Жануарлардың асқорыту жүйесі

Презентация қосу

ЖАНУАРЛАРДЫҢ
АСҚОРЫТУ ЖҮЙЕСІ
Орындаған: Кабидолдинова Н.Т.
Беікбол Н.Н.
Тексерген: Сатиева Қ.Р.
Мазмұны
Азық қорыту аппараты
Ерін, ұрт, қызыл иек, қысқа сауытты
тістер,тандай,
Өңеш, жұтқыншақ
Қарын,
Жіңішке ішек, жуан ішек
Бездер
Кіріспе
Азық қорыту аппараты (пищеварительный аппарат) —
apparatus digestorius — азықты қабылдау, оны
механникалық өндеуден өткізу (үсақтау, жібіту,
араластыру), мүшелерден мүшелерге жылжыту,
биологиялық (микроорганизмдердің көмегімен
бактериялар, қарапайымдар, саңырауқүлақтар) жөне
химиялық өңдеулерден өткізіп, қорытылған қоректік
заттарды сіңіру, азыққалдыған сыртқа шығару сияқты
қызметтерді атқаратын ішкі мүшелерден түрады. Азық
қорыту аппараты сыртқы ортамен жануарлар
денесіндегі екі табиғи дене тесіктері (кіреберіс тесік —
ауыз саңылауы, шығаберіс тесік — аналь тесігі) арқылы
қатысады. Ол негізінен жүйелі түрде кезектесе
орналасқан түтікше мүшелерден және олармен өзектер
арқылы байланысқан ірі ас қорыту бездерінен қүралған.
Азық қорыту аппараты
Азық қорыту аппаратын фило-онтогенездік
түрғыдан терт бөлімге бөледі:
1. Бас бөлімге - ауыз қуысының мүшелері мен

жүтқыншақ жатады. Олар бірігіп, ауыз-
жұтқыншақты қүрайды.
2. Алдыңғы бөлім - өңеш пен қарыннан түрады.

3. Ортаңғы бөлімге - ащы ішек (он екі елі, аш,

мықын ішектер) пен ірі ас қорыту бездері (бауыр,
ұйқы безі) жатады.
4. Артқы бөлім - жуан ішектен (бүйен, тоқ, тік

ішектер) түрады.
Ауыз қуысы (cavum oris )

Жұтқыншақпен жалғасып, бас бөлімді қүрайды.

Оның кіреберіс тесігі — ауыз саңылауы (rima oris), ал
ауыздан жұтқыншаққа шығаберіс тесігі — ecils
(isthmus faucium) деп аталады. Ол тіл түбірі мен
жұмсақ таңдай арасында болады. Ауыз қуысы екі
бөлімнен: ауыздың кіреберіс бөлімінен (vestibulum
oris) және өзіндік ауыз қуысынан (cavum oris proprium)
түрады. Ауыздың кіреберіс бөлімінің сыртқы
қабырғасын - еріндер мен ұрт, ішкі қабырғасын -
қызыл иек пен тістер қүрайды. Ал өзіндік ауыз қуысы
- қызыл иек пен тістен жүтқыншаққа дейінгі кеңістік.
Ауыз қуысы мүшелерінің ішкі бетін тері типтес
кілегейлі қабық қаптап жатады. Ол екі қабаттан: ішкі
көпқабатты жалпақ эпителийден және оның
астындағы өзіндік тақташадан (борпылдақ дәнекер
үлпасы) тұрады. Ауыз қуысының мүшелері: жоғарғы
және төменгі ерін, ұрт, тіс, қызыл иек, қатты және
жүмсақ тандай, тіл, сілекей бездері.
Ерін
Ерін (губы) — labia — ауыз саңылауын шектейтін терілі-
етті мүше. Ол үш кабықтан:ішкі кілегейлі, ортаңғы етті
(ауыздың доңгелек бүлшық еті) қабықтардан және
сыртқы теріден түрады. Кілегейлі қабык екі кабаттан:
ішкі көпқабатты жалпақ эпителийден және оның
астындағы өзіндік тақташадан түрады. Жоғарғы және
томенгі ерін (labium superiuset inferius) кілегейлі
қабықтарында еріннің майда қабырғалық сілекей бездері
(glandulae labiales) орналасады. Олардың өзектері ауыз
куысына ашылады. Жоғарғы және төменгі еріннің
ауыздың екі бүйіріндегі түйіскен бүрышын езу (angulus
oris) — деп атайды. Ерін терісінде жекеленген сезім
түктері (pili tactilis) орналасады.
Ерін
Иттің асқорыту бөлімі:
1 – танау;
2 – жоғарғы ерін;
3 – фильтр;
4 – кескіш тістер.
Ерінінің ерекшелігі: жүқа жөне нашар
қозғалады. Ауыз саңылауы үзынынан созылып,
оның езулері 3-4 азу тістерінің қатарына дейін
жетеді. Жоғарғы ерін ортасынан су ағар
сайымен екіге бөлініп түрады. Тәменгі
ерін көлемі жағынан жоғарғы ерінге
қарағанда сәл көлемділеу келеді.

