Қызғалдақ

Презентация қосу

Қызғалдақ
Қызғалдақ –
лалагүлдер тұқымдасына
жататын көп жылдық
шөптесін пиязшықты
өсімдік. Қазақстанның
далалық аймақтарында жиі
кездеседі, 32 түрі бар, оның
11 түрі – Қазақстанның
эндемигі болып саналады.
Бұлардың биіктігі 3 – 50 см.
Сабағы жұмыр, тік өседі.
Тамырымен жалғасқан
буынында пиязшығы
болады. Гүл қоршауы ақ,
қызыл не сары. Жемісі –
қауашақ. Қызғалдақтың
пиязшығын күзде гүлі
түскеннен кейін жинап алып,
оны құрғақ, салқын жерде
сақтап, көктемде егеді.
Қызғалдақ – пиязшықтардың ішіндегі табиғатта да ке ң
таралған, көгалдандыруда да жиі пайдаланылатын өсімдік.
Ерекше әсем көркімен дараланатын гүл болғандықтан, оны
білмейтін адам кемде-кем. Қазақстан табиғатында
қызғалдақтың 35 түрі бар. Осы себепті де Қазақстан –
қызғалдақтың отаны болып саналады. Сұрпы мен түріне қарай
қызғалдақтың гүлдеу мерзімдері де әртүрлі. Наурыз-мамыр
айларында гүл ашады. Оның биіктігі 10 см-ден аспайтын аласа
бойлы түрлері ерте көктемде гүлдейтін болса, “Рембрант
қызғалдағы” сияқты биік өсетін түрі маусым айының ортасына
таман гүлдейді. Барлық түрі 20-25 күн аралығында әдемі гүл
жарып тұрады. Қызғалдақ гүлінің түсі ақтан қараға дейінгі
аралықта алуан түрлі болып келеді. Көп жағдайда сабақ басына
бір тал ғана гүл жарады. Гүлзарларға бірыңғай түсті
қызғалдақтарды топтап отырғызған жақсы көрінеді. Ал, жеке
ыдыстарға бойы аласа түрлерін отырғызған дұрыс. Бойы аласа
қызғалдақтар альпі шоқысының да көркін асыра түседі.
Қызғалдақтың пайда болуы
мен таралуы
Қызғалдақтың пайда болу орталығы Орта
Азия болып есептеледі. Оның көп бөлігі шөл,
айнала тау жүйесі қоршап жатыр:ортасында -
Копетдаг, Ауғанстан шекарасына дейін
Памир-Алай таулары, оңтүстік шығысында
-Тянь-Шань. Үндістанның солтүстігінде,
Ауғанстанда, Кавказ тауларында, Сирия мен
Ливан шекарасында, Қара , Каспий және
Жерорта теңізі маңында жабайы қызғалдақ
түрлері өсетін оқшау ошақтары белгілі.
Қызғалдақтардың экологиялық ауқымы
өте кең. Бір түрі сусыз құмды және тасты
шөлдерде, гипсті және сазды топырақта өссе,
басқалары аңғарларда немесе тау етегінде,
шөгінді тастарда, аяқ жетпейтін құлама
жарда, қиыршық толған жартас
қуыстарында, тау баурайымен теңіз
деңгейінен 3000 м биіктікке дейін көтеріледі.
Қызғалдақ өсімдігі ылғалды сүймейді.
Қызғалдақты отырғызу,
күтіп баптау
Қызғалдақ баданалардың отырғызу мерзімі жердің ерекшеліктеріне және
олардың өсуіне байланысты тұрақталанады. Баданалардың тез өсуіне жер
температурасының төмендеу (5-7°) қажеттілігі бар болғаны анық. Қыр
жерлерде осындай жағдайлар қазанның ортасында пайда болады. Былай
қарасақ, бүкіл қазан айы бойы қызғалдақтарды отырғызу үшін өте
қолайлы уақыт. Қызғалдақтардың тамырлары жердің температурасы 6—
10° болғанда жақсы дамиды. Егер температура жоғары деңгейге көтерілсе
ол оған көп зиян келтіреді. Ал егер жер температурасы 3° болса онда
баданалар тамырларын шығармайды. Сөйтіп, өсімдікті қарашаның

*Қызғалдақты
аяғында отырғызуға мүлдем болмайды. Себебі гүлдер ауыру ға өте жуық,
сонымен қоса көктемде кеш гүлденеді. Әдетте, күндердің аяздауына дейін

