Гаметогенез жә не ұрықтану процесі

Гаметогенез және ұрықтану процесі

Орындаған: Мухаметжанова Назым

Жумангазина Асем

Е-313 топ

Гаметогенез (gametogenesis; gametos - жыныс, жыныс клеткасы; genesis - шығу тегі) - жыныс жасушаларының жыныс бездеріндегі (ен, жұмыртқалық) даму процесі.

ГАМЕТОГЕНЕЗ

СПЕРМАТОНЕГЕЗ

ОВОГЕНЕЗ

Гаметогенез

Жыныс жасушалары немесе гаметалар жыныс бездерінде дамып-жетіледі. Аналық жыныс безінде жұмыртқа жасушалары, аталық жыныс бездерінде сперматозоид жасушалары түзіледі. Организмнің жыныс бездері пісіп-жетілген кезде алғашқы ұрық жасушалары белсенді жағдайда көшіп бөліне бастайды.

Жалпы жыныс бездерінде аналық және аталық гаметалардың дамып жетілуін гаметогенез деп атайды.

Көбею зонасы (митоз)

Өсу зонасы

Жетілу зонасы (мейоз)

Қалыптасу зонасы

Сперматогенез

Сперматогенез - аталық жыныс жасушалары - сперматозоидтардың даму процесі.

Сперматогенез процесі аталық жыныс безінің (ен) ирек тұқымдық өзекшелері қабырғаларында жүреді.

Сперматогенездің кезеңдері

І. Көбею кезеңі

ІІІ. Жетілу кезеңі

ІV. Қалыптасу кезеңі

ІІ. Өсу кезеңі

Сперматогенездің кезеңдері

Көбею кезеңінде жас жыныс клеткалары үздіксіз митоздық бөліну арқылы көбейіп, сперматогониялар (алғашқы аталық жыныс жасушалары) түзіледі. Олардың біраз бөлігі митоз арқылы бөлініп, одан әрі көбейе береді. Ал қалған бөлігі бөлінуін тоқтатып, сперматогенездің келесі өсу кезеңіне өтеді.

Өсу кезеңінде сперматогониялар келесі кезеңдердегі бөліну процестеріне қажетті заттармен (ДНҚ, протеиндермен) қорланып, үлкейіп өседі де, біріншілік

сперматоциттерге айналады.

Жетілу кезеңі жыныс жасушаларының қатарынан екі рет бөлінуімен ерекшеленеді. Бірінші бөліну нәтижесінде екіншілік сперматоциттер, ал екінші рет бөлінуден соң, екіншілік сперматоцитерден ядроларында хромосомалардың гаплоидты (сыңар хромосомалар) жиынтығы болатын сперматидалар пайда болады.

Қалыптасу кезеңінде сперматидалардан сперматозоидтар түзіледі. Әрбір біріншілік сперматоциттен төрт сперматозоид жетіледі.

Сперматозоид

Сперматозоид (грек. Sperma, spermatos - ұрық, zoon - тіршілік иесі және eіdos - түр) - адамның, жануарлар мен көптеген өсімдіктердің жетілген гаплоидты аталық жыныс клеткасы. 1677 жылы сперматозоидты сүтқоректілердің спермасынан Антони ван Левенгук тапты. Ал сперматозоид терминін ғылымға 1827 жылы К. М. Бэр енгізді. Сперматозоид сперматогенез процесінің нәтижесінде пайда болып, аналық жұмыртқа клетканы ұрықтандырады. Сперматозоидпен аналық жұмыртқа қосылғаннан кейін зигота түзіледі де, ұрықтың дамуы басталады. Жануарлардағы сперматозоидтың ұзындығы әр түрлі болады. Мысалы, омыртқалы жануарларда 10 - 100 мкм, жәндіктерде бірнеше мм-дей болады. Адам сперматозоидының орталық көлемі 16 - 19 мкм3.

Сперматазоидтың құрылысы

Сперматозоидтің түрлері

Қоян

Тышқан

Теңіз шошқасы

Адам

Шаян

Өрмекші

Қоңыз

Қырықбуын

Мүк

Папортниктің сперматозоиді

Овогенез

Овогенез (ovogenesis, лат. ovum - жұмыртқа, genesis - шығу тегі) - жұмыртқа жасушасының даму процесі. Овогенез аналық жыныс безінің (жұмыртқалықтың) фолликулды аймағында (жыныс жасушаларының даму процесі жүретін жұмыртқалықтың аймағы) жүреді.

Овогенез

І. Көбею кезеңі

ІІ. Өсу кезеңі

ІІІ. Даму кезеңі

Овогенез

Овогенез процесінде овоциттер үш даму кезеңдерінен: көбею, өсу және жетілу кезеңдерінен өтеді. Аталған кезеңдерде кезегімен әртүрлі даму сатыларындағы аналық жыныс жасушалары: овогониялар, біріншілік овоциттер, екіншілік овоциттер және пісіп жетілген овоциттер (жұмыртқа жасушалары) дамиды. Әрбір біріншілік овоциттен тек бір ғана жұмыртқа жасушасы (овоцит) пісіп жетіледі. Овоцитпен қатар, кейіннен кері ыдырап кететін 3 бағыттауыш денешіктер де пайда болады.

Жұмыртқа жасушасының құрылысы

Ұрықтану

Ұрықтану - аталық және аналық жыныс клеткаларының қосылуынан

зиготаның пайда болуы.

Жануарлардағы ұрықтану

Жануарларда болатын ұрықтану процесін бірнеше фазаға бөлуге болады. Жұмыртқа клекасының кез келген бір нүктесіне сперматозоидтың бекінуі немесе микропиле арқылы оған енуі - бірінші фазаның басталуы. Сперматозоид басының жұмыртқа клеткамен түйісуі химиялық реакциялар тізбегінің бастамасы болып табылады. Бұл фазаны жұмыртқаның активтену фазасы деп атайды. Жұмыртқа клеткасына бір сперматозоид (моноспермия), ал кейбір жануарларда бірнеше сперматозоидтар (полиспермия) енгеннен кейін ұрықтану процесінің екінші фазасы-басталады. Жұмыртқа клеткасының ішіне енген сперматозоид аналық ядромен қосылып бірігуге «дайындалады», ол митоз бойынша жүреді: сперматозоид ядросы біртіндеп ісінеді де интерфаза кезіндегі ядроға ұқсайды. Мұндай ядро аталық пронуклеус деп аталады. Сперматозоид ядросымен қосылып бірігуге дайын болған (мейоздың барлық фазасынан өткен) жұмыртқа клеткасының ядросын аналық пронуклеус деп атайды. Мейоз аяқталғаннан кейін ғана, яғни аналық пронуклеус түзілгеннен кейін ғана кариогамия іске асады. Ұрықтану актісінде гаплоидты екі пронуклеус бір ядро болып бірігеді де, зигота түзеді. Осы мезгіл жынысты көбею процесінің кульминациялық шегі болып табылады. Алдыңғы ұр-пақтағы мейозда ажырап кеткен гомологиялық хромосомалар кариогамия нәтижесінде зиготаның бір ядросына қайтадан бірігеді. Жыныстық көбеюде хромосомалардың диплоидты жиынтығы осылай қалпына келеді.