Тау жыныстарының генетикалық жіктелуі

Тау жыныстарының генетикалық жіктелуі

Орындаған: Ақчабарова Алуа, ПСМ-311
Тексерген: Садвакасова Г.О.
Тау жыныстары — жер қабығында бірнеше тектен қосылған
минералдық тау жыныстары, минералдардың немесе органикалы қ затты ң
қатқан немесе қатпаған жиынтығы.
Жер қыртысын құраушы минералдық бір тектес заттарды тау жынысы
деп атайды. Жердің сыртқы қыртыс қабаттары көбінесе қатты тастардан
тұрады. Сол себепті тау жыныстарын арнайы т үсінікпен ата ғанда тастар
деуге болады. Тастардың жер бетіне шыққан айқын к үрделі т үрлері
тауларда кездеседі. Тау жыныстары деген с өзді ң өзі сол тастарды ң тауда
кездесу түсінігінен шыққан. Тау жыныстарының үгітіліп ұса қтал ған
түйіршіктері суға еріп, химиялық әр түрлі қосындыларға айналып, т ұнып,
тығыздалып, бірігіп, басқа түрлі минералдарға ж әне тау жыныстарына
айналған. Мұнан кейін олар екінші рет қайта өзгеріп, та ғы бас қа тау
жыныстарының түріне айналған. Жердің жүздеген миллиондаған ұзақ
тарихы бойында осы әрекет көп қайталанып отырған. Сонымен қатар
бертін келе-келе тау жыныстары мен минералдарды ң б ұзылып өзгеруіне
және жиналып құралуына тіршілік дүниесі де көп әсерін тигізген.
Жер қабаттарын құрайтын барлық тау
жыныстары үлкен үш түрлі топқа бөлінеді

Магмалық Метаморфтық
магманың Тау жынысының өзгеріп,
қатаюынан пайда бір түрден екінші түрге
болған тау жынысы айналуынан пайда болған
Шөгінді
Тау жыныстарының
қиыршық құмдарынан,
саздарынан, жануарлар мен
өсімдіктер қалдығынан
құралған тау жыныстары
Магмалық тау жыныстары, атқылаған тау жыныстары — магма
немесе жанартаулық атқылаулардан жер бетіне төгілген лаваның
суынуынан және кристалдануынан (түйіршіктенуінен) пайда
болған тау жыныстары.
Магмалық тау жыныстары терең жер астынан көтеріле
құйылып, қатпаған магмадан жаратылған. Магманың әр алуан
жағдайда салқындауына байланысты ақтарылған жыныстар
ерекше құрылысымен және қасиеттерімен бір – біріне
ерекшелінеді. Бір жағдайларда сұйық магма жер қабатының
белгілі бір тереңдігінде біркелкі баяу қатайып, өзара тұтастана
қалыптасқан кристалдық түйіршік структурасы бар тереңдік тау
жыныстарын құрайды.
Екінші бір жағдайда магма жер бетіне қопарыла төгіліп, тездете
салқындай қатайған. Осылайша төгінді тау жыныстары
құралған. Әртүрлі жағдайда суыған бір магмадан тереңдік және
төгіндік деп аталатын , химиялық құрамы бірдей ,бірақ бір
бірінен структурасы және қасиеті бойынша айырмашылығы бар
тау тас жыныстары жаратылған.
Мөлшеріне қарай Магмалық тау жыныстары 5 топқа бөлінеді:

• ультранегізді (Sі2O<40%)
• негізді (40 — 50%)
• орташа негізді (56 — 60%)
• қышқылды (65 — 70%)
• ультрақышқылды жыныстар (>75%).

Магмалық тау жыныстары әр түрлі белгілеріне — шығу тегіні ң
жағдайларына, химиялық кұрамына, минералдық құрамына т.б.
қарай жіктеледі. Шығу және қатаю жағдайларына қарай олар
тереңдік немесе интрузивтік және төгілме немесе эффузивтік
болып бөлінеді.
Гранит
Гранит – Жер қыртысында ең көп тараған
кристалдық магмалық тау жынысы,толық
кристаллы, жаппай түйірлі, немесе сеппелі,
қышқыл құрамды (SiO2 > 65%)
интрузиялық таужыныстардың жиынтық
атауы. Гранит кварцтан, калийлі дала
шпаттарынан (ортоклаз, микроклин),
қышқыл плагиоклаздардан, слюдадан
(биотит, мусковит) тұрады. Түсі ашық,
көбінесе қызғылт сұр, қызыл, кейде жасыл,
сұр; менш. салм. 2,5 – 2,7 г/см3.
Граниттің құрылымы орта, ірі түйірлі, порфирлі.
Граниттердің лейкогранит, аляскит, плагиогранит, сілтілік гранит, рапакиви
сияқты түрлері бар.
Граниттердің минералдық құрамы негізінен алғанда кварц пен дала
шпаттарынан және түсті минералдардың (биотит, мусковит, м үйіз алдамшы,
сирегірек пироксен) азын-аулақ мөлшерінен тұрады. Граниттерді ң т үрлері к өп.
Олар дала шпаттарының құрамы мен олардың бір-біріне м өлшерлік
қатынастарына орай және түсті минералдардың қандай түрі жетекші р өл
атқаратындығына орай жүйеленеді.
Шөгінді тау жыныстары — құрлықта немесе су бассейндерінде шөгетін
материалдан пайда болатын тау жыныстары. Материалды ң б өлшегі,
салмағы, үлкендігі оның сортталу дәрежесімен сипатталады ж әне қабатты
болады, жануарлар мен өсімдіктердің қалдықтары кездеседі. Шы ғу жа ғынан
химиялық (гипс, тас тұзы, оолитті ізбестас ж әне бас қалары), органогендік ,
жануарлар мен өсімдіктердің өмір сүруінің салдарынан пайда болады
(маржандық және қабыршақтық ізбестас, шымтезек, тас к өмір) ж әне кесек
шөгінді тау жыныстарына бөлінеді.

