Ж.Аймауытұлы психологиялық роман шебері

Презентация қосу

СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ
СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
«ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ» КАФЕДРАСЫ
ПӘН: АЛАШ АЛЫПТАРЫ
Тақырыбы:
Ж.Аймауытұлы
психологиялық роман шебері
Жоспар

1. Жүсіпбек аймауытовтың өмірі және
шығармашылық жолы
2. Қаламгердің үздік романдары
3. Жазушының шығарма тілі
4. Қорытынды
5. Пайдаланған әдебиеттер
ДЕФИНИЦИЯ
(КІЛТ СӨЗДЕР)

РОМАН— күрделі сюжетті, көбіне қара сөзбен, кейде
өлеңмен жазылған кең көлемді эпикалық түр.
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ РОМАН
-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ, ЯҒНИ СЕЗІМГЕ НЕГІЗДЕЛІП
ЖАЗЫЛҒАН РОМААН ТҮРІ.
ШЕБЕРЛІК-білім барысында және тәжірибе іс-
әрекетінде ашылатын адамның қабілеттілігі
Слайдта қолданылған
белгілер:
Бағыттарды көрсету амалы

Тақырып атын жазуға арналған ұяшықтар
Жүсіпбек Аймауытов (1889—1931) — қазақтың көрнекті
жазушы, драматург, публицист, қазақ әдебиетін
қалыптастырушылардың бірі.
Туып өскен жері Павлодар облысының Баянауыл ауылына
қарасты бұрынғы «Қызыл ту», қазіргі Жүсіпбек Аймауытов
ауылы.
Әкесі Аймауыт кедей болғанымен, арғы аталары Дәндебай
мен Қуан атақ-абыройлы, бай, ел арасында білікті кісілер
екен.
Жүсіпбек жастайынан арабша хат тану, оқу үйренген. 1907 ж.
бастап Баянауылдағы орысша-қазақша екі кластық
мектебінде, Керекудегі қазыналық ауыл шаруашылық
мектебінде, Керекудегі екі класты орыс қазақ мектебінде тиіп-
қашып оқиды. Бір жағынан бала оқытып, қаражат табады.
ҚЫЗМЕТ ЖОЛДАРЫ
Жылы Атқарған қызметі
1911— Ауылда мұғалім
1914 жж.
1914 Семейдегі оқытушылар семинариясына қабылданады
жылы
1919) алашордашылардың істеріне араласып, Семейде
«Абай» журналын шығарысып, Қ. Сәтбаевпен, М.
Әуезовпен танысады.
Кейін Алашордадан бөлініп, Коммунистік партия
қатарына өтеді
Қазақстан Кеңестерінің Құрылтайы съезіне делегат
болып қатысып, Қазақ АҚСР Халық ағарту
комиссариаты комиссарының орынбасары болып
тағайындалады
1921 Семей губерниялық оқу бөлімінің меңгерушісі , «Қазақ
тілі» газетінің редакторы.
1922-1924 Қарқаралыда мектеп мұғалімі
1924— Ташкентте шығатын «Ақ жол» газетінің бөлім
ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВТЫҢ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Ж.Аймауытұлы психологиялық
роман шебері
ХХ ғ.б. қоғамдық ахуал мен
кезең көріністерін, өмір-уақыт
шындықтарын, қыр көріністері
мен ауыл суреттерін, жазушы
еңбегі мен шығармашылық
шеберлік сырларын, шабытты
шақ пен талант қолтаңбасын
айқындаумен қоса негізгі
тұлғаның (Ақбілек ) адами
әлемі мен бедерлі бейнесін,
тағдыр-талайын, ауыл-елдің
тұрмыс – дәстүрлерін,қарым-
қатынасын, тәрбие тағлымдарын
жан-жақты ашады.
«Ақбілек» романы «Әйел теңдігі» журналының 1927
жылғы -3-5:10-11 және 1928 жылғы №10 сандарында
жарияланды.Романның қолжазбасы І.Жансүгіровтың жеке
мұрағатында сақталған екен.Оны-Ф.Ғабитова ҚР ОММ тапсырады.
Бірақ ,дербес кітап болып басылған жоқ. Демократия тағылымы
нәтижесінде -Ж.Аймауытұлының аталмыш романы белгілі аудармашы
Х.Өзденбаевтан алынған нұсқасы бойынша 1989 жылы «Жазушы»
баспасынан (құрастырғандар- М.Атымов, Қ.Керейқұлов) жарық
көрді. Роман бұдан кейін- «Жұлдыз» журналында жарияланды (1989,
№ 6-9 сандары). Жазушының бес томдық шығармалар жинағының
бірінші томына енді. Бұдан басқа-Ж.Аймауытұлының бес томдық
шығармалар жинағына, алты томдық шығармалар жинағына енді.
Астанадан да жарық көрді. «Қазақ прозасы қазынасынан» сериясы
арқылы да қалың көпшілікке жетті.
Романның жазылу әдісі
Романның жазылу әдіс – мәнерінде аса бір қалыптас қан ж үйелілік жо қ.
Автор өмір арнасы мен оқиға өріміне сай алдымен Алтай өңірін, К үршім мен
Марқакөл маңайын, табиғат тамашаларын, әсерін шабытты с өз етсе, енді бірде
ала ат мінген жалғыз адам туралы, оның өзі бірнешеу болып бейбіт елге з әбір
көрсетуін, сосын жекелеген бейнелердің (Ақбілек, Бекболат, офицер, М ұқаш)
өзін сөйлетеді. Адамдық мұрат пен міндет төңірегінде кейіпкер монологтары да
қолданылады. Романының соңғы бөлігінде әуелдегі бейнелерді ң
бірсыпырасымен есейген, көзқарастары өзгерген қалпында қайта кездесеміз.
