Каспий экологиясы

Презентация қосу

Ақтөбе облысы Қобда ауданы
Бегалы орта мектебінің

биология пәні мұғалімі

Биханова Нұржауған
Ғаділбекқызы
Каспий
экологиясы
Каспий теңізі
Каспий теңізі (море Хвалийское, түрікм. Hazar deňzi, парсыша: ‫ — ررررر ررر‬Daryâ-ye Xazar, әз.
Xəzər dənizi) — Еуропа мен Азия аралығында орналасқан жер шарындағы ең үлкен тұйық көл.
Үлкендігіне қарап, оны теңіз деп атайды. Аты XVI ғасырдың аяғында осы теңіз жағасында
қоныстанған Каспий тайпаларына байланысты қалыптасқан. Грузияда Каспи қаласы қазір де
бар. Сонымен бірге Гиркан (I ғасыр), Хазар (ІІ-Х ғасыр), Хвалын (Х-ХІІІ ғасыр) ж әне т.б. тарихи
атаулары бар. Олар соңғы үш мың жылдағы өмір сүрген халықтардың қойған аттары.
Каспий жағалауындағы мемлекеттер
Каспий теңізі неоген дәуірінің аяғында жер қыртысының көтерілуінен Қара теңіздей б өлінді.
Бұл кезді Каспий теңізінің пайда болған уақыты деп есептеуге болады. Каспий те ңізіні ң жалпы
ауданы 376 мың км2. Оның беті теңіз деңгейінен 28 м төмен жатыр. Теңіз солтүстіктен
оңтүстікке қарай 1200 км-ге созыла орналасқан. Теңіздің ендірек жері - 435 км, ал енсіз жері -
193 км. Каспий теңізінің жағалау сызығының ұзындығы - 7000 км. Оның суы 5 мемлекетті ң
нсағалауын шайып жатыр. Жағалау сызығының Қазақстан Үлесіне 29% (2340 км), Ресейге -
16%, Әзербайжанға - 20%, Түрікменстанға- 21%, Иран Ислам Республикасы - 14% тиеді.
Каспий теңізіне 130-ға жуық өзендер мен ағынды сулар Құнды. Олардың теңізге қүятын
жиынтық ағыны жылына орташа есеппен 300 км3. Осы мөлшердің 80%-ы Еділ өзені- нің, 5%-ы -
Жайықтың үлесіне тиеді. Ағынның 10-11%- ын Батыс жағалаудағы өзендер Терек, Сулак Самур,
Кура және т.б. береді. Қалған 4-5%-ы Иран жағалауы өзендерінен келеді. Шығыс жағалауларда
тұрақты ағын сулар жоқ.
Каспий теңізі
Каспий теңізіне жалпы сипаттама:

• көлемі – 380 мың шаршы км.
• солтүстен оңтүстікке дейін – 1030 км.
• батыстан шығысқа дейін – 196-435 км.
• Өсімдік – 945 түр.
• Балық – 76 түр.
• Балдырлар – 64 түр.
• Фитопланктон – 414 түр.
• Зоопланктон – 100-ден астам түрі кездеседі .
Өсімдіктер мен жануарлар дүниесі

Каспий ойпатында өсімдікті ң
88 тұқымдас, 371 туысқ а бірігетін
945 түрі өседі. Соның ішінде 357 т үрі
жоғ ары сатыдағ ы өсімдіктерге
(25 түрі эндемиктер) жатады, 6 т үрі
Қ азақ станның “Қ ызыл кітабына”
енгізілген.
аспий теңізінің климаты
Теңіз екі климаттық белдеуле орналасқан. Солт үстігі қоңыржай континентті климатта,
оңтүстік батысы — құрғақ субтропиктер, шығысы Орта Азия ш ұғыл континентті климаттар
арасында жатыр. Жазда Каспий теңізінің беті қатты қызады, температура барлы қ б өлігінде де
бірдей: шілдеде орташа температура 240о-260оС. Қыста температура өзгеше. Солтүстігінде
қысы аязды болып келеді. Қаңтар айыны ң орташа температурасы -7-11 оС. Орта бөлігінде 10о-
50оС, ал оңтүстікте 8о-10оС. Қаңтардың ең төменгі температура -38оС-қа жетелі. Теңіздің
шығыс жағалауының қысы барлық ендікте де батыс жа ғалауға қара ғанда суы қтау келеді. Қыс
айларында Каспий теңізінің тек солтүстік таяз б өлігі ғана қатады. М ұзды ң қалы ңды ғы 2 м-ге
дейін жетелі. Судың жоғарғы қабаттарының қысқы температура солт үстігінде -1 о-тан 0о-қа
дейін, оңтүстігінде 10о-11оС-қа дейін жоғарылайды. Тамыз айында температура айдынны ң
бірқатар бөлігінде 240С, ал оңтүстікте 28"С-қа дейін көтеріледі

