Мінез жайлы түсінік

Презентация қосу

Мінез жайлы
түсінік
Мінез туралы жалпы ұғым
Әр адам сыртқы дүниенің сансыз
тітіркендіргіштеріне өз әлінше түрліше жауап
қайтарып отырады. Бұл жауап реакциялары
оның сыртқы дүниемен қалайша қатынас
жасайтынын көрсетумен қатар, біртіндеп беки
келе, сол адамның үйреншікті әдетіне, мінез-
құлқының мәнеріне айналады. Сөйтіп әр адамда
әр түрлі мінез бітістерінің болуы оның сыртқы
ортамен түрліше қарым-қатынасының
нәтижесі болып табылады.
Адамның сыртқы ортамен байланысуы үшін
жасайтын осындай қатынастарының
жиынтығы оның мінезін құрайды.
Мінез –әр адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттер мен
ерекшеліктер жиынтығы.Мінез-адамның негізгі өмірлік бет алысын және
оның өзіндік әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешелік.Ол
көп қасиеттердің бірлігі,түрлі ерекшеліктердің қосындысы,жеке тұлғаны әр
қырынан көрсететін қасиет. Мінез - өте кең мағыналы ұғым . Онда т үрлі
сапалар тоғысып жатады . Мінездің моральдық жағынан тәрбиелігі ,
бірқалыптылығы , толықтылығы , күші мен айқындығы , салмақтығы –
оның негізгі сапалары болып есептеледі . Адам мінезінің көріністері әрбір жеке
жағдайда оның оқиғаларға қатысуынан аңғарылады . Адамның іс - әрекеті
сол іске деген қатынасымен қатар ерік - жігеріне , көңіл - күйіне , зеректігіне ,
ақыл - ойына да байланысты болады .
Моральдық жағынан тәрбиеленген мінез адамды мінез - құлы қ тұрғысынан
да , оның айналасымен байланысы тұрғысынан да сипаттап отырады .
Коллективизм , гуманизм , адамдарға деген қамқорлық , жолдастықты қадір
тұту , жұртшылық пікірімен санаса білушілік , өзінің міндетін орындаудағы
жауапкершілік пен адалдық - мінездің осы сапасының негізгі компоненттері .
Рухани дүниесі бай , қажеттері мен қызығулары , талғамы мен ой - өрісі ке ң
адамдарды толық мінезді адам дейді . Мінез сапаларыны ң бірі - оны ң
бірқалыптылығы . Мұндай адам құйындай ұйтқып тұрмайды , оны ң
қастерлейтіні ылғи да сөз бен істің бірлігі . Ал , мінездің к үшіне ма қсат қа
жету жолында алда тұрған кедергілерді жеңе білуде көрінетін адам
ұстамдылығының мөлшері жатады .
Мінездің қалыптасу ерекшеліктері
Жеке адамның мінезінің қалыптасуына, дамуына оның қоршаған ортамен,
Мінездің қалыптасу ерекшеліктері
әсіресе, адамдармен қарым-қатынасы өте үлкен әсер етеді және оның рөлі
өте маңызды. Мінез қалыптасуына сензитивті кезең екі-үш жастан тоғыз-он
Жеке адамның мінезінің қалыптасуына, дамуына оның қоршаған ортамен, әсіресе,
жасқа қ
адамдармен дейінгі
арым-қкезе ң болып
атынасы өтетабылады, себебі
үлкен әсер етеді жосы кезде
әне оны өлі өө
ң рбала з құ
те маңрбы-
ызды.
құрдастарымен, үлкендермен
Мінез қалыптасуына сензитивті кезеңқекі-
белсенді атынас қа түто
үш жастан седі. Осыжас
ғыз-он қң
кезе де баланы ң
а дейінгі
сеніміне кіре табылады,
кезең болып себебі құ
отырып, мінез- осылы қты
кезде ң керекті
бала өз құрбы-формаларыны
құрдастарымен, ң қүалыптасуына
лкендермен
сөзбен, әрекеттерімен
белсенді қатынасқа түәседі.сер ете алу ң
Осы кезе үмкіншілігі
мде жо ғары.
баланың сеніміне кіреБаланы
отырып, ңмінез-
мектепке
құлы қтың
дейінгі ңіндеформаларыны
керекті
кезе мінездің келесің қалыптасуына сөзбен, әрекеттерімен
қырлары қалыптасады: әсер ете
ақ көңілділік,
алу мүмкіншілігі
көпшілдік, жоғары.
қайырымдылы және оңғмектепке
қ Баланы ан қарама- дейінгі
қарсы ңзімшілдік,
кезеө ң келесі
інде мінездімейірімсіздік,
қырлары қалыптасады:
байыпсызды қ. Ал бастауышақ көң көпшілдік,
ілділік,кезінде
сынып қайырымдылы
адамдармен қ жқәатынаста
қарым- не оған
қарама-қарсы өзімшілдік, мейірімсіздік, байыпсыздық. Ал бастауыш сынып кезінде
көрінетін қырлары қалыстасады.
адамдармен қарым-қатынаста көрінетін қырлары қалыстасады.
Егербаланы
Егер баланы ңң мінезіндегі
мінезіндегі белгілі
белгілі бір қбір қырлары
