Фальклорлы зерттеу әдісі

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

СӨЖ

Орындаған: Баймұхаметова К. Е

Тексерген: Оралбекова Б. С

Фальклорлы зерттеу әдісі

Бұл әдіс өзіндік ерекшелігі бар қызықты әдістердің бірі. Бұл әдісті халықтың тұрмысы, мәдениеті, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі көрініс береді. Фальклор ол халықтың киім-кешек, құрал-жабдық, әдет-ғұрып, тұрмыс-салт, наным-сенім, сондай-ақ түрлі көркем өнерін тұтастай алушы.

1846 жылы фальклор сөзі ауыз-әдебиеті атауы үшін бүкіл халықаралық ғылыми атау ретінде орныққан. Ауыз әдебиетін шығарушы да, тыңдаушыда, жаратушысыда халық, сондықтан ол шын мәнінде халықтың еншісі болып болы табылады.

Жазбаша материалдарды зерттеу әдісі

Тарихи жазбаларда, ескерткіштерде негізделген. Бұл этнопедагогиканың маңызды әдістерінің бірі, себебі ақпараттың алуан түрлілігі және сенімділілігімен бағаланады. Жазбаша материалдар негізінде халықтың өзі жазған тарихи жазбаларында немесе ескерткіштерінде (мысалы: Күлтегін, Тоныкөк т. б ескерткіштер) қолданылады. Алайда, жазбаша ескерткіштерге әлі зерттелмеген материалдарды да жатқызуға болады.

Мысалы:саяхаттанушылар мен елшілердің жазбалары. Бұл жазбаларда құнды мәліметтер мен деректер сақталынған. Бірақ, өкінішке орай олардың көп бөлігі сақтамаған.

Күлтегін ескерткіштері

Бізге жеткен Түркi тарихы да осы VII-VIII ғасырларда жазылған Орхон-Енисей жазба ескерткіштері арқылы белгiлi болды. Ескерткiш бiр заманда түркiлер мекендеген Енесей өзенiнiң бойы мен қазiргi моңғол Халық Республикасының астанасы Улан-Батордың батысындағы 400 километр жердегi Орхон өзенi бойындағы Кошо-Цайдам ойпатында орналасқан. Оны алғаш тауып, ғылым әлемiне мәлiмдеушi-орыс ғалымы Н. М. Ядринцев. 1890 жылы Гейкель басфин - угор қоғамының, 1901 жылы В. Радлов бастаған Орыс ғылым Академиясының Экспедициялары ескерткiш орнатылған жерге барып, жазуды өз көздерiмен көрiп, тексерiп қайтады. 1902 жылы Ужчжоудағы ағылшын консулы К. Кэмппель Күлтегiн ескерткiшiне бiрсыпыра зертеу жұмысын жүргiздi. 1909 жылы француз саяхатшысы Де Ля Кост келiп кетсе, 1912 жылы ғалым В. Л. Котвич зерттеу жұмыстарын жүргiздi. 1958 жылы монгол - чехославак бiрiккен ғылыми экспедициясы Күлтегiн ескерткiшiнiн орнына қазба жұмыстарын жүргiздi. Бұған басшылық еткен чех археологы Л. Иисль. Бұл В. В. Радловтан кейiнгi жасалған қазба жұмысы едi. Қазба жұмыстары үстiнде қорған астынан екi кiсiнiң тасқа әдемi ойылып жасалған бас мүсiнiн кездестiрдi. Оның бiрi Күлтегiнiң, екiншi әйелiнiң мүсiнi екені анықталды. [1, 13-б] Күлтегiнге арналған ескерткiш пирамида тәрiздi. Биiктiгi 3, 15 метр, енi 1, 24 метр, қалыңдығы 0, 41 метр. Ескерткiштiң жоғарғы жағы бес бұрышты, қырларында айдаһардың суреттерi мен қаған таңбалары бейнеленген. Екiншi жағында ескерткiштiң орнатылған күнi - бiрiншi тамыз, 732 жыл деп жазылған.

Ескерткіштің негізгі бетінде 40 жол жазу бар, ол ескерткіштің сол жақ бетіндегі 13 жол жазудың жалғасы. Түркологиялық әдебиеттерде ескерткіштегі 40 жол «Үлкен жазу» /КТБ/, ал 13 жол жазу кіші жазу /КТМ/ деп аталады.