Шошқа:
1 – төменгі ерін;
2 – кеңсірік айнасы;
3 –азу тіс ойысы;
4 – ауыз бұрышы.
Ернінің ерекшелігі: жоғарғы ерні түксіз талпақ
танаумен (planum rostrale) жалғасқан. Төменгі
ерін үшкілдеу болып келеді. Ерін езулері 3-4 азу
тістердің түсына дейін созылады.
Ірі қара
1 – төменгі ерін;
2 – жоғарғы ерін;
3 – ерін-мұрын айнасы;
Ернінің ерекшелігі: қалың, бірақ қысқалау
келеді және нашар қозғалады. Жоғарғы еріннен
мүрын тесігіне дейінгі аумақта түксіз
пигменттелген терімен қапталған қаңсар
(planum naso-labiale) созылып жатады. Қа ңсарда
сір сүйығын бөлетін сірлі бездер орналасады.
Әдетте, сүйықтың булануы нәтижесінде
қаңсардың сыртқы беті түрақты ылғалды да,
салқын болып түрады. Ерін езуі азу тістерінің
алдында болады.
Жылқы
1 – жоғарғы ерін;
2 – төменгі ерін;
3 – иек;
4 – танау.
Жылқының еріндері қалың, үзын және
қозғалмалы келеді. Төменгі ерін жақсы жетіліп,
иекпен (mentum) жалғасады. Еріннің езуі азу
тістің алдыңғы жағында болады.
Ұрт
Ұрт (щеки) — bucca — құрылысы ерінге үқсас терілі-етті м үше. Ол
сыртынан терімен, ал ішкі беті ауыз қуысыны ң кілегейлі қабы ғымен
қапталған. Ұрттың негізін ұрт бүлшық еті түзеді. ұрт ауыз қуысыны ң екі
бүйір қабырғаларын қүрайды. Ұрттың ұзындығы ауыз саңылауының
ұзындығына байланысты. Ауыз саңылауы ұзын болған сайын, ұртты ң
ұзындығы қысқа болады. Мысальі, иттің езуі ұзын да, ұрты қыс қа. Бүған,
керісінше, шөппен қоректенетін жануарлардың үрты үзын, ал ауыз
саңылауы қысқа келеді. Ұрттың ішкі кілегейлі қабы ғы бетінде, жо ғар ғы азу
тістердің тұсында шықшыт (қүлақтүбі) сілекей безі өзегіні ң б үртігі (papilla
parotidea) ашылады. Ұрттың кілегейлі қабығында ұрт сілекей бездері
(glandulae buccales) орналасады. Әсіресе, олар ш өппен қоректенетін
жануарларда жақсы дамыған. Ұрт бездері дорсальды және вентральды
болып екі топқа бөлінеді. Олар жоғарғы және төменгі тіс до ғалары
деңгейлерінде, езу мен үлкен шайнау бұлшы қ еті аралы ғында орын тебеді.
Ерекшеліктері
Жылқы ұрты ұзын болып келеді. Шықшыт безінің өзегі ұрттың ішкі
бетіне, 3 -інші жоғарғы азу тіс түсында ашылады.
Сиыр ұртының кілегейлі қабығында ұшы ауыз саңылауына кері

бағытталған, пішіні конус төрізді емізікше бүртіктер орыаласады. Олар ауыз
куысындағы азықтың кері түсіп қалмауын қамтамасыз етеді. Шықшыт
безінің өзегі 5 -інші азу тіс деңгейінде ашылады.
Қой мен ешкі ұртында да конус тәрізді емізікше бүртіктер болады.

Шықшыт безінің өзегі 4 -інші азу тіс қатарында, ұрттың ішкі бетіне
ашылады.
Күйіс кайтаратын малдарда дорсальды және вентральды ұрт бездерінен

басқа аралықұрт бездері де кездеседі.
Шошқада шықшыт безінің өзегі 4-5 -інші азу тістің деңгейі түсында

ашылады.
Ит ұртының кілегейлі қабығы пигменттелген. Шықшыт безінің өзегі 3 -інші

азу тіс қатарында ашылады. Дорсальды ұрт бездері орналасу орнына қарай
бет бездері (gl. zygomatica) -- деп аталады. Вентральды ұрт бездері болмайды.
Қызыл иек
Қызыл иек (десны)— gingiva — жақ
сүйектердің тіс жиектерін қаптап, тістерді тіс
үяларына бекітіп түратын ауыз қуысы кілегейлі
қабығының қатпары.
Ит тістер:
1 – жоғарғы қысқа тістер;
2 – ортаңғы кескіш тістер;
3 – езу тіс;
4 – төменгі азу тіс;
5 – жоғарғы азу тіс;
6– қызыл иек.
Тіс
Tiс(зубы) — ауыз қуысының қатты туынды мүшесі. Ол
қызметіне байланысты:
күрек тістер (dentes incisivi - I),
сойдақтістер (dentes eanini - C),
алдыңғы азу тістер (премолярлар - dentes premolares - Р)
және
нағыз азу тістер (молярлар — dentes molares - М) болып
бөлінеді.
Жануарлардың жасына қарай: сүт тістерге (dentes deeidui -
Dd) және түрақты тістерге (dentes permanentes - Dp)
бөлінеді. Қүрылысына байланысты: қысқа сауытты және
үзын сауытты тістер болып бөлінеді. Тістер бассүйектің
жоғарғы жақ, түмсық және төменгі жақ сүйектерінің тіс
үяларында орналасып, жоғарғы және төменгі тіс доғаларын
(аркадаларын) құрайды.
Қысқасауытты тістер (brachiodontes)
Бір-бірінен анық ажырайтын үш бөліктен: тіс сауытынан (тістің ауыз
қуысындағы бөлігі), тіс түбірінен (тістің жақ және түмсық сүйектер
үяларындағы бөлігі) —және тіс мойнынан (тіс сауыты мен тіс түбірі
шекарасындағы қызыл иек қаптап түрған жіңішкелеу бөлігі) —тұрады. Tic
сауыты үш қабаттан қүралған. Оның сыртқы қабаты ақ түсті тіс кіреукесі
(эмаль) ауыз қуысы кілегейлі қабығы эпителий қабатының туындысы, я ғни
ол даму барысында эпителийден жетіледі. Кіреукені ң астында ғы дентин
тістің негізін қүрайтын қүрылысы ерекше сүйек үлпасынан т үрады.
Дентиннің ішкі жағында қан, лимфа тамырлары мен ж үйкелерге бай
жүмсақ дәнекер үлпасы пульпаға толған тіс қуысы болады. Tie т үбірі де
үш қабаттан қүралған. Ол сыртынан сары түсті цементпен қапталған.
Қалған төменгі екі қабаты тіс сауытына үқсас, яғни дентиннен ж әне тіс
қуысындағы пульпадан түрады. Қысқа сауытты тістің тіс сауыты
шайнаған сайын, үйкеліп қажалып, қартайған жануарларда толығымен
желініп көрінбей кетеді. Қажалған тіс тіс түбірі жағынан өсіп шы қпайды.
Ұзын сауытты тіс
Тек тіс сауытынан түрады. Оның мойны мен түбірі болмайды. Біра қ,
тіс сауытының кішкене бөлігі ғана ауыз қуысында көрініп түрады.
Ал қалған белігі тіс үясында орналасып, тіс түбірінің қызметін
атқарады. Tie үйкеліп қажалған сайын, тіс тіс үясынан ауыз куысына
қарай өсіп шыға береді. Жасы үлғайып сақайып қартайған
жануарлардың тіс сауыты қысқа болып, аздап тіс түбірі пайда бола
бастайды. Үзын сауытты тіс сыртынан ішіне қарай төрт кабаттан:
цементтен, кіреукеден, дентиннен және пульпаға толған тіс
қуысынан түрады. Даму барысында цемент, дентин және пульпа
мезенхимадан жетіледі, яғни олар кілегейлі қабықгың өзіндік
тақташасының туындылары болып саналады.
Тіс кіреукесі
Бір қатарда орналасқан ұсак алты қырлы тым қатты эмаль
призмаларынан түзілген. Tiс кіреукесі қүрамының 98%
минералды тұздар құрайды. Сондықтан, кіреуке жануалар
организміндегі ең берік зат. Оның тығыздығын кварцпен, ал
омырылғыштығын фарформен салыстыруға болады.
Дентин тістің негізін қүрайтын қүрылысы ерекше сүйек үлпасы.
Дентин жасаушы торшалар одонтобласттар сүйек үлпасынан
тыс, тіс қуысындағы пульпаның дентин жағындағы сыртқы
бетінде бір қатарда орналасып, дентинді кіреуке қабатына
жапсарлай түзеді. Дентин қүрамынының 70 - 80% -ы минеральды
түздардан түрады.
Цемент қүрылысы сүйек үлпасына үқсас. Оның 60 - 70% -ы
минеральды түздардан түрады.
Тіс жұмсағы

