Бала тәрбиесіндегі халықтық ұстанымдар. Бесік. Бесікке бөлеу

Презентация қосу

СӨ 1т
о п

Ж
Т -4

ып
қ
Жа арысх
о лб
Ж ан 11
Т- 4
Ф
ФМ
Бала тәрбиесіндегі
халықтық ұстанымдар.
Бесік. Бесікке бөлеу
“Бесік” дегеніміз не?
• Бесік — нәрестені бөлеуге арналған ағаш төсек.
Бесікті Орталық Азия мен Кавказ, Үндістан, Қытай жерін
мекендейтін халықтардың басым көпшілігі пайдаланады.
Тек әр түрлі үлгіде жасалады. Бесік көшпелі өмір
кешкен қазақ халқы арасына ертеден тараған. Қазақ
бесікті қарағай, қайыңнан, көбіне талдан иіп жасайды.
Мұндай бесік жеңіл, ықшам әрі берік, көшіп-қонуға
ыңғайлы болады. Бесік баланың тазалығына өте
қолайлы, өйткені арнайы
орнатылатын түбек пен шүмек бала дәретін
жайылдырмайды. Түбектің түбіне күл салып, жиі-жиі
ауыстырып отырады. Шүмекті қойдың асық жілігінен
жасайды, кейде айрықша аппақ болуы үшін сүтке
қайнатып алады. Бесіктегі баланың аяғы, кеудесі қатты
байланатындықтан, оның қан айналу жүйесіне керісінше
әсер етеді. Сондықтан баланы бесіктен жиі босатып,
қол-аяғын қозғап, арнайы жаттығулар жасайды. Қазақта
бесік қасиетті, киелі құтты мүлік болып есептеледі.
БЕСІКТІҢ ТҮРЛЕРІ

Бесік

Жер Аспалы
бесік бесік
Бесіктің жабдықтары ши, жөргек, құс төсек,
жастық, көрпе, жаялық, кепіл, таңғыш және
жапқыштан тұрады.
1. Ши. Бесік жабдықтарының
үстінен ұзына бойы жайылатын
тоқылған ши төсеніш. Түбек бекітілетін тұсы ойы қ
болады.
2. Жөргек (қаузау). Шидің үстінен
төселетін, түбек тұсы ойық
келген, жұқа киіз немесе
арасына мақта, жүн салынып
сырылған көрпеше.
3. Құс төсек. Түбек тұсында дөңгелек
ойығы бар, жөргектің үстінен төселетін,
арасына құс мамығы салынып, қабылған
жұмсақ төсеніш.
4. Жастық. Бесік енімен бірдей етіп
жасалады. Арасына құс мамығы
толтырылады.
5. Көрпе. Жұқа матадан тігілгені – жаздық
көрпе, арасына мақта, түйе жүні салынып,
қабылғаны – қыстық көрпе.