ырлары отбасында
отбасында қалыптасып,
қалыптасып, ол мектепол
мектеп кезінде
кезінде қолдау қолдау
ға ие болса,ғбаұие болса,
л мінез бұлодан
қыры әріққ
мінез ыры
арайодан
дамып,әріққ арай дамып,
алыптасады.
қ алыптасады.
Жас өспірімдік ша қтаөмінезді
Жас спірімдік шақта
ң ерікті мінезді
қырлары, алңжасты
еріктіққша ырлары, ал жастық
қта адамгершілік,
ша қта адамгершілік,
жауапкершілік ауысады.жауапкершілік
Мінез адам өміріні ауысады.
ң барлық Мінез адам өміріні
жолдарында ң барлық
қалыптасады
және өзгереді.
жолдарында Адам мінезіні
қалыптасады жңәқнеалыптасуында
өзгереді. Адам ең мінезіні
үлкен орынды еңбек алады. ең
ң қалыптасуында
үлкенСонды қтанда
орынды мінез
еңбек басқа Сонды
алады. да тұлғ қаны ң қырлары
танда сияққаты
мінез бас тәұрекет
даіс- лғаныкезінде
ң қырлары
қ алыптасады. Адамны ң мінезіні ң ө згеріп отыруына ә леуметтік
сияқты іс-әрекет кезінде қалыптасады. Адамның мінезінің өзгеріп отыруына жа ғдайды ң үнемі
ықпал етіп, оның жаңа салаларын қалыптастырып отыратындығы ғылыми
әлеуметтік жағдайдың үнемі ықпал етіп, оның жаңа салаларын
тұрғыдан анықталған тарихи шындық және оның объективті фактор екендігі еш
қалыптастырып отыратынды дауғтудырмайды.
ы ғылыми тұрғыдан анықталған тарихи
шындық және оның объективті фактор екендігі еш дау тудырмайды.
Мінез типологиясы
1.Адам мінезі онтогенезде пайда болып ,бүкіл өмір бойына тұрақты.
2.Мінезге кіретін жеке адам бітістері кездейсоқ емес,олар мінезді
анықтауға көмектеседі және типтерге бөледі.
3.Сол мінез типтері бойынша адам мінезі бірнеше топқа бөлінеді.
Э.Кремчер бойынша, дене бітіміне,бет әлпетіне қарай астеникалық
тип-арық.,жіңішке адам,соның арқасында ұзын болып көрінеді.
Астениктердің дене және бет терісі жұқа. Иықтары кішкентай.
Саусақтары ұзын,жіңішке,бұлшық еттері нашар жетілген.
Атлетикалық тип-орташа және ұзын бойлы,иықтары кең, басы
ұзынша,әрі тығыз ,қаңқа сүйектері мен бұл еттері жақсы
жетілген. Пикниктік тип-орта бойлы ,мойны қысқа,семіруге
бейім,себебі бұлшық еттері мен қозғалыс аппараттары нашар
дамыған. Э.Кремчердің айтуы бойынша осы типтер ауруға шалдығуы
мүмкін.
Мінез акцентуациясы А.Е.Личко зерттеуі
Мінез акцентуациясы А.Е.Личко зерттеуі бойынша:жасөспірімдерді ба қылау ға
негізделген нақты бір мінез күшейуін қарастырады,ол сыртқы жағдайларына
байланысты. 1)Гипертимді тип-қозғалмалыққа, қарым-қатынасқа бейім
жасөспірім.Шуды жақсы көреді,тынымсыз ортада болуды қалайды.Үлкен
адамдармен қақтығыстарға жиі түседі.Өздерінің қабілеттеріне тым
сенгіш.Елдің алдында өзін көрсеткенді ұнатады,мақтаншақ болып келеді.
2)Циклоидты тип-апатияға бейім,тез қозады,көбіне өзімен-өзі қал ғанды
ұнатады.Екі-үш апта сайын көтеріңкі көңіл-күйден тұйық қалыпқа
ауысады.Барлық нәрсені жүрегіне жақын алады. 3)Лабильді тип-көңіл-к үйі
ауа-райы секілді тез өзгереді.Қазіргісі мен болашағы өзінің көңіліне ұқсас
болады.Кейде сәтсіздіктер мен қиыншылықтар болмаса да көңіл-күйі төмен
болады,көп әуреленеді,сондай кездерде оның жақын адамдармен болғаны
жөн.Олар өзіне деген қарым-қатынасты ерекше сезінеді.
4) Астено-невротикалық тип-қозғыш,шаршаған,қырсық.Ақыл-ой
жұмыстарға тез шаршайды. 5)Сензитивті тип-жоғары сезімталдық
тип.Қозғалыс,құмар ойындарын жақсы көрмейді,үлкен компанияларда болуды
қаламайды.Тек жақын адамдарына ғана ашық,сөзшең болады.Оларда
жастайынан жауапкершілік қасиеті қалыптасып,өзіне және басқа адамдарға
үлкен талаптар қояды. 6)Психо-астеникалық тип-интеллектісі тез
дамиды,өзін-өзі және басқаларды бағалауды бейім,көп ойланып талқылауды
ұнатады,бірақ іс жүзінде емес,сөз жүзінде ғана мықты.
. І ш к і жан
а бы с ады
т
а қ с ы тіл бермейді,
р м ен ж көрсете
қ , ү л кен д е
е з і м і н а д ы . Олар
п-т ұйы т а й өз с зд а ндыр о р қ ыту
и т с ы қ
из о дты т толы. Сыр е бермейді. а р д ы маза с қ а л арды