Қан және лимфа тамырлары мен
жүйкелерге бай жіңішке талшықты
дәнекер үлпасынан түрады.
Ерекшеліктері
Биеде сойдақ тістер болмайды немесе олар нашар жетілген. Жылқының түрақты
тістері үзын сауытты, қатпарлы тістерге жатады. Т ұра қты курек тістерді ң пішіні
иілген сына тәрізді болып келеді. Жас төлдер тістердің жанасу беттері к өлдене ң
орналасқан сопақ пішінді болады. Күйіс қайтаратын жануарларда күрек тістер
тек төменгі жақтың әр жарты бөлігінде төрт-төрттен орналасады. Қүрылысы
жағынан олар қысқа сауытты тістерге жатады. Тістерді ң пішіні к үрекке үқсас. Азу
тістері үзын сауытты айшықты тістерге жатады. Бірінші премолярдан молярлар ға
қарай тістер көлемі үлкейе береді. Жоғарғы азу тістер т өменгі тістерге қара ғанда
екі еседей жалпақ та жуан келеді. Жоғарғы премолярларда айшы қты бір тіс м өрі,
ал молярларда екі тіс мөрі болады.
Шошқаның барлық түрақты тістері қысқа сауытты тістерге жатады. К үрек
тістерінің пішіні конус тәрізді. Жоғарғы жақта күрек тістер аралы ғында тіссіз
жиектер болады. Үрғашы шошқаның сойдақ тістері онша жетілмеген, ал
қабандардың тістері тым жақсы жетілген, олар өте еткір, үшб ұрышты болып
келеді. Азу тістері жанасу беттеріні ң пішініне қарай б үдырлы тістерге жатады.
Иттің түрақты тістерінің жанасу беттерінде үш-үштен өткір тісшелер болады.
Олардың ортаңғысы биіктеу келеді. Сойдақ тістері конус тәрізді, т өменгі бірінші
премолярдың бір ғана тісшесі болады. Ол кішілеу келеді. Оны “касқыр тіс” - деп
атайды. Азу тістерінің мөлшері артқа қарай үлкейеді. Жоғарғы және т өменгі тіс
аркадаларындағы қарама-қарсы орналасқан ең биік тістері “кескіш тістер” - деп
аталады. Иттің барлық түрақты тістері қысқа сауытты тістерге жатады.
Қатты таңдай
Сүйек тандаймен жанасып, ауыз қуысыны ң төбесін қүрайтын кілегейлі
қабық қатпары. Қатты тандайдың ортасында үзынынан тандай жігі (raphe
palatini) өтеді. Тандай жігінен оңға және солға тандай білеуліктері (rugae
palatini) орналасады. Күрек тістің артқы жа ғында тандай жігіні ң бойында
күректіс бүртігі (papilla incisiva) байқалады. Оның екі жа қ бүйіріне ауыз
және мүрын қуыстарын өзара жалғастырып түратын жүп күректіе өзегі
(ductus incisivus) ашылады.
А – ірі қара; Б –
шошқа; В – жылқы;
Г –ит; 1 – таңдай
жалы; 2 – таңдай
жігі; 3 – кескіш
бүртіктер; 4 –жылқы
бүртіктері; 5 – күрек
тістер; 6 – азу тістері;
7 – түбірлі тістер.
Ерекшеліктері
Жылқыда күрек тіс бүртігі тек жас қүлындарда ғана жақсы байқалады.
Тандай білеуліктерінің пішіні доға тәріздес болып келеді. Саны 16-18.
Кілегейлі қабық астында өте жақсы жетілген көктамыр (вена) торабы болады.
Сиыр таңдайында 15-20 шақты таңдай білеуліктері көрінеді. Олардың
алғашқы он екісінде жиектері артқа қарай бағытталған өткір тісті қырлары
болады. Негізгі білеуліктер аралығында үсақ білеуліктер де кездеседі. Со ңғы
3-6 -ншы білеуліктердің қырлары тегістеу келеді. Қатты тандайды ң кілегейлі
қабығы астында кілегей бөлетін таңдай бездері (gl. palatinae) бар. Күрек тіс
бүртігінің алдында қалыңдау келген тіс жастығын (pulvinus dentalis) байқауға
болады.
Қойдың қатты таңдайында 14, ал ешкіде 12 таңдай білеуліктері орналасады.
Шошқада 20 - 22 тандай білеуліктері бар. Қатты таңдайдың кілегейлі
қабығында жекеленген лимфа бадамшалары жақсы жетілген.
Итте 6-9 тандай білеуліктері болады. Олардың пішіні доға тәрізденіп келеді.
Жұмсақ таңдай
Немесе таңдай шымылдығы (небная занавеска) — velum palatinum — қатты
таңцайдың артқа қарай жалғасы. Оның негізін тандай с үйектен бастала- тын
таңдай бүлшық еті (m palatinus) қүрайды. Жүмсақ тандай ауыз қуысын
жүтқыншақтан бөліп түрады, оның ауыз және жүтқыншақ беттері болады. Ж үмсақ
таңцайдың жоғарғы беті мүрын қуысына тән кілегейлі қабы қпен, ал төменгі беті
ауыз куысына тән кілегейлі қабықпен қапталған. Ж үмса қ тандайды ң арт қы
жағындағы. бос иілген жиегін таңдай доғасы — деп атайды. Ол екі бүйірінен
жүтқыншаққа ауысып, оң және сол таңдай-жүтқыншақ доғаларын түзеді.
Тандай доғасы мен тіл түбірінің аралығында, ауыз қуысын ж үт қынша қпен
жалғастыратын ауыздың шығаберіс тесігі жатады. Та ңдай шымылды ғыны ң кілегейлі
қабығы, тіл түбіріне қарай өтіп, тіл денесінің түсында тандай-тіл доғасын түзеді.
Осы доғаның артқы жағында және тіл түбірінің екі бүйірінде таңдай
бадамшалары орналасады.
Жүмсақ тандайдың ауыз қуысына қараған бетінің кілегейлі қабығы көпқабатты
жалпақ эпителиймен қапталған. Онда кілегей б өлетін тандай бездері (gl. palatinae)
болады. Ал жүмсақ тандайдың мүрын-жүтқыншақ (аңқа) бетіндегі кілегейлі қабы қ
бірқабатты көп қатарлы кірпікшелі эпителиймен астарлан ған.
Таңдай шымылдығының бұлшықетері