Теңіз деңгейі
Теңіз деңгейі үнемі өзгеріп тұрады. 1830-1929 жылдары 25,5 ж әне 26,6 м к өрсеткіштен
айнымалы. 1929 жылдан 1977 жылға дейін де ңгейді ң к үрт т өмендеуі (-29 м) бай қалды. 1978
жылдан бастап Каспий қайта көтерілді, 1995 жылды ң басында - 26,5 м-лік к өрсеткішке жетті.
Жағалауды теңіз суы қайта басты. Еділ сағасында 4-5 км, Жайы қ са ғасында 6-12 км, Қаратон
Теңіз, Прорвада кен орындарының тұсында 35-45 км, Бозашы т үбегінде 4-10 км жер су астында
қалды. Теңіз суының қазіргі деңгейінің жоғарылауын климатты қ жа ғдай ға байланысты
түсіндіреді. Каспий суының көтерілуі 45%-ы те ңізге құятын өзендер, 16%-ы айдын ға жауатын
жауын-шашынның молаюы, 25%-ы теңіз үстінен булану мөлшеріні ң азаюы ж әне 14%-ы
Қарабұғазкөл Шығанағына құйылатын суды шектеуге байланысты.
• Каспий теңізінің жағалауы бүгінде
тәуелсіз 5 мемлекеттің шекараларымен
шектесіп жатыр. Жоғарыда айтып өтке
німіздей, теңіздің солтүстік, солтүстік-
шығыс және шығыс жағалауларында
Қазақстан шекарасы 2320 шақырымды,
оңтүстік-шығыс жағалауында Түркімен
стан шекарасы 1200 шақырымды,
оңтүстік-батыс жағалауында Әзірбайжан
шекарасы 955 шақырымды, оңтүстік жа
ғалауында Иран шекарасы 724 шақы
рымды, батыс және солтүстік-батыс
жағалауында Ресей шекарасы 695 шақы
рымды алып жатыр. Міне, осы деректерден
анық көрініп тұрғанындай, Каспий теңізі
жағалауының үштен бір бөлігінен артық
аумағы Қазақстан иелігінде. Осының өзі-
ақ қарт теңіздің қазынасы мен
тағдырының егемен еліміздің бүгіні мен
ертеңі үшін қаншалықты көкейкесті
екендігін көрсетсе керек.
кологиясы
спий теңізінің экология
• Каспий теңізінде мұнай-газ өндіру және мұнай өңдеу кешендерінің дамуына байланысты
Казақстанның батыс өңірінде қалыптасқан табиғат, әлеуметтік, экономикалық жөне
экологиялық жағдай. Каспий теңізі — әлемдегі шаруашылық маңызы зор ең ірі тұйык, су
алабы. Жыл бойына Каспий теңізінің деңгейі желқума-желбөгет құбылыстарының
нәтижесінде 0,5 — 1 м-ге дейін ауытқып отырады. 1837 — 1990 ж. жүргізілген бақылау
жұмыстарының нәтижесінде Каспий теңізнің су деңгейі мөлшерінің айтарлықтай өзгеруі
1930 және 1980 — 90 ж. аралығына сәйкес келетіні анықталған. 1929 - 41 ж. су де ңгейі 2 м-ге
төмендесе, 1977 ж. бұл көрсеткіш ең төменгі абс. мөлшері не (29,01 м) жетті. 1978 95 ж. су
деңгейі 2,35 м қайта көтеріліп, 1995 ж. көрсеткіш -26,66 м болды.
• Қазіргі заманның балық шаруашылығы — балық аулауды реттеу, аса бағалы балық түрлерін
(бекіре, қортпа, шоқыр жөне пілмай) табиғи және жасанды жолмен көбейту ж ұмыстарына
негізделген. Жыл сайын 11 балық з-ты (Ресейдің, Әзербайжанның Қазақстанның) Каспий
теңізіне 75 млн. балық шабақтарын жібереді. 1998 жылдан бері Атыраудағы 2 балық з-ты
жылына 6 млн. бекіре балығының шабағын дайындайды. [[|Балық уылдырығы|Балықтар
уылдырығын]] тұщы суға шашады, қор жинау үшін тұзды суға шығады. Мысалы, шортан,
оңғақ, қызылқанат балық, алабұға теңіздің атырауына (дельта) дейін өрістесе, қарак өз,
табан, көк-серке тұзды суда (тұздылығы 10 — 11%о), ал бекіре тәрізділер судың өте тұзды
жерінде тіршілік етуге бейімделген. Каспий теңізінде 2 тропиктік жүйе қалыптас қан.
Солтүстік-Шығыс Каспий аумағында құстардың 278 түрі мекендейді. Соның ішінде
Казақстанның және Ресейдің "Қызыл кітабына" енгізілген өте сирек кездесетін калба ғай,
карабай, сары құтан, бұйра бірқазан, т.б. бар.
Теңіздің өзінде су өсімдіктеріні ң
728 түрі (оның 5 түрі жо ғары
сатыдағылар) өседі. Құрлы қта
негізінен гүлді өсімдіктер, ал суда
балдырлар
(64 түрі) кездеседі. Солт үстік Каспий
негізінен қамыс, те ңіз ш өбі, шала ң,
егеушөп, арамот, м үйізжапыра қ
өседі.
Каспий теңізі аумағындағы
экологиялық дағдарыс ошақтары:

1. Кен орындарының қалдықтары жанып жатқан
теңіз жағалауы ( Түркменстан аумағы).
2. “Теңіз” мұнай кен орнындағы ауаның жоғары
температуралық ауытқуы.
3. Мұнаймен ластанған шалшықтар (Жанаөзен
маңы).
4. Баутин порты айлағының ластанған айдыны.
5. Мұнайлы Тастар аралдарындағы (Әзербайжан)
мұнай өндіру кәсіпшілігі нысандары.
6. Мұнайлы Тастар аралдарындағы жанып
жатқан кен қалдықтары.
спий теңізінің балықтар
Теңізге құятын өзендер мен қоректік заттың мол тасымалдануына
байланысты, Каспий теңізі балыққа бай, итбалық та көп кездеседі. Итбалы қ
теңіздің бір кезде Солтүстік Мұзды мұхитпен байланыста болғанын
көрсетеді. Балықтар мен итбалықтың үлкен кәсіптік маңызы бар. Ең ба ғалы
балықтарға бекіре (бекіре, шоқыр, қортпа) тұқымдастары жатады. Д үние
жүзінде жыл сайын ауланатын бекіре тұқымдас балықтың 80%-ынан астамы
Каспий теңізі үлесіне тиеді. Каспийде ауланатын бекіре тұқымдас
балықтардың Қазақстан үлесіне 40%-ы тиеді. Каспийде өсімдіктердің 500
түрі, балық пен жануарлардың 769 түрі мекендейді. Мұнда балы қтың 55
түрі кездеседі. Бағалы балық — қортпа (белуга) үзындығы 6-7 м-ге, ал
салмағы 1800 кг-ға дейін жетелі, 100 жылға дейін тіршілік етеді. Бекірені ң (
осетр) ұзындығы 2,3 м, салмағы 100 кг-ға дейін барады. Шо қырдың (
севрюга) үзындығы 2,2 м-ге, салмағы 40-80 кг-ға дейін жетелі. Каспийде
олардан басқа сазан, көксерке, сыла, майшабақ, т.б. ау даналы.
• Біріншіден, су деңгейінің
көтерілуі теңіз
жағалауындағы табиғи
жайылымдардың
көлемін тарылтып,
қүстар мен
жануарлардың мекенін
басып қалды. Суға
тоскауыл үшін соғылған
бөгеттер жағалаудың
фаунасы мен флорасына
зор шығын келтірді.
Балықтардың уылдырық
шашу аясы мен
құстардың үя салу
тығыздығы кеміп,
биокөптүрліліктің
азайып кету проблемасын
туғызып отыр.
Балықтардың жойылуы
• Екіншіден, теңіз деңгейінің
көтерілуі судың, ауа мен
топырақтың ластануына,
одан әрі экологиялық апатка
апарады. Судың мұнай
өнімдерімен ластануы 1980
жылдан бастап күшейе түсті.
Су құрамында пестицид
және ауыр металдардың
көбеюі бекіре сияқты бағалы
балықтар, теңіз мысығы,
құстардың жаппай ауруларға
ұшырап, қырылып қалу
фактілерін жиілетті. Соңғы
мәліметтер бойынша бекіре
балықтарын аулау 40 %-ға
азайды
Теңіздің көтерілуі
• Үшіншіден, су деңгейінің
көтерілуі теңіз
жағалауларындағы мұнай
ұнғыларын, мұнай
коймаларын, мұнай
өндейтін өнеркәсіп
орындарын, балық
комбинаттарын, елді
мекендерді су басып,
орасан зор шығын келтіре
бастады.
Шетелдік фирмалар
Төртіншіден, мұнай
игеруге шетелдік
инвесторларды тарту
Каспий теңізінің
экологиясын одан әрі
шиеленістіре түсуде.
Мұнай өндірумен бірге
ауаға шығатын ілеспе
газдардың көтерілуі
аймақтың ауа ағынында
зиянды газдар үлесін
көбейтіп отыр. Теңіз
жағалауларының тозуы
техногендік процестерді
жылдамдатып, аумақтың
шөлге айналуына себепші
Назарларыңызға рахмет

Ұқсас жұмыстар

Химиялық ластану

Каспий экологиясы туралы

Құятын өзендер

Жанартаулық көлдер

Каспий теңізі экологиялық проблемалары

Каспий көлінің көріністері

КЛАСС ТАРМАҒЫ

Атлант мұхиты

Жайық өзені туралы ақпарат

Балқаш көлінің көріністері

Пәндер