Әсіресе, Ақбілек пен Камила әңгімесі, Ақбала – Ақбілек, Балташ желілері,
күнделік жазбалары жаңа өмір белгілері ретінде сыр тол ғайды. Романны ң
әлеуметтік мәніне назар аударсақ, сол кезе ңнің саяси ахуалы, қаза қ ауылы мен
ондағы адамдар өмірі мен тұрмыс – тіршілігі, қоғамды қ жа ңарулар мен
қайшылықтар, басқа да көптеген мәселелер уа қыт шынды қтарына сай
суреттеледі. Туынды тұлғалары дәуірімен бет – бет келіп, өмір, уа қыт
талаптарына сай әрекеттер жасайды. Бұл ретте автор А қбілекті өмір – та ғдыр
талқысына сала отырып, ауылдың өсек аяңынан арашалап, қара м ұртты ң
алдындағы әлсіздігін де сездірмей, қаладан бақытына жолы ғуы – ке ңестік
кезеңнің көрінісі,сөз өнері дамуы мен жанр талабы,авторлы қ ұстаным мен
көркемдік мұраттың тоғысы,кейіпкер әлемі мен қазақ әйелінің еркіндік ал ған
салтанатының қызықты, жемісті сәті.
ИДЕЯСЫ...
Романда көтерілген басты мәселе - қазақ қызының
тағдыры,.әйел теңсіздігі. «Ақбілек» романы - бір ғана
қазақ қызының күрделі тағдыры негізінде әлеуметтік
төңкерістер тұсындағы қазақ ауылының өзгеру процесін
суреттеген алғашқы қазақ романдарының бірі.
Шығарманың бас кейіпкері Ақбілек өшіккен адамдардың
кесірінен ақ әскерлердің тұтқынына түсіп, неше қилы
қорлық көреді. Өз елінде де алуан қиындықтарға
жолығады. Кейін төңкеріс аяқталған соң қалаға кетіп,
оқу оқып, өз бақытын табады. Ақбілектің басынан өтетін
осы оқиғалар арқылы жазушы сол бір қиын-қыстау
кезеңдегі қазақ ауылдарындағы өмір шындығын,
адамдардың түрлі тағдырын кеңінен бейнелейді.
Шығарманың басты кейіпкерлері
•Ақбілек - құрбыларының алды, теңдікке ұмтылған, азаттықты а ңса ған,
зорлыққа мойымаған, өмірінен тағылым-ғибрат алған, жан-ж үрегі таза,
махаббат, мейірімі мол, өжет қыр қызы.Ақбілек содырларды ң ортасына т үсіп,
қарамұртқа ермек болды.Соған қарамастан өмірге деген құштарлы қ сезімінен
айырмады.
•Бекболат - қара торы, орта бойлы, қошқар тұмсық, түлкі мұрт, шүңірек көз
жігіт. Жасы жиырма жетіде. Басында бар қытпен тыста ған қара елтірі жекей
тымақ, үстінде орысшалау пенжек, шалбар. Сұр шапан, сар сафиян ға қара ала
жапқан күміс белбеу, аяғында көнелеу қисық табаны бар. Белбеуіндегі жар ға қ
далбағайы, шашақты сары қынды мүйіз сапты өткір кездігі, алды ңғы
қапталдағы дабыл байлайтын ұзын қайыс шеттегі- оны ң өнерсіз жігіт еместігіме
айғақ болады.
•Мұқаш - таңқы мұрын, бадырақ көз, шұнақ құлақтау, жарбақтау, кірпі шаш,
қырыс маңдай, қара сұр жігіт. Жасы 35-те. Болыстыққа сайланбай қал ған.
•Офицер- романның басты тұлғасын жәбірлеп, арын аяққа тапта ған
жиіркенішті жан ғана емес, империялық саясатты ң ғасырлар бойы хал қымызды
билеп, басып-жаншып келген көрінісі ретінде де есте қалады.
•Ұрқия - Ақбілектің жанашыр жеңгесі. Ақбілектің қалаға келіп, көзін
ашуына бірден бір себепкер. Сонымен бірге баласы Ескендірді өсіруіне де
көп көмектеседі.
Балташ - Ақбілектің жанын түсінген жігіт. Ақбілекті ң басынан өткен та ғдыр ға
қарамай, оған ғашық болады. Балташтың бұл қасиетін ба ғалап, Ақбілек о ған
«Қартқожа» романы 1926 жылы
Қызылордада кітап болып басылып
шықты. Роман жиырмасыншы ғасырдың
басындағы қазақ еңбекшілерінің,
олардың әлеуметтік аласапыран
тұсындағы тағдырын бейнелеген
алғашқы күрделі шығармалардың бірі
болды. Онда 1916 жылғы Ресей
патшасының қазақ жастарын майданның
қара жұмысына алу туралы жарлығы
кезіндегі аласапыран, патшаның тақтан
құлауы алдындағы қазақ ауылының
көрінісі, адамдар психологиясы көркем
бейнеленген. Жазушы осы тартыстар
арқылы қазақ кедейінің қоғамдағы
теңсіздіктің сырын ұғуы, әлеуметтік
әділетсіздіктің себептерін түсінуі секілді
ояну процесін көрсетуге ұмтылады
Оқиғалар бас кейіпкер Қартқожаның басынан
өткен нақты жағдайларға негізделген. Сол
арқылы жазушы 1916 жылғы ұлт-азаттық
қозғалысының басталуы мен оның патшаны
тақтан құлатқан 1917 жылғы ақпан төңкерісіне
ұласуы, қазақ азаматтарының ел ішіндегі
әлеуметтік тартысқа араласуы, алаш
қозғалысының өмірге келуі, ақтар мен
қызылдардың соғысы, қазан төңкерісі, азамат
соғысы тұсындағы жайларды баяндайды. Осы
оқиғалар тұсында роман кейіпкері Қартқожа да
есейіп, ес жинайды, алға қарайды, болашаққа бет
алады.
«Күнікейдің жазығы»
атты хикая
Шығарманың басты тақырыбы