7)Ш
і қ и я лға н ы т үс і н а п б а сқал к ө р еді. Ба қ а л ардан
с с
дүние ндағылар о п-көп жыл ты жақсы ды. Өзін ба
ы и ат я ында
маңай птоидты т -өзі өте қ режелер қо а лд
ле
8)Эпи билеуші, өз ырып,қиын
ін е
қ а л а рдың арға
і г ез ғ ы н д л а й д ы,бас ы , б а сқал
қат ө з і н е ба
б о л уд ы қа а қ т а ғанд б о л ғ а нды ді.
қ ы л ы ы . т а д а у д і м и д е р р с ү р е
ар
ы са найд ү н ем і ор а с қ а біре а с ы нда л ынша өмі
р - б т
жоға оидті тип ед і . О лар п ш і л ік о р ғ ы с ы бой
з ,б ә ріне
ер ет Кө өзен а і. Талғаусы ушылығы
9)Ист еттеп көрс ырмайды. р с і з ,
з і н с ур і ж а қ т
- ер і к -жіге с ы к өред би қ ы зы ғ з і ү ші н
ө н д и п а қ сі . Ө
ң і л б өлге р а қ с ыз т д ы қ т ыж
м а й д ы, кә қ т ы болу
і не з і ні ң
кө . 10) Т ұ ысс ы з ы ой л а ғы с и я дам м
а д ы ж ұ м а й л ар л ы ы . А
ұна т
а л ақ ты ,
а ш а ғ ы ж
к ш е л ігі б
б е п б ол а д
а н , к ейбір
ом бол ере ан се дықт леді.
Той-т ды. Өзінің тип-негізгі се д е о ғ
ұ р ғ а н
ы п к е
а істе ан т бол
қызығ )Конформды і, бірақ не иынтығын йланысты б і р л і кті
11 ед ж ба ұтас хикалық
жоқ. саты п ке т т е р
асиет тәуелді, ө құрылған
з ар а б і рт
ы пси
ы н д а л ы қ ы с т
дос м ы әрқи і бір-біріне т т е рден р а б а йлан а т а йды.
ы е а п
құрыл екшеліктер түрлі қаси мінездегі өз акторлар де
ер р , ф
мінез гі осындай ә атайды. Ал омплекс не
Мінез
де
л ы м ы деп симптомок
і н е з құры ж ү й есі
м
е т т ердің
қаси
Мінезді зерттеудегі теориялық және эксперименталды
бағыттар
Мінезді зерттеу бұдан бірнеше жылдар бойы басталған болатын.
Мінезді зерттеу дамуының ұзақ тарихы бар. Адам мінезінің даралық
ерекшелігі жайлы ғылым тарихында тұңғыш рет сипаттап жазған
ертедегі грек философы Теофраст. Бірақ ол мінезді адамның
адамгершілік сапасына тән қасиет дейді. Лабрюйер де «Теофраст
мінездері» деген еңбегінде мінезді адамның әлеуметтік адамгершілік
ерекшеліктері жағынан қарастырған. Бірақ бұл темпераментке кері
анықтама. Өйткені темперамент – адамда туа пайда болатын
генотипі ағза қасиеті. Осы қарасқа орай, мінез адамның туа пайда
болатын фенотипті ерекшелігі. ІХ ғасырда француз ғалымы А.Бен
мінезді тек психологиялық ерекшелік, дара адамның ақыл-ойы мен
сезімінің және ерік ерекшелігінің қасиеті деп санады. Т.Рибо мінезді
сезім мен ерік ерекшелігі десе, ал орыс дәрігері және педагогы
П.Ф.Лесгафт ерік қасиеті деді. И.Кант мінезді темпераментпен
салыстыра отырып, оны адамның жүре пайда болатын қасиеті деді,
сондай-ақ ол адамның даралық қасиеттеріндегі туа пайда болатын
ерекшеліктері мен жүре пайда болатын бөліп көрсетті. Ал Малапер
Фуле т.б мінездің туа пайда болуымен қатар жүре пайда болатын
ерекшеліктері бар деді.
Қазақтың мінез бітістері, олардың кейбір
ерекшеліктері
Бұл-өте күрделі ,әлде де толық зерттеліп ,шешімін таппай келе жатқан
мәселе.Осы жәйтті жете аңғарған Н.Назарбаев былай дейді:”Менің
ойымша,қазақтардың қайталанбас этикалық ,психологиялық әлемі жете
зерттелмей,зерделенбей жатқан тылсым дүние” Ғасырлар бойы көшіп-
қонып жүрген халық өзі өмір сүрген ортаның әлеуметтік- экономикалық
жағдайларына ,мәдениеті мен тарихына,табиғатына орайлас жас буынға
тәлім-тәрбие берудің айрықша талап-тілектерін дүниеге
әкелді.Мысалы:халық жас адамның жұртқа танымал моральдық-
психологиялық нормасын “ сегіз қырлы,бір сырлы”делінетін қанатты нақыл
сөздермен қисындады.Осынау аталы сөздің мән-мағынасы мыналар
еді:көшпелі мал шаруашылығын жете игеру ;еңбексүйгіштік пен
қиыншылыққа төзе білу;ел намысын қорғау;жаудан беті қайтпау;ата-
тегін жадында ұстау;сөз асылын қастерлеу;тапқырлық пен алғырлық;ат
құлағында ойнау;ата салтын бұзбау(жасы үлкенді сыйлау,құдайы
қонақтың меселін қайтармау,көрші хақын жемеу)
Мінез туралы алғашқы ғылыми т үсініктер ерте заманнан келеді, ол әр адамны ң өзіндік