отырғызу тәртібі
бадалардың тамыр жүйелері жақсы дамып, өсімдіктер қысты сәтті өтеді.
Баданаларды қыркүек айының соңғы күндерінде де түсуге болады. Ең
жарамды мерзімі бұл қазан жұлдызының бірінші және он бесіншінің
арлығындағы күндері. Осыдан ертеректеу уақытта отырғызу
ұсыналмайды.
р л а р ы н біраз
е йін там ы
ы қ к ү н д е р г е д
әл д е т ө рт жұма
о с а б а д а налар су р д і а я з д ардан үш а л д а қ тарға
қ д ік т е ы зғ
Соныме н
, с о н д ы қ тан өсім с ін д а м ы т у үшін қ р ж ақсы
е р е к ж ү й е ы р л а
жығару к з у қ а ж е т т і. Тамыр
ім к е р е к . Егер там
т а спайды.
оты р ғ ы ін м е р з қ а л ы п
бұрын
ы қ к ү н д ерге дей ж а м у қажеті е о л ардың
қ ы р о н ы ж ә н
отыздан с а о н д а қыста ар а п ш ы ғу керек қ а ж етті.
д ам ы н ы қ у ғ а
деңгейде л д ы н д а ә р бадана р д ы а л ыптаста е ндігіне
ы зу ды ң а л ғ а н н д а н ы ң ү д к
Отырғ
у р у ж ә не бұзы ж е р а р а с ы , бадана
о л а р д ы ас а
а ен д а
арасынан т е ре ң д і гі,баданам ш ір ік т е у болса он т ерең, ал
ы з у д ы ң і к т е р к і т ө р т с м
Отырғ а д ы . Е гер өсім д
д е р д і о н екі- он б е с см-ден
ы қ т а л , ү л к е н қ , о н
орай ан з б а й д ы . С онымен
о т ы р ғ ы зады. Біра ы о л а рдың
р ғ ы р е ң ы ғ
терең оты н а л т ы -с егіз см те р а с ы н д а ғ ы ұзынд ішінде
т а й л а р ы а р д ы ң а ик т е р д і ң
кішкен з б а й д ы . Баданал Ә д е т т е питомн
а с к е л ерінде
ы р ғ ы ты . ай у ч
терең от ік е л е й б айланыс л д ы р а д ы .К ішкент
ш ығады.
е р ін е т о н с м қ а лд ы р ы п
мөлш
і ң ар а с ы н да сегіз- о н - ж и ы р ма см қа н б е с күнде
т е р д а н д а о н - о
өсімдік
қ о л м ен отырғызғ р ғ ы з ғ а н нан кейін д і. О л жер
р д ы о т ы у е л
баданала д ы ң т а м ырлары а ғ да й л а р дан тә
қтар лығы ж
Қызғалда ы ң ж ы л д амд ы
а й л а н ы сты.
ғады. О н а б
турысын
Қызғалдақты
көбейту
Пиязшықтан бөліп алынған
балапандарын отырғызу арқылы
көбейтіледі. Суық түскенше тамырланып
үлгеруі үшін, күздің алғашқы айларында
егу керек. Отырғызу тереңдігі пиязшық
көлемінен екі-үш есе терең болуы тиіс
*Қызғалдақтың
(пиязшықтың ұзындығы 4 см болса 8-12
см тереңдікте егу керек). Пиязшықтардың
көбейтілуі
арақашықтығы биіктігіне қарай 10-20 см-
ден кем болмағаны жөн.
* Қызғалдақтың өте си
ре к
кездесетін 13 түрі б
ар. Соның ішінде
Қызыл кітапқа ен
ген түрлері:
Альберт қызғалда
ғы,
Борщов қызғалда
ғы ,
Грейг қызғалдағы
,
Кауфман қызғалд
ағы,
Шренк қызғалдағ
ы
Борщов қызғалдағы(Тulіpa borszczowіі) —
лалагүлділер тұқымдасының қызғалдақ
туысына жататын көп жылдық жуашықты
шөптесін өсімдік. Торғай, Арал өңіріндегі
құмды шөлдерде, Қызылқұмда өседі.
Биіктігі 20 — 40 см. Жуашығы жұмыртқа
тәрізді, ені 2 — 4 см. Сабағын түк басқан.
Жапырағы — 4, олар кезектесіп орналасады,
сыртқа қайырылып, бұйраланған.
Қызғылт-сары, қызыл, сия көк түсті гүлі —
біреу. 6 аталығы, 1 аналығы болады.
Тұқымынан көбейеді. Сәуір — мамыр
айларында гүлдеп, мамыр — маусымда
жемістенеді. Жемісі — үш ұялы көп
тұқымды қауашақ. Оның ені 1,5 — 2 см,
ұзындығы 2,5 — 4,5 см.[1] Гүл қоршауының
бөліктері сары , қызғылт, негізінің екі
жағында қара - күлгін бөлімдері бар,
сыртқы бөліктері ромб тәрізді, ішкі және