1.Таңдай бүлшық еті (m. palatinus) жүмсақ тандайдың негізін
қүрайды. Ол таңцай сүйегінің артқы жиегінен басталып, тандай
доғасына бағытталады. Бүл бүлшықет жүтынғаннан кейін жүмсақ
тандайДы қысқартады.
2.Таңдай шымылдығын көтергіш бүлшық ет (m. levator veli
palatini) самай сүйектің ет өсіндісінен басталып, таңдай
шымылдығының орта түсына келіп аяқталады. Аталмыш бүлшық ет
жүтыну кезінде тандай шымылдығын көтеріп, есінді кеңейтеді.
3.Таңдай шымылдығын қатайтқыш бүлшық ет (m. tensor veli
palatini) таңдай шымылдығын көтергіш бүлшық етпен бірге басталып,
қанатша сүйектің ілмегіне қарай бағытталады да, одан асып өтігі
тандай шымылдығының екі бүйіріне бекиді. Бүл бүлшық ет жүту
кезінде тандай шымылдығын көтеріп, азықтың ауыз қуысынан
жүтқыншаққа өтуіне көмектеседі.
Ерекшеліктері
Жылқыда таңдай шымылдығы өте үзын. Оның тандай доғасы тіл
түбіріне дейін жетеді. Осыған байланысты жылқы басқа малдармен
салыстырғаңда аузымен дем ала алмайды. Таңцай шымылдығында
тақтандай бадамшасы, ал тіл түбірінің екі бүйірінде жүп тандай
бадамшалары орналасады.
Күйіс қайтаратын малдардың жүмсақ таңдайы сәл қысқалау келіп,
көмекей бөбешігінің үшына дейін созылады. Таңдай шымылдығыны ң
екі бүйірінде таңдай бадамшалары болады.
Шошқада тандай шымылдығы қысқа және қалың болып келіп,
бөбешікке горизонтальды бағытталады, Таңдай шымылдығында тақ
таңдай бадамшасы орналасады.
Итте таңдай шымылдығы тіл түбіріне қарай бағытталып, бірақ оған
сәл жетпей аяқталады. Тандай бадамшалары ерекше бадамша
қуыстарда (sinus tonsillares) орналасқан.
Тіл
Тіл (язык) — linqua, s. glossa — қимылы жақсы жетілген б үлшы қ етті м үше. Ол
бүлшық еттердің көмегімен тіласты және төменгі жақ сүйектермен байланыскдн.
Барлық жануарларда тіл ауыздағы азықгы араластырып, шайнау мен ж үту
процестерін іс жүзіне асырумен қатар, азықгың татымын аны қтайды. Тіл тіл
түбірінен (radix linguae), тіл денесінен (corpus linguae), тіл үшынан (apex linguae),
тіл арқасы (dorsum linguae) мен екі бүйір бетінен (fades lateralis) түрады. Оның
негізін үзынынан, көлденеңінен және тігінен өтетін бүлшы қ ет талшы қгарыны ң
шоғырлары құрайды. Тіл сыртынан ауыз қуысының кілегейлі қабы ғымен
қапталған. Тілдің бетінде екі түрлі: механикалы қ және татым емізікшелері болады.
Механикалықемізікшелерге: жіпше емізікшелер (papillae filiformes) және
конусша емізікшелер (papillae сопісае), ал татым емізікшелерге: еаңыраукүлакдіа
емізікшелер (papillae fungiformes), қорғанша емізікшелер (papillae vallatae) және
жапыракдіа емізікшелер (papillae foliatae) жатады. Татым емізікшелерде азы қты ң
дәмін анықтайтын татьіім баданалары орналасады.
Тілдің қатысуымен жануарлар организмінде дәм сезімі, сипап сезу сезімі, су мен
азықты қабылдау қызметтері атқарылады. Итте тіл дене қызуын реттеуге де
қатысады.
.Тілдің негізгі бүлшық еті (m. lingualis proprius) үзынынан, көлдене ңінен, тігінен
орналасқан бүлшық ет талшықтары шо ғырларынан т үзілген. Тілді ң еттік негізін
қүрайды.
2.Біз-тіл (бүйірлік) бүлшық еті (m. stiloglossus) тіласты сүйегі үлкен б үта ғыны ң
бүйірінен басталып, тілдің екі қапталын бойлай, оны ң үшына дейін жетеді. Б үлшы қ
еттің оң және сол жағы бірдей жиырыл ғанда, тілді арт қа тартып қыс қартады. Ал
олардың әрқайсысы жеке жиырылғанда, тілді өз жа ғына қарай б үрады.
3.Тіласты-тілбүлшық еті (m. hyoglossus) тіласты сүйекті ң денесі мен к өмекей
мүйіздіктерінен басталып, тіл б үлшы қ етінде ая қталады. Б үлшы қ ет тілді арт қа
тартып қысқартады жөне оған жалпақ пішін береді.
4.Иек-тіл бүлшық еті (m. genioglossus) төменгі жақ сүйектің иек б үрышынан
басталады да, тілдің үшы мен денесінде ая қталады. Атал ған б үлшы қ ет тілді ал ға
тартып, оған жалпақ пішін береді ж әне оны қатты та ңдайдан ажыратады.
5.Иек-тіласты бүлшық ет (m. geniohyoideus) пішіні үршық төрізді ет. Ол томенгі жа қ
сүйектің иек бүрышынан басталып, иекіл б үлшы қ етіні ң т өменгі бетімен арт қа қарай
бағытталады да, тіласты сүйек денесінде немесе оны ң тіл осіндісінде ая қталады.
Еркешеліктері
. Жылқы тілінің сілекей бездері сірлі-кілегейлі
сілекей боледі. Тілде бір ж үп қорғанша емізікше,
кейде үшіншітақ емізікше де кездеседі. Конусша
емізікше болмайды. Күйіс кэйтаратын жаиуарлар
тілінің жоғарғы арқа бетінде тіл жастығы (torus
linguae) болады. Олардың тілдерінің үштары
үшкірлеу болып келеді. Тілдің кілегейлі кдбы ғында
пигментгі аймақгар көрінеді. Бұларда ко- нусша
емізікшелер жақсы жетілген, қорғанша
емізікшелердің саны тіл- дің бір жақ жартысында:
сиырда — 8-7 (21), қойда - 18-28, ешкіде - 11-18
-ден болады. Жапырақша емізікшелер болмайды.
ЕрекшеліктеріШошкңның тілі жіғушке, ұзын,
үшкір болып келеді. Оның дорсальды бетінде бір
жүп қорғанша емізікше орналасады. Тілді ң
вентральды бетіндегі кілегейлі кдбы қ астында тіл
шеміршегі болады. Ит тілінің пішіні жаппақ,
жіңішке және ұзын болып келеді. Оны ң дорсальды
бетімен тілдің орталықсайы (sulcus medianus
linguae) өтеді. Қорғанша емізікшелерді ң саны 2-3