адамгершілік қасиеттерінің мен ойларының боларын сипатта ған Аристотельді ң есімімен
байланысты. Оның шәкірті, ежелгі грек философы Теофраст (б.э.д. 372-287) адами
ерекшеліктерді жүйелеп, оның 30 қасиетін көрсеткен, мысалы: сайқал, жасапмаз, с өзше ң, т.б.
Теофраст өзінің «Этические характеры» тракты ар қылы ғылымға «мінез» (грек. с һарацтер –
қасиет, сапа) терминін енгізген. Кейіннен, француз жазушысы Ж. Лабрюйер (1645-1696) ұза қ
уақыт бойында зиялы қауымның қылықтарын бақылай келе, мінезді ң мы ңнан аса типтік
қасиеттірін сипаттаған. Психологияның басты ма қсаты т ұлға мен мінезді зерттеу деп
есептеген А.Ф. Лазурский (1874-1917) мінезді ң мәнін, құрылымын, типтерін ж әне дамуын
қарастыратын психология ғылымының бір саласы – мінезнаманы жасады.
Темперамент қасиеттеріндегі көпт үрлілік даралық ерекшеліктер кешенін т ұтастай
сипаттай алмайды. Адамдар арасында ғы айырмашылықтарды ң к өпт үрлілігі соншалы қ, олар
өмірдің барлық қырларынан көрінеді. Адамдар тек сырт бейнесімен ғана емес, к үллі
психикалық құрылымымен, яғни басқа адамдар мен зетта ға қатысты әрекет- қылы қ
мәнерімен, қарым-қатынасқа т үсу т әсілдерімен ерешеленеді. Әр адамның психикасы мен
т ұлғасына қайталанбастық т ән. Бұл адамның даралығын көрсетеді. Мінез – даралы қты ң
негізгі құраушы бөлігі.
«Мінез» сөзі өмірде және көркем әдебиетте кеңінен қолданылады. Бас қа адамдармен
қатынаса отырып әр адам өз мінезі танытады және өзгенікін ба ғалайды. К үнделікті өмірде
қауым мінезді «жақсы», «жаман», «ауыр», «жеңіл» деп сипаттайды. Ара қатынасымыз
бұзылған жағдайда, әдетте: «Мінезіміз келіспеді»,- деп жауап береміз. Т үрліше мінез иелері
ұқсас жағдайларда әр-т үрлі ірекет етеді, күйзеледі. Егер біз келесі адамның мінезін жетік
білетін болсақ, онда бізге оның әрекеттерін т үсіну де о ңайға со ғады, ендеше, ол адаммен
қатынасудың тиімді стильін таңдап, белгілі жа ғдайларда ғы әрекет- қылы қтарын болжай
аламыз.
Мінез ерекшеліктері жайлы білім мамандарды жұмыс қа қабылдауда, жауапты қызметке
тағайындауда, бірлескен әрекетті орындауды тапсыруға байланысты топтар ға біріктіруде
маңызды. Сонымен қатар, шиеденістерді шешуде, ұжымда жағымды психолгиялы қ ахуалды
орнатуда, қарым-қатынас тиімділігін арттыруда мінез жайлы т үсінік аса қажет.
Бүгінгі күні мінез тұлғаның тұтастай көрінісі ретінде, зерттеу пәні адамдар арасында ғы
даралық ерекшеліктер болыпп табылатын, дифференциалды психологияда қарастырылады.
Мінез дегеніміз адамның белгілі жағдаяттарда жасайтын типтік әрекеттерін сипаттайтын
тұрақты даралық ерекшеліктердің бірлігі.
Темперамент тума факторларға, анатомо-физиологиялық ерекшеліктерге және, ең бастысы,
жүйке жүйесінің қасиеттеріне тәуелді болса, мінез адамның заттық әлем және басқа
адамдармен қатынасудың көптүрлі жүйесіне араласуына қарай, әлеуметтенуі мен тәрбиесіне
байланысты қалыптасады. Адам мінезі оның шынайы өмірмен қатынасуына тәуелді
қалыптасатындығы туралы теорияның негізін В.Н. Мясищев пен Б.Г. Ананьев қалаған.
Қатынас, алғашында, тек нақты-эмоциональді деңгейде жүреді. Олар адамның күйзелістерін,
шынайы өмірді қабылдау ерекшеліктерін, сыртқы әсерлерге жауап қылықтарын анықтайды.
Адамдармен жағымды не жағымсыз қарым-қатынас тәжірибесі тұлғаның сәйкесінше ішкі
қатынастар жүйесін орнатады. Қайталанбалы эмоциональді оңтайлы және кері әсерлер
біртіндеп бекіп, тұрақты тұлғалық қасиетке, мінез сапасына айналатын әлдеқайда ұза қ
мерзімді психикалық күйге ұшыратады.
К.К. Платонов мінез сапаларының үш басты ерекшелігін анықтаған: олар айқын көрінуі керек,
басқа қасиеттерімен тығыз байланыста болуы тиіс және әрекеттің әр түрінде жүйелі
көрініп отыруы қажет.
«Тұлға сипаты» және «мінез сапалары» ұғымдары, көбінекей синонимдер ретінде қолданыады,