теріс сына тектес - жұмыртқа сынды әсем
сәндік өсімдік. Ақтөбе облысындағы
Ырғыз ауданының оңтүстік - шығыс Борщов
жағында өседі. Борщов қызғалдағы — өте
әдемі, сирек кездесетін өсімдік, қорғауға қызғалдағы
Грейг қызғалдағы (Tulіpa greіgіі) –
лалагүлділер тұқымдасы, қызғалдақ туысына
жататын кө п жылдық пиязшықты
өсімдік.Биіктігі 20-50 см, пиязшығы
жұмыртқа тәрізді, жуандығы 2,5 - 4 см, көн
тәрізді қара қоңыр, ішкі жағы, әсірісі түбі
мен ұшы қалың түкті қабықты.Сабағының
жоғарғы жағы түкті, жапырақ саны - 3 - 4,
шамалы жақын орналасқан, қайырылған,
бұйра, көкшіл сұр, жоғарғы жағында
көптеген күлгін дақтары бар, жоғарғысы
едәуір түкті, кірпікшелі, әдетте гүлге жетеді,
ең төменгісі сопақшадан жалпақ эллипске
дейін тәрізді, ені 3,5 - 8 см. Сыртқылары түкті,
жұмыртқа тәрізді, жоғарғы жағы
қайырылған, ішкісінен шамалы қысқа,
ішкілері кері жұмыртқа тәрізді; аталықтары
гүл серігінен 3 есе қысқа, олардығ жіпшелері
жалаңаш, сары немесе қаралау, тозаңдықтары
сары, сирек күлгін, жіпшелерінен 2 есе ұзын,
түйіні орнықты ауызды; қорапшасының ені 2 - Грейг
3 см, ұзындығы 4 - 6 см. қызғалдағы
КАУФМАН ҚЫЗҒАЛДАҒЫ(Tulipa
kaufmanniana) – лалагүлдер тұқымдасы,
қызғалдақ туысына жататын көп жылдық
жуашықты өсімдік. Биіктігі 10-40 см, пиязшы ғы
жұмыртқа тәрізді, жуандығы 1,5-4 см, қара
қоңыр терілі, ішкі жағы едәуір жатаған түкті
қабықты.Сабағының жоғарғы жағы түкті;
жапырақ саны 2-3-еу , қайырылған немесе
шамалы бүгілген, жалаңаш, кірпікшелі, әдетте
гүлден аспайды, төменгі жапырағы сопақша
немесе ұзынша эллипс тәрізді, ені 2-6 см.Г үлі
біреу; гүл серігі ақ, түбі сары да қты немесе сары,
сүйір немесе доғал, сыртқыларының жоны
жалпақ күлгін немесе қызғылт күлгін (сирек
қызыл немесе қызғылт түсті даралары да
кездеседі), ішкілерінен едәуір ұзын, ұзындығы
2,5-8 см, таспа тәрізді немесесопа қша таспа,
ішкілері ұзынша эллипс тәрізді; аталықтары гүл
серігінен 2 есе қысқа, олардың жіпшелері
жалаңаш сары, сары, тозаңдықтары сар ғыш,
сызықты, жіпшелерінен 3-4 есе ұзын, Кауфман
ширатылған; шел түйіні аталықтан қысқа,
аналық ауызы орнықты дерлік; қорапшасының ызғалдағы
ені 1,5-2 см, ұзындығы 3-6 см.Сәуір - шілде
айларында гүлдейді.
Шренк қызғалдағы (лат. Tulipa
Schrenkii) — лалагүлділер тұқымдасына
жататын көп жылдық баданалы
өсімдіктер туысы.
Баданасы жұмыртқа тәрізді, жуандығы 3
сантиметрге дейін жетеді. Сағағы
жіңішке, биіктігі 30 см. Жапырақтары 3-
4, ланцет тәрізді, жіңішке сопақша
келген гүлінен сәл ұзын. Гүлдері ірі, ақ,
қызыл не сары түсті. Гүлдерінде қара,
ақ немесе сарғыш дақтар болады.
Дәндерімен көбейеді. Мамырда гүлдейді,
маусымда жемісі пісіп жетіледі.
Қауашағы доғал пішінді. Тасты-
қиыршықты жерлерде және беткейлерде
өседі.
Қазақстанның барлық өңірінде өседі.
Шренк қызғалдағы — әсемдік өсімдік, Шренк
алқабы жылдан-жылға қысқарып
келеді. Жер жырту және егісті жедел қызғалдағы
игеру салдарынан оның қоры жылдан-

Ұқсас жұмыстар

Гүлді өсімдіктер. Қызғалдақ

Санның пайызын табу

Бәйшешек гүлі

Дәрілік өсімдіктер жөнінде сабақтан

Гүл құрағы

Қазақстанның Қызыл кітабына енген өсімдіктер

Гүлзарлар құру

Гүлдің құрылысы және түрлері

Құстарға қамқорлық

Даражарнақ тылар класы

Пәндер