ЖҮТҚЫНШАҚ

Жүгқыншақ (глотка) — pharynx — ауыз куысын өңешпен, мұрын қуысын көмекеймен
жалғастыратын, азық қорыту және тыныс алу жүйелеріне ортақ, пішіні т үтікше келген етті-жар ғақты
мүше. Жүтқыншақ басқа мүшелермен жеті тесік аркылы қатысады. Олардың үшеуі кіреберіс
тесіктер: жүтқыншаққа ауыз қуысынан есін (бір тесік), мүрын қуысынан екі хоана тесіктері
ашылады. Ал олардың төртеуі шығаберіс тесіктер: жүтқыншақган оң және сол есту түтіктеріне
шылатын екі тесік және өңеш пен көмекейге ашылатын тағы екі жүтқыншақ және көмей тесіктері.
Жүтқыншақ қүрьшысы жағынан түтікше мүше. Оның қабырғасы үш: ішкі кілегейлі, ортаңғы етті
және сыртқы адвентиция қабықтарынан түрады. Жүтқынілақгың ішкі кілегейлі қабығының бетінде
ауа жүретін тыныс алу жолы және жүтылатын азық жүретін азықжолы айқасып жатады.
Жүтқыншақ кілегейлі қабығының тыныс алу жолын аңқа (nasopharynx) — деп атайды. Оны тыныс
алу жолдарына тән кілегейлі қабық астарлайды, яғни ол бірқабатты көпқатарлы кірпікшелі
эпителиймен астарланған. Ал жүтқыншақгың азық жүретін жолының кілегейлі қабығын ауыз
қуысына тән кілегейлі қабықастарлайды, яғни ол көпқабатты жалпақ эпителий- мен астарлан ған.
Ауыз куысында өнделген азық жүтылған кезде, жүмсақтандай азықгың кысымымен жоғары
котеріліп, хоана тесік- терін жабады. Ал тіл түбірінің қысымымен к өмекей б өбешігі к өмекей тесігін
жауып, ауа жүретін жол жабылады да, азық өңеш тесігі арқьшы жүтқыншақ қабыр ғасындағы етті
қабықтың көмегімен өңешке итеріліп, азық жүтылады. Жұтылғаннан соң, тіл түбірі алға кетіп,
өңеш арткд қарай жылжып, жүмсақтаңцай томен түседі де, бөбешік алға қарай көтеріліп, ауа
жүретін тыныс жолы ашылады.
Жүтылу процесін іс жүзіне асыратын жүтқыншақтың ортаңғы етті қабы ғы үш жүп: алды ңғы,
ортаңғы және артқы тарылтқыш және бір жүп кеңейткіш бүлшық еттерден қүралган.
Жүтқыншақтың бүлшық еттері негізінен көлденең жолақты ет үлпасынан түрады.
Жүтқыншақгың тарылтқыш бүлшык. еттері
1. Ростральды (алдыңғы) гарылтқыш бүлшық етгері өз кезегінде екі жүп бүлшық еттен түрады.
Олар: 1) таңдай-жүгқыншақ бүлшық еті (m. palatopharyngeus) және 2) қэнат-жүгқыншақ бүлшық
еті (т. pterygopharyngeus). Тандай-жүтқыншақ бүлшық еті бастың тандай, канатша сүйектерінен және
таңдай бүлшық етінен басталады. Бүлшық ет гаңдай-жүгқьшшақ жігінің (raphe pharyngis)
каудальды бәлігінде аяқталады. Бүлшық еттің вентральды жағы тандай жүтқыншақ доға- сының
негізін қүрап, жиырылу кезінде тіл түбірін өңешке жақын- датады. Кднат-жүтқыншақ бүлшық еті
қанатша сүйектен басталып,жұтқыншақ жігіне келіп аяқталады да, жүтқыншақтың артқы қабырғасын
алға тартады. Жалпы алғанда жұтқыншақтың ростральды бұлшық еттері аңканы тарылтып, өңешті
кеңейтеді.
2.Ортаңғы тарылтқыш бұлшық ст немесе тіласты-жүтқыншақ бұлшық еті (m. constrictor
pharyngis medius s. m. hyopharyngeus) жұп бұлшық ет. Бүлшық ет тіласты сүйектің ортаңғы бунағынан
(стилогиоидтан) және осы сүйектің үлкен мүйіздігіннен (тиреогиоидтан) басталып, жүтқыншақ жігіне
келіп аяқгалады.
3.Каудальды тарылтідыш бүлшық етгер (m.rn. constrictores pharyngis caudales) екі жүп
бүлшықеттен қүралады. Олар дажүтқыншақжігінде аяқталады. Бүл еттердің біріндіі жүбына
көмекейдің қалқанша шеміршегінен басталатын қалқаншажүтқыншақ бүлшық еті
(m.thyreopharyngeus), ал екінші жүбына көмекейдің сақинаша шеміршегінен басталатын сақинаша-
жүтқыншақ бүлшық еті (ш. cricopharyngeus) жатады. Жүгқыншақгың ортаңғы жене каудальды
тарылтқыш қысқыш бүлшық еттері өңделіп жүтылуга арналған азықгы оңешке қарай жылжытуға
көмектеседі.
Жүіқыншақтьщ кеңейткіш бүлшық еті
1.Каудальды без-жүтқыншақ бүлшық еті (m. styiopharyngeus) тіласты сүйектің ортаңғы
бунағының медиальды бетінен басталып, комекейдің қалқанша шеміршегінде аяқталады. Бүлшық
еттің негізгі қызметі жүту кезінде жүтқыншақтың артқы бөлігін кеңейтіп, аңқаны тарылтады.
Өңеш қүрылысывдағы ерекшеліктер. Жылқьща есту түтігінің тесігі үзын келеді. Ол хоана
тесіктері қабырғасына жақын орналасады. Оның медиальды қабырғасында шеміршек пластинкалары
мен түтік бадамшалары болады. Күйіс қайтаратын жануарлар хоаналары екі бүйірінен сығыңқы
келеді. Есту түтігінің жүтқыншақтесігі онша үлкен емес. Шошқада жүткьіншақтың өңешке отер
болігінің жоғарғы жағында жүгқыншақ кдл гасы (recessus retrophaiyngeus) болады.
Жүтқыншақтың сыртқы адвентиция қабығы борпылдақ дәнекер үлпасынан түрады.
Жүтқыншақгың кілегейлі қабығында жүтқыншақ бездері (gl. pharyngeae) және лимфа фолликулдары
орналаскдн. Лимфафолликулы жүтқыншақтың артқы жағында жүтқыншақбадамшасын (tonsilla
pharyngeae) түзеді.
ӨҢЕШ