алайда оларды айыра білуіміз керек. Психологиялық түсінік ретінде тұлға, өзінің бір ғана
құраушы бөлігі болып табылатын, мінезге қарағанда әлдеқайда ауқымды. Тұлғаның өзегі -
қажеттілікті-мотивациялық аймақ. Жетекші мотивтер, құндылықтар және ма қсаттар
тұлға бағыттылығын анықтайды. Тұлға сипатының құрамына оның бағыттылығын
анықтайтын қасиеттері енеді. Өзінің басты құндылықтарына қол жеткізу үшін адам
түрліше мінез сапаларын таныта не оларды өзгерте алады. Сондықтан, тұлға мінезге
қарағанда әлдеқайда жоғары инстанция.
Адамның үйреншікті әдеті болып
қалыптасқан мінез бітістерінің кейде оның
сыртқы ортамен жасайтын негізгі
қатынастарына сәйкес келмейтін кездері де
болады. Мәселен; біреудің қатал, не тымыр
болуының кезінде адамды менсінбеу,
тәкәппарсыну сияқты мінез
қатынастарының тұрақты жүйесі жатпай,
оның темпераментінің жүйке жүйесінің
тума қасиеттеріне байланысты қалыптасып
кеткен әдеттерінің жатуы ықтимал.
Мінез – адамның негізгі өмірлік бет алысын
және оның өзіндік әрекетінің
айырмашылығын сипаттайтын сапалы
өзгешілік. Ол — көп қасиеттің бірлігі, түрлі
өзгешіліктердің қосындысы, сонымен қатар,
адамды әр қырынан көрсететін қасиет.
Мінез бітістері көп. Олардың бәрі де жеке
адамның қасиеттері болып табылғанмен кез
келгені мінездің бітістері болып саналмайды.
Мінезді даралық өзгешеліктің өзегі, адамның негізгі тіршілік бағытының
өрнегі деуге болады. Мінезде адамның сыртқы ортамен қарым – қатынасының
тарихы бейнеленеді. Мінез — кең мағыналы ұғым. Онда түрлі сапалар тоғысып
жатады. Мінездің моральдық жағынан тәрбиелілігі, бірқлыптылығы,
толықтылығы, күші мен айқындығы, салмақтылығы оның негізгі сапалары
болып есептелінеді.
Моральдық жағынан тәрбиеленген мінез адамды мінез-құлық тұрғысынан да,
оның айналасымен байланысы тұрғысынан да сипаттап отырады.
Инабаттылық, гуманизм, адамдарға қамқорлық, жолдастықты қадір тұту,
жұртшылық пікірімен санаса білушілік, өзі міндетін орындаудағы
жауапкершілік пен адалдық — мінездің осы сапасының негізгі компоненттері.
Рухани дүниесі бай қажеттері мен қызығулары, талғамы мен ой-өрісі кең
адамдарды толық мінезді адам дейді. "Адамның басына қонған бақыттың
тұрақты болуы жақсы мінез-құлыққа байланысты" (Әл-Фараби). Мінез
сапаларының бірі -- оның бірқалыптылығы. Мұндай адам құйындай ұйтқып
тұрмайды, оның қастерлейтіні ылғи да сөз бен істің бірлігі. Кімнің мінезі
толық болса, соның мінезі бірқалыпты да келеді. Бұл екеуі мінездің егіз қозыдай,
бірінен екіншісі ешқашан ажырамайтын бітістері. Мінездің тұрақтылығы
адамның саяси моральдық ұғымынан, түсініктерінен туындайды. Бұл
қасиеттер адамның өмір сүруінің мән-мағынасын, әрекетінің мазмұнын
белгілейтін мінездің сапасы.
Бірқалыпты, т ұрақты мінезі бар адам басқалардың жетегінде кетпейді, оны ң өзіні ң
белгілі көзқарасы, принципі, өзіндік мінез-құлқы болады, ол қауіп- қатерден бой
тасаламайды, керек жерінде батылдық көрсете біледі. Инициатива мен белсенділік,
достық пен жолдастық, адалдық пен шыншылдық осындай мінезді адам ға т ән
қасиеттер. Ал мінездің күшіне мақсат қа жету жолында алда т ұр ған кедергілерді
жеңе білуде көрінетін адам ұстамдылығының мөлшері жатады. Со ңғы сапа болмаса
да мінез өз мәнінде болмайды. "Бойда қайрат, ойда көз, болмаган со ң айтпа саз"деп
Абай тегіннен тегін айтпаған. Жа қсы мінезге т ән сапаларды ң біріне оны ң
байсалдылығы жатады. Мінез адамның дүниеге көз қарасы мен сеніміне байланысып
жатса ғана жоғарыда аталған сапалар қоры молаяды. Тек осындай мінезі бар адам ғана
алдына айқын мақсат қоя алады. Соңғысы берік сенімнен туады. Мұнсыз тияна қты
әрекет ету қиын. Қабілетсіз адам болмайтыны сияқты, мінезсіз де адам болмайды.
Жаман болсын, жақсы болсын, әйтеуір, адамда бір мінез бітісі болады. Біра қ жо ғарыда