Шөгінді тау жыныстары жер бетінің 75%-н жауып жатыр. Ш өгінді тау
жыныстарының түзілу процесі литогенез деп аталып, үш сатыдан өтеді:

• қатты (түпкі) тау жыныстарының мүжілуі, бұзылуынан бастап қы
материал пайда болады;
• осы материал су ағыны, жел, мұздыққа байланысты құбылыстар әсерінен
көшеді де құрлық немесе су түбіне тұнады;
• әр түрлі бөлшектерден құралған, суға қаныққан борпылдақ тұнба
түзіледі.
Шөгінді тау жыныстары түзілуі бойынша
3 класқа бөлінеді

Сынықты Сазды Химия-биологиялық

Жанартаулық нақты
шөгінді
Гипс
• минерал — өз құрамына екі су
молекуласын кіріктіретін кальций
сульфаты;
• негізінен гипс минералынан тұратын
тұнба (шөгінді) тау жынысы;
• ғаныш – сульфаттар класының
минералы.
Гипстің жеке кристалдары қалақша, баған, призма пішінді, ал минерал
агрегаттары ұсақ түйіршік (алебастр) немесе талшы қ (селенит) масса
түрінде кездеседі. Гипс ақ, мөлдір кейде қоспаларына байланысты т үрлі
түсті, шыныша жылтыр; қаттылығы 1,5, меншікті салма ғы 2,3 г/см 3, балқу
температурасы 32 – 410С. Құрғап келе жатқан тұзды көл мен те ңіздерде
шөгеді, басқа сульфаттармен бірге мұнай және күкірт кендерінде т үзіледі,
шөгінділер арасында ангидриттің гидратталуынан т ұз кендеріні ң б ұзылу-
тозу қабаттарында суға ерімейтін үгінді т үрінде шоғырланады. Гипс
құрылыста, хирургияда, металлургияда, қағаз, бояу, цемент өнерк әсібінде,
мүсін өнерінде, оптикада және ауыл шаруашылығында (ты ңайт қыш)
қолданылады. Гипстің ірі кен орындары Оңтүстік Қазақстан, Шы ғыс
Қазақстан, Жамбыл және Алматы (Үлкен Бұғыты, Кіші Б ұғыты)
облыстарында бар
Метаморфтық тау жыныстары
Метаморфтық тау жыныстары (грек. metamorpho – өзгеру),
метаморфизм әсерінен пайда болады. Егер метаморфизмде бастап қы
тау жыныстарының химиялық құрамы өзгеріске ұшырамаса, онда
қалыптасқан Метаморфтық тау жыныстарын метаморфиттер, ал
өзгеріске түскендерін метасоматиттер деп атайды.