Өңеш (пищевод) — oesophagus — жүтқыншақты
қарынмен жалғастырып, жүтылған азықгы ауыз
қуысынан қарынға жеткізетін, үзын түтікше мүше.
Денедегі орналасу орындарына байланысты ол үш
боліктен: мойын болігінен (pars cervicalis), кокірек
бөлігінен (pars thoracica) және қүрсақ бөлігінен (pars
abdominis) тұрады. Түтікше мүше ретінде өңештің
қабырғасында үш қабықажыратылады. Олар: ішкі
кілегейлі қабық, ортаңғы етті қабық және сыртқы
мойын бөлігінде адвентиция қабығы, ал кәкірек пен
құрсақ бөліктерінде сірлі қабық.
Өңештің мойын бәлігі жүтқыншақтан басталады да,
қарынға қарай бағытталып, көмекей мен кеңірдектің
дорсальды бетінде орналасады. Ол көкірек қуысына
кірер алдында, 5 -інші мойын омыртқаның түсында
кеңірдектің сол жағына қарай иіліп төмен түседі де,
көкірек қуысында ол қайтадан кеңірдектің жоғарғы
жағына көтеріледі. Одан өрі жүректің үстімен, қолқа
доғасының оң жақ бетімен өтіп, 9- 10-ыншы
қабырғалар түсында көкеттің өңеш тесігі арқылы
қүрсақ қуысына өтеді. Өңеш қарьінның сол
жағындағы кардиальды үшына барып ашылады.
Өңештің қарынға ашылатын тесігін қарын кіреберісі
(ostium cardiacum) — деп атайды.
Оңеш қабырғасының гистологиялық қүрылысы.
Оңештің ішкі кілегейлі қабығы торт қабаттан түрады. Оның ішкі бетін
көпқабатты жалпақ эпителий үлпасы астарлайды. Эгхителий қабаты
астындағы өзіндік тақташа қабаты жақсы жетілген. Ол борпылдақ дәнекер
үлпасынан түрады. Үшінші етті қабаты бірыңғай салалы ет үлпасьі миоциттер
шоғырларынан түзілген. Етті қабаттың жиырылуы оңештің кілегейлі
қабығының қатпарланып түруына себепкер болады. Етті қабат миоциттері
оңештің үзын бойымен орналасады. Борпылдақ дәнекер үлпасынан түратын
тортінші кілегейліасты негізде әр түрлі жануарларда түрліше дәрежеде
жетілген кілегей белетін өңеш бездері (gl. oesophageae) орналасады.
Өңештің етті қабығы жүтқыншақтан басталған бойда колденең жолақты ет
ұлпасынан түрады. Бірақ, өңеш қарынға жақындаған сайын, біртіндеп
бірыңғай салалы ет ұлпасына ауысады. Етті қабық- тың қабаттары
жүтқыншақтан қарынға дейінгі оңештің үзын бойында әр түрлі бағытта
орналасады. Етті қабықтьің қабаттары өңеш жүтқыншақтан басталған бойда
өңеш қабырғасында сақина тәрізді, одан соң, қиғаш орналасады. Қарынға
жақындаған сайын етті қабық сыртқы үзынша және ішкі көлденең сақинаша
қабаттарға ажырайды. Өңештің етті қабығы жүтқыншақтың жігінен және
көмекейдің ожауша және сақиыаша шеміршектерінен басталады.
Өңештің сыртқы қабығы, оның мойын бөлігінде адвентиция қабығынан
(борпылдақ дәнекер үлпасы), ал кокірек пен қүрсақ қуыстарындағы
бөліктерінде сірлі қабықтан түрады. Адвентицияны борпылдақ дәнекер
үлпасы қүрайды. Ал сірлі қабық екі қабаттан: ішкі жүқа дәнекер үлпалық
қабаттан және сыртқы бірқабатты жалпақ эпителий үлпасынан
(мезотелийден) түрады.
Ерекшеліктері. Жылқының еңешінде кілегей болетін
бездер, оның тек жүтқыншақпен шекаралас алды ңғы
болігінде ғана болады. Етті қабығында колденең
жолақты бүлшық ет үлпасының бірыңғай салалы ет
үлпасына ауысуы оңештің жүректен кейінгі болігінде
ғана байкалады. Диафрагманың өңеш тесігі 12 -
қабырға түсында
орналасады. Күйіс қайтаратын жануарлар
өңештерінде кілегей бөлетін бездер еңештің тек
басталар аймақтары қабырғаларында ғана кездеседі.
Шошқада бездер өңештің мойын бөлігінде
орналасады. Етті кдбығының қарын ға жақын со ңғы
бөлімдері бірыңғай салалы ет ұлпасынан түрады. Итге
кілегей бөлетін бездер жақсы жетілген. Олар өңештің
барлық бөлімдерінде болады. Кілегейлі өңеш бездері
қүрылысы жағынан күрделі көпіршікше- түтікше
бездерге жатады. Без ацинустары (со ңғы б өлімдері)
өңештің кілегейлі қабығының кілегейліасты негізінде
орналасады. Ацинустардың қүрылысы сілекей
бездеріндегі кілегейлі ацинустар к үрылысына үқсас,
яши олардың қабырғаларын бірқабатты призма т әрізді
мукоциттер қүрайды. Бездердің шығару өзектері
өңештің ішкі бетіне ашылып, өңеш кілегейлі
қабығының ішкі бетін сылап түратын кілегей б өледі.
Қарын

