануға қосқан үлесі

Психологияның басқа ғылымдармен байланысы

Тіл дамыту әдістемесі

Психологияның даму кезеңдері

Абайтану ғылымында атқарған еңбектерімен таныстыру

Пәндер