6. Жаялық. Сәбидің денесін орайтын
жұмсақ шүберек.
7. Кепіл. Түбек ойығын төңіректеп
төселетін, сәбидің жалаңаш тәнін
қажамас үшін жамбас тұсына, тізесіне
қоюға арналған кішкене жұмсақ
жастықшалар.
8. Тартпа бау (қолбау, тізе бау). Оны
таңғыш деп те атай береді. Ұштары
бесіктің екі жанындағы сабау ағаштарға
таңылады, біреуі бөленген сәбидің
көкірек тұсынан, келесісі тізелікті ң
үстінен түседі. Ол биязы жүннен
тоқылады немесе екі-үш қабат матадан
сырып, кеуде, тізеден оралатын тұстары
жалпақтау етіп жасалады. Тартпаның екі
ұшы арқалыққа байланады.
9. Бесік жапқыш (жабу). Бесіктің көлеміне
сай, жұқа матадан кестеленіп тігіледі.
Бөленген сәбиді маса мен шыбыннан,
желден, күн көзінен, суықтан қорғайды.
Бесіктің жасауын қыздың анасы даярлайды.
Құрылысы:
• Бесік керту — отпен аластау ғұрыптарының түрі. Бесік керту баланы
бесікке алғаш бөлердің алдында атқарылады. Сондай-а қ бала ұйы қтамай, тынышсыздана
беретін болса да бесік керту ғұрпы жасалынады.
• Әдетте бұл ғұрыпты баланың әжесі қыздырылған темірмен бесіктің бала жатар
тұсын, арқалығын және басын қари отырып: «Алас, алас, а, құдайым, тіл-к өзден са қтай
гөр! Тфә, тфә» — деген аластау, қорғау магиясында қолданылатын сөздерді айтады.
Мұнысы бесіктегі балаға жын-шайтан жоламасын дегенді ырымда ғаны. Сондай-а қ
бесікті отпен аластаудың төмендегідей бесіті сырықтау деп аталатын түрі бар.
• Күндіз болсын, түнде болсын бесікке баланы саларда, металл немесе қыш
ыдысқа салынған адыраспан, aршa, қаражусан т.б. хош иісті өсімдіктерді ң бірін т үтетіп,
қас күштерді қуып, бесікті тазалайды. Кейде сіріңке шағып, отпен аластап, зиянкестерден
қорғану шараларын жасайды.
Аластау кезінде, ыдысты немесе тұтанған отты бесіктің бас-аяғын тегіс
айналдыра:
• Алас, алас, баладан алас
Бәледен қалас,
Иесі келді, пәлесі көш!
Бәле-жаладан сақта,
Көзі қызыл болмасын,
Көті қызыл болмасын
— деген сөздер айтылады.
• Бала бесікте жатқанда шошымау үшін жастығының астына
нан, сарымойын пышақ жастайды, бесік басына үкі,
қасқырдың тұяғын қадайды. Балаға тұмар тағады. Бала
шоши берсе, ішінде суы бар ыдысты баланы ң басынан жо ғары
ұстап, суға балқыған қорғасын құйып жібереді. Б ұл ырымды
қорықтық деп атайды. Ыдыстың түбіндегі қорғасынны ң
сұлбасы бір жануарға, затқа ұқсас болып тұнады.
Хайуандарға ұқсаса, содан шошынғандыгын аны қтап, ем-дем
жасайды. Кейде сәбидің маңдайына қазанны ң түбінен алып,
қара күйе жағып та қояды.
• Бесікте жатқан баланы емізудің де өзіндік әдістері
бар. Мойны бір жағына қисық болмасын деп, баланы екі
жағы нан кезек-кезек емізеді; бесіктің арқалы ғына қолты ғын
сүйеп, тізерлеп отырып емізеді; баланы қараңғыда емізбейді,
емізер алдында шам жағуы шарт.
• Бесікке салу
• Халқымыздың сан ғасырлық тыныс-тіршілігіне
байланысты ұлттық тәлім-тәрбиеге қатысты салт-д әст үр,
әдеп-ғұрыптары да бар. Соның бірі – бала туыл ғаннан кейін
баланы бесікке бөлеу дәстүрі. Бесік адам сатысы.
• Қазақ халқы «Бесіксіз үйде береке жоқ» деп өмірге келер
сәбиді асыға күткен. Себебі бала – өмірдің г үлі, жал ғасы. Жас
нәрестенің өмірге келуі, отбасы мүшелеріне әкесі мен
атасына, нағашы жұртына үлкен қуаныш әкелген, жас н әресте
өмірге келгенде арнайы адам жіберіп с үйінші с ұрат қан.
• Қазақ баласын ағаш бесікке салып баққан. Ағаш бесік
көшпелі өмірге өте қолайлы. Бесікті қазақтың құрмет т ұтуы
соншалық, кейде атасы жатқан бесікке немерелері жат қан.
Қазақтың туған жерді алтын бесікке теңеуі де бесікті
ардақтаудан шыққан.
• Бесік түгел ағаштан жасалады. Оның құрылысы келіннің әнінде былай
баяндалады.
• Түбегіңді, шүмегіңді салайын.
Денең таза болсын деп
Бас жастықша салайын
Басың жұмсақ болсын деп
Екі бел жастаншы
Бел көрпеңді салайын.
Сымбатты, сұлу өссін деп
Тартпа бауды тартайын
Сымға тартқан сүйректей
Денең сұлу болсын деп
Жабуыңды жабайын
Жел, суық тимей қалсын - деп.
• Бесікке бөлеу рәсімін
ауылдың қадірменді анасы
іске асырған. Бесікке салушы
бесіктің барлық жабдықтарын
орын-орнына қойғаннан кейін,
шашуға әкелген құрт, май,
бауырсақты уыстап алып
бесіктің түбек байлайтын
тесігінен төмен өткізіп, бесік
астынан қолын тосқандарға
үлестіріледі. Бұл дәстүр
тыштырма деп аталады.
Тыштыма үйлестіріп болған
соң барлық отырғандарды
қамшымен арқаларынан ұрып
шығады. Сонан соң бесікті
отпен аластайды.
• “Бесік жыры”
• ӘЛДИ, ӘЛДИ БӨПЕШІМ,
ӘНІМДІ АЙТЫП БЕРЕЙІН.
АЯЛАП, СЕНІ ЖҮРЕЙІН,
ӨСКЕНІҢДІ, КӨРЕЙІН.
• БЫЛДЫРЛАҒАН ТІЛІҢНЕН,
АЙНАЛАЙЫН БӨПЕШІМ.
ТАПТЫМ, БАҚЫТ ӨЗІҢНЕН,
ҰЙЫҚТАЙ ҒОЙ, ЕНДІ КӨКЕШІМ.
• СҰРАП АЛДЫМ АЛЛАДАН,
ТАПҚАН ЖОҚПЫН ДАЛАДАН.
ӨЗІҢДЕ ҒОЙ БАР АРМАН,
БОЛДЫҢ БІЗГЕ СЕН ЖАЛҒАН.
• ӘЛДИ, ӘЛДИ БӨПЕШІМ,
БАҚЫТ САҒАН ТІЛЕГІМ.
ҰЙЫҚТАЙҒОЙ ЕНДІ КӨКЕШІМ,
АЛТЫН МЕНІҢ БӨПЕШІМ.
• Мақал-мәтел
• 1. Ел болам десең, бесігіңді түзе! Ахмет
Байтұрсынұлы
• 2. «Тал бесіктен жер бесікке дейін ғылым
үйрену мұсылманға парыз» (Хадис)
• 3. «Есік көргенді алма, бесік көргенді ал»
Пайдаланылған әдебиеттер:

• Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық
анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.”
• Мұхтар Әуезов энциклопедиясы —
Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011 жыл
• Ғаламтор желісі

Ұқсас жұмыстар

Бала тәрбиесіндегі халықтық ұстанымдар. (Бесік тәрбиесі)

Қалжа мен шілдехана тойы

Бала тәрбиесіндегі халықтық ұстанымдар .(Отбасындағы бала тәрбиесі)

Қазақ халқының салт- дәстүрлері

Салт - дәстүр түрлері

Халық дәстүрі-асыл қазына

Пәндер