ҚАРЫН
Қарын (желудок) — ventriculus, s. gaster — азы қ
қорыту түтігінің қагішықтәрізді кеңейген бөлігі.
Ол сол болу, механикалық (азықгы қозғау,
араластыру, сығу) және биологиялық
(микроорганизмдердің көмегімен көп бөлімді
қарынның алдыңғы бөлімдерінде) өңдеу, қорыту
(сөл қүрамындағы ферменттердің қатысуымен
күрделі органикалық заттарды белоктарды
қарапайым қүрамына ыдырату), қорытылған
қоректік заттарды сіңіру, ыдырау өнімдерін бөлу
(экскреция) қызметтерін атқарады.
Қарын бөлімдерінің санына байланысты: бір
болімді және көп болімді қарын болып екі тогі қа,
ал кілегейлі қабығының қүрылы- сына сәйкес:
безсіз, безді және безсіз-безді немесе аралас
кдрын болып үш топқа бәлінеді.
БІР БӨЛІМДІ ҚАРЫН

Бір бөлімді қарын қүрсақ қуысында, көкеттен кейін көлденеңінен орналасады. Кдрынны ң сол жа қ
үшына өңеш тесігі ашылады, Жүрекке (kardia) жақын жат қанды қган, қарынны ң сол жа қ б өлігін
кардиальды бөлік — деп атайды. Қарынньщ оң жақ үшынан он екі елі ішек шы ғатын шекарада, қарын
жынын ішекке мөлшерлеп шығарып тұратын қақпақша (pylorus) болады. Қарынны ң ішекке шыгаберіс
бөлігін кэкрақшалық (пилорустық) бөлік дейді. Кдрынның кардиальды және пилорикалық боліктері
аралықтарындағы негізгі бөлігін кдрын тұбі (fundus) немесе қарынның фундальды бөлігі — деп
атайды. Қарынның алдыңғы кдбырғалық беті (facies parietalis) бауыр және көкетпен, артқы
висцеральды беті (facies visceralis) ішек ілмектерімен жанасады. Оны ң жо ғар ғы алды ңғы жа ғында
кдрынның кіші иіні (curvatura ventriculi minus), ал төменгі арт қы жа ғында қарьшның үлкен иіні
(curvatura ventriculi majus) болады. Осы атал ған иіндерден кіші ж әне үлкен қарын шарбылары басталады.
Олар екі қабат сірлі қабықган құралған. Сірлі қабы қтар арасында ғы борпьілда қ д әнекер үлпасымен
қоректендіруші қан және лимфа тамырлары мен ж үйкелер өтеді. Кіші шарбы қарынды бауырмен, ал
үлкен шарбы қарынды кекбауыр жөне ішекпен байланыстырады. Қарынны ң қабыр ғасы т үгікше м үше
ретінде үш: ішкі кілегейлі, ортаңғы етгі ж әне с-ыртқы сірлі қабы қтардан т үрады. Бір б өлімді безді
қарынның кілегейлі қабығы бірқабатты призма тәрізді эпителиймен астарлан ған. Безді кдрынны ң
кілегейлі кдбығында қарын сөлін бөлетін кардиальды бездіаймақ (gl. cardiaca), фундальды безді
аймақ (gl. fundalis) және пилорустық безді аймақ (gl. pylorica) болады. Бір бөлімді аралас қарын
кілегейлі қабығының безсіз аймағын көпкдбатты жалпа қ эпителий, ал безді айма ғын бір қабатгы призма
тәрізді эпителий астарлайды. Кілегейлі безді айма қты ң өзі бездеріні ң құрылысына с әйкес кардиальды,
фундальды және пилорустық бөліктерге бөлінеді. Итге бір бөлімді безді кдрын, жылк?>і мен шошкдда
бір бөлімді аралас кдрын.
Қарын түбі кілегейлі қабығының ішкі бетінде фундальды без өзектері ашылатын үса қ қарын
КӨП БӨЛІМДІ ҚАРЫННЫҢ ҚҮРЫЛЫСЫ
Көпбөлімді қарын күйіс кдйтаратын жаиуарларға тән. Қарында негізінен төрт бөлім болады. Олар:
мес кдрын, жүмыршақ, кдтпаршақ, үлтабар. Алды ңғы үш б өлімні ң кілегейлі қабы қгарында без
болмайды. Оларды біріктіріп, алдыңғы қарындар — деп атайды. Бүл бөлімдерде азық механикалы қ
және биологиялық өңдеулерден әтеді. Ферментгердің кдтысуымен азы қгы химиялы қ қорыту
үлтабарда жүреді.
КӨІІ бөлімді қарын бөлімдерінің орналасу орындары (топографиясы).
Мес карын сақа жануарларда көлемі жағынан бірінші орында. Ол қүрса қ қуысыны ң сол жа қ
жартысын толығымен алып жатады. Мес кдрын 6 -ншы кдбыр ғааралы қт үста ғы диафрагмадан жамбас
қуысының кіреберісіне дейін созылып жатады. Оны ң қабыр ғалы қ беті (facies parietaRs) сол жа қ
құрсақ кдбырғасымен, ал ішкі висцеральды беті (facies visceralis) ішектермен жанасады. Мес
қарынның дорсальды иіні (curvatura dorsalis) диафрагма мен бел б үлшы қ еттеріне байламдармен
байланады, ал вентральды иіні (curvatura ventralis) к үрса қ қуысыны ң вентральды қабыр ғасымен
жанасады.
Жүмыршақ диафрагманың артқы жағында, семсерше өсіндіні ң жо ғар ғы жа ғында орналасады. 6-7
-нші қабырғааралық түста оның