Магмалық және шөгінді жыныстар жердің терең қабатына түссе
немесе жаңадан көтерілген магмалық ыстық лебіне ұшыраса, олар
қысым күшінің және ыстық лептің әсерінен әр турлі өзгерістерге
ұшырап, өзінің бастапқы құрылыс түрін жоғалтады, сонымен қатар
олардың минералдық және химиялық құрамы да өзгереді. Осындай
өзгерістен пайда болған жыныстарды метаморфтық жыныстар деп
атайды. Мысалы, ізбестас метаморфтық әсерден кристалданып,
тығыздалып мраморға айналады. Демек, мрамор — метаморфты қ
жыныс. Сазтастар әсерінен жаншылып, кристалды тақтатасқ а
айналады. Граниттер мен құмтастар метаморфизм әсерінен
жаншылып, кристалданып тақталанады, оны гнейс деп атайды.
Габбро өзгергенде онан амфиболит атты жыныс шығады.
Метаморфтық жыныстарды сипаттау
Гнейстер — көбінесе кварц, дала шпаты және слюдалардан тұратын
тақталанған жыныстар. Гнейс кұраушы минералдар оны ң та қтасына қарай
реттеліп, қабаттар құрап іріктелген. Соның салдарынан кейде оны ң жол-жол
таңдайлы түрлері болады.
Роговиктер — микрокристалды шыны сияқты ақшыл с ұр қатты тыгыз
жыныс. Оның құрамында кварц, биотит, ортоклаз, магнетит, пироксендер,
амфнболдар болады.
Скaрн — қоңырқай түсті, ірі кристалды контактылық метаморфизмда пайда
болатын жыныс. Оның минералдық құрамы құрделі және өзгермелі келеді.
Скарн минералдарына көбінесе анарлар, пироксендер, кальцит, магнетит,
волластонит, эпидот т. б. жатады.
Кварцит — кварц түйіршіктерінің кварцті цементпен біріккен, сонымен қатар
түтас кварцтан тұратын метаморфтық тығыз тау жынысы. Ол өте берік,
өңдегенде әдемі тегістелетін қатты жыныс. Кварцит құрылыс ісінде
қолданылады.
Мәрмәр — метаморфтық тау жынысы. Негізінен кальцит пен доломиттен
құралады. Мөлшеріне қарай кальциттік Мәрмәр, доломиттік Мәрм әр болып
бөлінеді. Басқа минералдармен араласқан түрі қатты кристалданған әктас
немесе доломит болып келеді. Аймақтық және жапсарлық метаморфизмдерден
әктастар, доломитті әктастар доломиттер сияқты карбонатты, ш өгінді
жыныстардың қайта кристалдануынан түзіледі. Қоспалары: магнезит, графит,
брусит, битумдар, слюда, хлорит, тремолит, тағыда бас қа. Құрылымы аны қ
байқалатын толық кристалды, түйірлерінің ірілігі әр т үрлі; текстурасы:
біртекті жолақты, теңбіл, шыны жылтырлы, күңгірт, жақсы өңделеді. Осы
қасиеттеріне орай Мәрмәр қолданбалы сәндік өнерінде, табиғи құрылыс
материалы ретінде және монументті мүсін мен құлпытас жасауда ке ңінен
қолданылады. Брусит Мәрмәрі түйіршіктелген магнезия мен металды магний
алуда, отқа төзімді заттар және арнайы қа ғаз шығаруда пайдаланылады.
Қоспасыз Мәрмәр электртехникада, ақ Мәрмәр мүсін жасау ға, т үсті М әрм әр
құрылыста қаптау, безендіру бұйымдары ретінде, баспалда қтар, ба ғандар
жасауға, ескерткіштер тұғырын тұрғызу ға қолданылады. М әрм әр кен
орындары Қазақстанда Кіші Қаратауда, Алтайда, Көкшетау массивінде,
өлытау бойында, Солтүстік Балқашта кездеседі.
Мәрмәрдің қолданылуы
Жоғарыда айтылған тау жыныстарыньщ өзіне тән сырт белгілері
болады, оған бір түсініп, көзі қаныққан адам оларды о ңай ажырата алады.
Мысалы, магмалық тау жынысының жер астында қатайған интрузивтік
(тереңдік) түрі болса, ол түгелдей кристалл т үйіршіктерінен т ұрады
(гранит, сиенит, диорит, габбро, дунит т.б.). Магмалық тау жынысы жер
бетіне шығып төгілген лавадан пайда болса, яғни эффузивтер болса,
олардың кристалдары жай көзге көрінбейді, олар тұтас шыны немесе шлак
сиякты болады (вулкандық жыныстар).
Шөгінді жыныстардың арасында сумен немесе желмен т ұн ған қабат-
қабат тақталы іздері білініп тұрады. Сонымен қатар оларды ң арасында
өсімдіктер мен жәндік қалдықтары немесе көл суынан пайда болатын т ұз
қабаттары кездеседі. Шөгінді жыныстардың кейбір бірігіп ты ғыздал ған
кесекті түрлері, мысалы кейбір құмтастар, кейде түйіршікті магмалы қ
жыныстарға ұқсайды
Метаморфтық жыныстар магмалық және шөгінді жынысты ң екеуінен де
пайда болады. Метаморфтық жыныстардың өзгешелігі сол, оларды ң
көбінесе жаншылған-тақталанған іздері байқалып т ұрады немесе ысты қ
лепке түсіп өзгеріске ұшыраған белгісі болады.
Назарларыңызға рахмет!

Ұқсас жұмыстар

Минералдардын жіктелуі

Судың химиялық құрамын анықтайтын факторлар

Интрузивті тау жыныстары

Минералдардың формалары

Тау жыныстарының үгілуі

Топырақ микрофлорасы

Шөгінді тау жыныстары

Магмалық тау жыныстары классификациясы

Петрография тау жыныстары туралы ғылым

Ландшафт туралы түсінік

Пәндер