айт қандай т үрлі сапалары қиысып келетін үлкен мінезді адамдар жиі кездесе бермейді.
Біреуде ол жағы, біреуде бұл жағы жетпей жатады. Адам, сондай-а қ, т үрлі жа ғдайда
т үрліше қылық көрсетуі де мүмкін. Осыған қарап оның мінезі т ұра қсыз екен деп
бағалай салуға болмайды. Өйткені ол әншейінде батыл, жігерлі болма ғанымен, бірде
осындай қасиеттерімен көзге т үсуі мүмкін. Мінез үшін т ұра қты қасиеттерді ң м әні
өте зор. Мәселен, барлық жерде де адам т әртіп сақтай алатын болса, тек сонда ғана
т әртіптілікті сол кісінің мінез бітісі деп санауға болады.
Мінез адамның басқа психикалық қасиеттерімен, атап айтқанда, қабілет,
темпераментімен тығыз байланысты. Адамда қабілеттіліктің дамуы кейбір тиісті мінез
бітістерінің болуын қажет етеді. Мәселен, табандылық, уақытша сәтсіздікке мойымау,
еңбек сүйгіштік, энтузиазм сияқты мінез бітістерінің қабілеттер үшін ерекше ма ңызды
екендігі түсінікті. Ал темперамент болса, мінез бітістеріне өзіндік бояу, реңк береді. Жақсы
мінездің ықпалымен темпераменттердің де кейбір нашар жақтары өзгеріп отырады.
Мінезді қалыптастыруға ерік-жігердің қосар үлесі зор. Еркі күшті адамның мінезі де берік.
Жігерсіз адамның мінезі де бос, сылбыр келеді.
И. П. Павлов адамның мінез бітістерін жоғары жүйке қызметінің тума типтері мен өмір
сүру барысында қалыптасатын уақытша жүйке байланыстарының өзіндік "құйындысы"
деп түсіндірді. Бұл жөнінде ол былай деп жазды: "...адамның мінез-құлқының бейнесі
жүйке жүйесінің туа біткен қасиеттеріне ғана байланысты болып қоймайды, сонымен
бірге, организмнің жеке өмір сүру барысында болатын ықпалдарға да байланысты, демек,
кең мағынасында айтқанда, үнемі тәрбиелеу немесе үйрету жұмыстарына да байланысты
болады".
Адам мінезінің қалыптасуы қоғамдық болмыспен, әлеуметтік ортамен (мектеп, балалар
мекемелері, оқу, өндіріс ұжымы, қоғамдық ұйымдар т. б.) тығыз байланысты. Осы
айтылғандар мінездің дамуы үшін шешуші роль атқарады. Мінез өзгермейтін тума қасиет
емес, ол өмірде қалыптасады. Мәселен, ешбір бала туысынан "еңбек сүйгіш не жалқау,
тәртіпті, не ұстамсыз болып тумайды. Оның мінезі, ұзақ жылғы өмір сүру барысында
өмірдің сан алуан ағымына қарай тәрбие процесінің ықпалымен қалыптасып отырады.
Адамның сыртқы ортамен жасайтын қарым-қатынасы белсенді қарым-қатынас. "...Сөз
жүзінде емес, мінез-құлықты іс жүзінде жүзеге асыруға болады" (Әл-Фараби). Сондықтан
да оны қоршаған ортасына ғана төселмей, өзі де шама-шарқынша сол ортасына тиісті
өзгерістер енгізеді. Адамның нақтылы іс-әрекеті де мінез бітістерінің қалыптасуында
шешуші рөль атқарып отырады.
Мінез бітістері
Мінез бітістері
Адамдардың өмір жолы мен әрекетінің сипаты т үрліше болатынды қтан,
оның мінез бітістерінде басқаңбіреуде
Адамдарды қайталанбайтын
өмір жолы мен әрекетіні жеке ерекшелік
ң сипаты түрліше
көптеп кездесіп отырады. Сонымен қ оса, адамдарда өзі ө мір с үріп
болатындықтан, оның мінез бітістерінде басқа біреуде отыр ған
қоғамның ерекшеліктеріне
қайталанбайтын байланысты қалыптас
жеке ерекшелік қан, ккездесіп
көптеп өпшілікке орта қ Сонымен
отырады.
мінездері де болады.
қоса, Сонды қтанөбір
адамдарда зі өадамны
мір сүріпң мінезі
отырғжан өнінде с өз бол
қоғамны ғанда
ң ерекшеліктеріне
мінездің дара жәбайланысты
не типтік бітістерін
қалыптас ққоса
ан,еске алып отыру
көпшілікке ортаққажет. Типтік
мінездері де болады.
мінездер —Сонды
белгілі тарихи- қ о ғамды қ жа ғдайларды ң н әтижесі. Типтік
қтан бір адамның мінезі жөнінде сөз болғанда мінездің дара және
мінезден әр адамны
типтікңбітістерін
ұлттық, кқ әоса
сіптік әне жас
ескежалып отыруерекшелігіне с әйкес мінездер —
қажет. Типтік
өзгешеліктері де тиісінше орын алып отырады. Меселен, қарама- қарсы тап
белгілі тарихи-қоғамдық жағдайлардың нәтижесі. Типтік мінезден әр
қайшылықтары бар қоғамда (құлдық, феодалдық, капиталистік) мінезді ң