Аймауытовтың «Күнікейдің жазығы» 1928 жылы
жазылған. Хикаяттың бас кейіпкері Күнікейдің тағдыры
арқылы жазушы ел өмірін, көшпелі жұрттың еш нәрсеге
бас қатырмай, жайбарақат кешіп жатқан тіршілігін көзге
елестетеді. Шарасыздықтан, әрекетсіздіктен
сақтандырады. Ескіге қарсы күресу идеясын көтереді.
Хикаяттың бас кейіпкері Күнікей кедей қызы болса да, еті
тірі, пысық. ПІығарманың басында оның ұсқынсыз күйін,
қараңғы үйде жатқанын көреміз. Маңында адам жоқ. Өзі
ауру.
Сюжет арқылы берілген психологи
Жазушы осы тұста шегініс жасап, Күнікейдің өткен
өміріне үңіледі. Қыздың өскен ортасы, отбасының
жұпыны тіршілігі суреттеледі. Әкесі Құлтума—байдың
малын баққан момын адам. Шешесі Шекер — үй
тұрмысын берік ұстаған ширақ әйел. Күнікейдің
жаратылысы да ешкімнен кем емес. Өрелі, өнерлі жас
болып өседі. Тұрмыстың ұсақ-түйек етекбастылығынан
өзін жоғары сезінеді Арын таза ұстайды. Сөйтіп жүргенде
арам ойлы қаскүнемдердің қастандығына тап болып,
кеудесін ашу мен ыза, намыс пен кек кернейді. Өзі үшін
күресе жүріп, ұзатылған жерінен қашып кетіп, сүйген
жігітіне қосылады. Бақытына енді қолым жетті дегенде,
сүйген жігіті Байман да опасыздық жасайды. Күнікейді
ауру еткен осы жағдайлар болатын.
Автордың оқырманға жеткізбек ойы...
Күнікейдің басынан өткен бұл жайларды жазушы
сол дәуірдің тарихи-әлеуметтік шындығымен
сабақтастыра суреттейді. Ескіліктің бұғауын бұзып,
қыздың ұзатылған жерінен қашып шығуын, сүйгені
Байманға қосылуын баяндау арқылы жазушы сол
кезеңдегі адамдар санасында оянған азаттық,
бостандық идеясын жеткізуге тырысады. Бірақ әлі
де болса шын бостандық жоқ, қазақ ауылына
шынайы азат өмір жеткен жоқ еді. Күнікейдің соңғы
тағдыры, Байманның опасыздығы осыны
аңғартады.
ҚОРЫТЫНДЫ...
Аудармашы Жазушысы