жоғарғы жағы бауыр және қатпаршақпен, ал оң жа ғы бауыр ж әне диафрагмамен жанасады.
Қатпаршақ құрсақ қуысының оң қабырғаастылық аумағында жатады. Оны ң сол жа ғында мес
қарын, оң және жоғарғы бетінде бауыр, төменгі бетінде үлтабар орналасады.
Үлтабар құрсақ қуысының оң қабырғаастылық аумағында орналасқан. Кейде ол семсерше өсінді
аумағына дейін жетеді. Үлтабарды ң жіңішкерген пилорусты қ ұшы о ң жак қабыр ға до ғасыны ң
бойымен 12 -нші қабырғааралықтұсқа дейін көтеріліп, с әл ғана ал ға қарай б үрылады да, 9-11 -інші
қабырғааралық түста ұлтабар үшына (он екі елі ішекке) өтеді. Үлтабарды ң о ң жа ғы бауырмен, сол
және алдыңғы беті мес қарынмен жанасады. Оны ң арт қы жа ғында ішектер жатады.
Мес қарын (рубец) —rumen — көлемі жағынан қарынның е ң үлкен бөлімі. Оны ң өңеш тесігі
ашылатын алдыңғы бөлігін мес кдрын кіреберісі (anthrum ruminis), одан төменірек орналаскдн б өлігін
кранио- вентральды қалтаіла (recessus cranio-ventralis) — деп атайды. Екі б үйіріндегі алдыңғы
жөне аргқы сыртқы сайлар (sulcus ruminis cranialis et caudalis) мен олар ға с әйкес: алдыңғы және
Үлтабар (сычуг) — abomasum — қүрсақ қуысының оң қабыр- ғаасты аумағында
орналасады. Оның пішіні мен қүрылысы бір бөлімді безді қарын ға үқсас. Үлтабар к өп
бөлімді қарынның химиялық жолмен азы қты қорыту процесі басталатын б өлімі.
Сондықтан, оны нағыз қарын — деп те атайды. Үлтабардың пішіні алмүрт тәріздес
болып келеді. Көлемі жағынан ол сақа жануарларда екінші, ал жас төлдерде бірінші
орында. Үлтабардың париетальды және висцеральды беттері, үлкен ж әне кіші иіні, денесі
және түбі болады. Ол қатпаршақтан кең куыстьт болып басталып, үлтабарды ң пилорусты қ
бөлігіне дейін жіңішкеріп келеді де, дорсальды ба ғытта с әл иіліп, үлтабар ұшына (он екі
елі ішекке) ауысады.
Үлтабар қабырғасының гистологиялық қүрылысы бір бөлімді безді қарын қабыр ғасыны ң
қүрылысына үқсас. Оның қабырғасын кілегейлі, етті және сірлі қабы қтар құрайды.
Үлтабардың кілегейлі қабығы бірқабатты призма тәрізді эпителий үлпасымен астарланған.
Кілегейлі қабығындағы кардиальды, фундальды және пилорусты қ бездер қарын с өлін
боледі. Бүлар орналасқан аймақтар ішіндегі ең көлемдісі фундальды бездер аймағы.
Кілегейлі қабықтың ішкі бетінде үзынынан орналас қан иірімді қатпарлар болады. Б үл
қатпарлар қатпаршақ-үлтабар тесігі маңында бір- бірімен бірігіп, тесік ішінде екі үлкен
қатпар түзеді. Аталған қатпарлар үлтабар желкені — деп аталады. Үлтабар желкені
үлтабар қуысында қорытылып жатқан азықтың кері қатпаршаққа өтуіне жол бермейді.
АЩЫ ІШЕК

Ащы ішек (тонкая кишка) — intestinum tenue — қарын мен бүйеннің аралығында
орналасқан азық қорыту аппаратының ортаңғы бөлімі. Ащы ішекте қарында жартылай
қорытылған жын қүрамындағы қоректік заттар (белоктар, майлар, к өмірсулар) қабыр ғалы қ
жалпыішектік бездің, үйқы безінің сөлдері қүра- мьіндағы ферменттерді ң әсерінен ж әне
бауырдан келген өттің қаты- суымен өздерінің қарапайым мономерлеріне ыдырап, химиялы қ
өндеуден өтіп қорытылып, қорытылған қоректік заттар ащы ішек б үрлеріндегі эпителий
қабаты арқылы сорылып, қанға және лимфаға сіңіріледі. Сонды қтан, ащы ішекті ң
қабырғасы қан және лимфа тамырларымен жеткілікті д әрежеде қамтамасыз етілген.
Ащыішектің ішкі бетіндегі көптеген қатпарлар мен ащы ішек б үрлері ішекті ң ішкі беті
ауданының көлемін арттырады.
Қабылданатын азьіқтың түрлеріне (жануар текті, өсімдік текті, аралас) байланысты үй
жануарлары ішектерінің үзындығы әр түрлі болады. Жануар текті азы қпен қоректенетін
жануарлардың ішегі қысқа, ал есімдік текті азықпен азы қтанатын жануарларды ң ішегі өте
үзыіі болады. Талғаусыз жануарлар (мысалы шош қа) ішегіні ң үзыиды ғы орташа болып
келеді.
Ащы ішек өз кезегінде: он екі елі ішек, аш ішек ж әне імы қын ішектен құралады. Азы қ
қорыту аппаратының ортаңғы бөліміне аталмыш ішектерден бас қа, өзектері он екі елі ішекке
ашылатын ірі ас қорыту бездері бауыр мен

Ұқсас жұмыстар

Жануарлардың Ас қорыту жүйесі

Аңдардың асқорыту жүйесі

Асқорытудың маңызы. Тістің құрылысы

АСҚОРЫТУ БЕЗДЕРІ

Асқорыту бездерінің гормондары

Жалпақ құрттар

Құрттар – екіжақты симметриялы, үш қабатты, көпжасушалы жәндіктер

ЖАЛПАҚ ҚҰРТТАР ТИПІ

Жалпақ құрттар Жалпақ құрттардың Сорғыш құрттар өкілі Жалпақ құрттар типіне жататын ішекқуыстылардан жәндіктердің негізгі айырмашылығы ерекшеліктері

Ұрық жапырақшаларының туындылары

Пәндер