адамның ұлттық, кәсіптік және жас ерекшелігіне сәйкес өзгешеліктері
таптық өзгешелігі ерекше көзге т үседі. Осындай қо ғамда әрбір тап
де тиісінше орын алып отырады. Меселен, қарама-қарсы тап
өкілдерінің таптық мүдделері де дүниетанымдары да б өлек болады.
қайшылықтары бар қоғамда (құлдық, феодалдық, капиталистік)
Мәселен, зауыт фабрикалардың қожасы болып табылатын капиталистер
жұмысшыларды ңң
мінезді бегі арққылы
еңтапты өзгешелігі ерекше кө
баюға тырысса, жзге түседі. Осындай
ұмысшылар өздерініқңоғамда әрбір
тұрмыс жағтапдайыөкілдеріні ң тапты
мен құқтарын жақ мүдделері
қсартуды көде дүниетанымдары
здейді. Осы айтыл ғандар да бөлек болады.
Мәселен, зауыт
адамдардың мінез бітістеріне, фабрикаларды
психологиясына ң қожасы
ы қпалын болып
тигізбей табылатын
қоймайды.
"Егер адамныкапиталистер
ң мінез-құлқын ұмысшыларды
жжа ң еңбегі болса,
ғдайлар тудыратын арқылыондабаю ға тырысса,
сол
жағдайлардыжұмысшылар
адамға тиімдіөздеріні
етіпң құ ұрмыс
тру жағдайы
қерек"— мен құқ
деп жазды пен жақсартуды
тарын
Маркс
көздейді. Осы Энгельс.
айтылғандар адамдардың мінез бітістеріне,
психологиясына ықпалын тигізбей қоймайды.
"Егер адамның мінез-құлқын жағдайлар тудыратын болса, онда сол
жағдайларды адамға тиімді етіп құру қерек"— деп жазды Маркс пен
Энгельс.
Адамның сансыз мінез бітістерінің кейбірін белгілі топтарға жинақтауға
болады. Олар мына төмендегідей:
Адамның ұстаған бағытынан, яғни бүкіл психикалық т ұрпатынан бай қалатын мінез
бітістері әр т үрлі жағдайда көрініп отырады. Мұның біріншісіне адамны ң бас қалармен
қатынасын білдіретін мінез бітістері кіреді. Бұлар ға: гуманизм, қайырымдылы қ,
үйірсектік, адалдық және осыларға қарама-қарсы жекешілдік, қатігездік, т ұйы қты қ,
зымияндық т. б. бітістер жатады. Осы топқа сондай-ақ адамның өз ісіне, е ңбегіне
қатынасын білдіретін мінез бітістері де жатады. Бұларға е ңбек с үйгіштік, құнттылы қ,
иницитивалық, салақтық, тиянақсыздық, кертартпалық т. б. бітістер кіреді.
Адамның өзіне-өзі қатынасын білдіретін мінез сипаттары да осы топты ң негізгі бір
жағы. Бұларға кішіпейілділік, қарапайымдылық, өзін-өзі сынай алу, талап қоя білушілік
және бұларға қарама-қарсы әр көкіректік, мақтанша қтық, жасқанша қтық т. б.
жатады.
Мінез бітістерінің келесі тобын адамның өзін-өзі меңгере алу қабілетіне орай
қалыптасқан өзгешеліктері құрайды. Бұл топты мінездің еріктік сапалары немесе
мінездің жотасы деп атайды. Бұларды да адамның жалпы ұстаған ба қыты мен
дүниетанымына, жоғарыда көрсетілген мінез бітістеріні ң мазм ұнынан тыс қарау ға
болмайды. Сондықтан да сот қар адамның жөнсіз батылдығы мен мемлекет м үлкін
тонаушы ұрының жылпос "пысықтығын" мінездің еріктік сапаларына кіреді деп ойлау
шындыққа сай келмейді.
Мінездің еріктік сапаларының өзі күшті және әлсіз, яғни нашар мінез болып екіге бөлінеді.
Күшті мінезге -мақсат қа талпынғыштық, дербестілік, то қтамға келгіштік, батылды қ,
шыдамдылық, т әртіптілік, жинақылық, ерлік т.б. жатса, әлсіз мінезге негативизм
иланғыштық, қыңырлық, ұстамсыздық, жүрексіздік, т.б. кіреді. Мінез ауыр, жеңілтек,
мінезсіз, сот қар, тентек, бейбастақ, итмінез т.б. т үрлерге бөлінеді.
Мектептің негізін салушы Джон Уотсон бақылау
және эксперимент арқылы мінез-құлық
заңдылықтарын ашу мақсатын қойды. Адамның
мінез-құлқы толығымен сырт қы ортамен
басқарылады деген постулат қойылды. Адамның неге
талпынатынын және неден қашқақтайтынын - осы
сыртқы орта белгілейді. Адам мінез-құлқының
құрылымы белгілі мөлшерде сырт қы орта
құрылымының көшірмесі болып табылады.
Қазіргі бихевиоризм өкілі Беррис Скинердің ойынша,
адам мінез-құлқы генетикалық қаныққандық,
физикалық орта және әлеуметтік ортамен
байланысты. Адамның ішкі жағдайы терістелмейді
және мінез-құлықты талдау үшін қажет екендігі
ескеріледі.