Драматург
Публицист

қазақ әдебиетін
қалыптастырушы
Ж.Аймауытұлы
психологиялық роман
шебері екенін дәлелдейтін
туындылар
(бұл тек қарастырған тақырыбым бойынша ғана.Шын мәнінде шығармалары
өте көп.)

Қартқож
Ақбілек Шернияз
а

Күнікейді
ң жазығы
ТҰЖЫРЫМ...
Қазақ әдебиетінде көркем прозада алғаш лиризм әкелген,
сондай-ақ пейзаждың үздік үлгісін, психологизмнің терең
иірімдерін тамыршыдай дәл басқан нәзік стилист суреткер.
Оның психологиялық кейіпті адам бойына шығармасы
арқылы дарытқандығын жоғарыдағы слайдтардан анық
көруімізге болады. Мейлі роман, мейлі хикая, я болмаса,
әңгіме болсын автор өз оқырманына кейіпкерінің ауыр
тұрмысын суреттеп, сюжет желісін арқау етіп, түрлі сезімдерді
бастан кешіруімізге себепкер болады. Себебі, Жүсіпбек
Аумауытов шығармаларында қуаныш та, қайғы да, ауырлық
пен жеңілдік те, теңдік пен теңсіздік мәселелері толығымен
қарастырылған.
Осындай ерекшеліктерінің арқасында автордың шығармалары
өміршең келіп, жыл өткен сайын сұранысы артып келе
жатқаны осыдан деп ойлаймын.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Құрастырушы: Қамшыгер Саят,
Жұмашева Қайырниса «Қазақстан жазушылары»: Анықтамалық.
Алматы: «Аң арыс» баспасы, 2009 жыл
2. Аймауытов Ж. «Ақбілек»: роман - Алматы: Раритет, 2003. - 240 бет
3. https://yandex.kz/images/search?text=ж.аймауытов&img
4. Қирабаев С. «Жүсіпбек Аймауытов».- Алматы; Ана тілі,1993.- 73-74 беттер
5. Аймауытов Ж. «Бес томдық шығармалар жинағы». – Алматы. Ғылым, 1
996, 1-том / Алғы сөз – « Жүсіпбек Аймауытов»/.- 13-14 беттер
6. Майтанов Б. «Қазақ романы және психологиялық талдау».- Алматы;
Санат,1996.- 31, 49-50 беттер
7. Ергөбек Қ. «Арыстар мен .ағыстар».- Астана; Таным, 2003.- 182,204 беттер
ОРЫНДАҒАН:
ИМАНБАЕВА М.Е.
ТОБЫ: Қ-317С
МАМАНДЫҒЫ:
«ҚТОМ ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ МҰҒАЛІМІ»

2015 ЖЫЛ
Назарларыңызға
рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

Жүсіпбек Аймауытов психологиялық роман шебері

Жаңадан табылған шығармалары

Қазақ зиялылары философиясы

КӨСЕМСӨЗ МҰРАСЫ

Атаулар сөздігі

XX ғасыр әдебиеті

Оқу пәндері жоспар, қысқа мерзімді жоспар

Аты әлемге мәшһүр жазушы. Ілияс Есенберлин 100 жыл

Эпикалық роман

Абай жолы. Сабақтың түрі

Пәндер