Ескерткiш негiзiнен табғаш (Қытай) және көне түркi жазуымен толтырылған. Ескерткiш бетiндегi Қытай жазуы 732 жылы Қытай императоры Хусен-Цунг тарапынан бедерленген. Мұнда қытайша ескерткiштiң қысқаша мәнi айтылған. Қытай жазуы алғаш орысша, французша, содан кейiн немiс, ағылшын және кейiнгi кездерi түрiк тiлдерiне аударылды. Жазудын үстiнде қытайша бiр сөйлем бар, онда «Марқұм Күлтегiн жазуы» делінген.

Күлтегін ескерткішін зерттеуші ғалым Мырзатай Жолдасбековтың аудармасында:

«Он оқүлым, түргiс қағанынан»

Мақраш таңбашы.

Оғуз Бiлге таңбашы келдi;

Қырғыз қағанынан

Тардуш ынаншы, Чур келдi;

Мазар тұрғызуға,

Зер салынған жазба тасты тұрғызуға

Табғаш қағанынан зергершiсi

Чаң сеңун келдi.

Күлтегiн қой жылы, он жетiншi күнi өлдi.

Тоғызыншы айдың жиырма жетiсiнде жерледiк.

Мазарын, ою - өрнегiн, жазба тасын,

Мешiн жылы жетiншi айдын жиырма

жетiсiнде тегiз аяқтадық.

Күлтегiн өлгенде қырық жетi жаста едi. » деп келтіреді.

Күлтегiн бабамыздың ел-жұртының қамын жеген iсiне айқын дәлел болатын тарихи жәдiгердiң көшiрмесi 2001 жылы 18 мамырда Астанадағы Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия Мемлекеттiк Университетiнде орнатылды. Осы тұрғыда Қазақстан Республикасының тәуелсiздiгiнiң 10 жылдығына арналған «Байырғы түркi мәдениетiнің жазба ескерткiштері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның Қазақстанда өтуi үлкен жетістік болса, геосаяси және этномәдени жағынан түркі тілдес халықтарды жақындастыра түседі.

Ескерткіштің көшірмесін жасауға тікелей атсалысқан, түркі мәдениетін зертеуші Иманғали Тасмағамбетовтың «Елдiк пен ерлiктiң ерекше ескерткiшi» деген еңбегінде «Төл тарихымыздың ең көне ескерткiштерiнiң бiрi, түркi жұртының ортақ мақтанышы, ұлы қолбасшы Күлтегiннiң құрметiне орнатылған ескерткiштiң туған топыраққа оралуы, өшкенiмiз жанып, өлгенiмiз тiрiлгендей, зор қуаныш екенiн» атап көрсеттi.

Күлтегін жыры, париоттық рух беретін батырлық жыры. Мәтінінің негізі Түркі ұлтының тек тарихы ғана емес Күлтегіннің батырлдығы мен ерлігін бейнелейді. Кіші жазудың 27-ші бөлімінен арғы қарайғы жазулары тек Күлтегіге арналған. Осы 27-ші бөлімінде Күлтегіннің ағасы Білге қағанның "Інім Күлтегінмен, екі уәзірімен өліп-тіріліп құрадым. Сонды құрап, біріккен халықты от-су қылмадым. Мен өзім қаған болғанда" сөздері жазылған.

Күлтегін жыр жазуы 53 бөлімнен тұрса, соның 27-ден 53-ке дейінгі жазулары, Күлтегіннің батырлығын және оның соғыстарда мол табыстарға жетіп отырғандығынан мағлұмат береді.

Қазіргі уақытта Күлтегінге арнап қойылған ескерткіш мәтіні жазулары 732 жылы, Білге қағанға арнап қойылған құлыптасындағы жазу 735 жылыдары жазылғандығы, басқа да Орхон - Енисей ескерткітеріне жататын көптеген құлыптас жазулардың 716-735 жж. аралығында жазылған деп жорамалдауда.

Ұқсас жұмыстар

Этнопедагогиканың зерттеулерін талдау

Этнопедагогикалық зерттеу әдістері

Даму психологиясын зерттеу әдіс - тәсілдері

ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Жеке тұлға

Этнопедагогиканың зерттеу әдістері

Стереотаксикалық әдіс

Жаппай бақылау

Аумақтық экономиканы зерттеу әдістері

Ғылыми - педагогикалық зерттеу әдістері

Пәндер