Беррис Скинердің т ұжырымдамасы: «Адам
қоршаған басқарылады, бірақ.... орта толығымен
адаммен қалыптасады», яғни, мінез-құлық өзіні ң
нәтижесімен қалыптасады және т ұрақталады.
Егер әрекет нәтижесі адам үшін маңызды болса,
ол адамның мінез-құлқын басқарады. Әрекет
нәтижесінің келесі мінез-құлқына әсер етуі,
«нығайту» деп аталады. Адамға әлеуметтік орта
әсер етсе, әлеуметтік ортаны өзгерте отырып,
адамға әсер етуге болады. Қоршаған ортада
адамға әсер ететін оң бағыттау көп болуы
қажет.
Жақсы мінез – ешкімге қиыншылық тудырмау және басына келген қиыншылықтарына т өзе
алу деген сөз.
Жақсы мінезді адам баршылықта да жоқшылықта да риза қыла алатын адам.
Жақсы мінездің ең төмен дәрежесі қиыншылықтарын білдіртпеу, жасаған игіліктерінен еш
қарсылық күтпеу, барлық адамдар алдында мейірімді болу дегенді білдіреді.
Жақсы мінез – халалды іздеу мен харамнан қашу, басқа адамдарға жақсы әрекетте болғандай,
жеке отбасында да игі болып қажеттіліктерін қамтамасыз ету болып табылады.
Жақсы мінезге жаратқан Аллаһты мен онын жаратқандарын қош көріп, олардан келген
қиындықтарға сабыр етуді айтамыз
Жақсы мінезділік – Аллаһу Та’аладан разы болу деген сөз.
(Жақсылықпен жаманшылықты тек Аллаһтан деп білу, берген нығметтеріне шүкіршілік
етіп, қиыншылық түскенде сабыр ету – Аллаһтан разы болу дегенді білдіреді).
Бір мұсылманға қабағын шыту – харам болады. Жылы жүзді болмау да мүміннің сипатына
жатпайды. Сондықтан да барлығына жылы жүзді болу керек. Хадис шәрифте: «Аллаһпен
қиямет күніне иман келтірген адам, келген қонағы мен көршісіне қонақжайлылық
танытсын және қайырлы сөз сөйлесін немесе үндемесін» - деп бұйырылған. (Бұхари)
Басқаның жаман мінезіне шағымданған адам өзінің жаман мінезді екенін білдіреді. Ал
біреудің жаман қылықтарын әңгімелеуіміз, бұл өзіміздің жаман екндігіміздің белгісі. Көркем
мінез деп қиындықтарға төзе білуді айтамыз. Көркем мінездің белгілері мыналар:
Ынсапты болу, досының қатесін көрмеу, жақсы көз қараста болу, ол жайында жаман ойда
болмау, айналасынан келетін қиындықтарға төзе білу, олардан шағымданушы болмау,
әрқашан өзінің кемшіліктерін жоюға тырысу, өзін-өзі айыптау, жылы жүзді болып
барлығымен жақсы қарым – қатынаста болу.
Жақсы мінезді адам: аз сөйлеседі, ешкімді ғайбат етпейді, Аллаһ үшін жақсы көріп, Аллаһ
үшін дұшпандық етеді, аманатқа қиянат жасамайды, көршісімен айналасындағыларға
қамқор болады.
Қорытынды
Қорыта айта кететін болсақ,мінез адам өмірінің
барлық жолдарында қалыптасады және
өзгереді.Адамның мінезінің өзгеріп отыруына
әлеуметтік жағдайдың үнемі ықпал етіп, оның
жаңа сапаларын қалыптастырып
отыратындығы ғылыми түрде анықтал

Ұқсас жұмыстар

Эмпириялық этика

Қазіргі замандағы этиканың дамуы

Медицина әлеуметтануы

Этика туралы түсінік

Этизмның латын тіліндегі баламасы ретінде мораль қолданылса, кейіннен білім беру дәстүрінде

Медицина социологиясы

Педагогикалық ұжымдағы басқарушылық қарым - қатынас ерекшеліктері

Педагогтың кәсіби өзін-өзі тануы мен өзіндің дамуы

Этиканың құрылымы

Ойлау туралы түсінік

Пәндер