Ойлау туралы жалпы түсінік

Презентация қосу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЕЛЕКЕТТІК
УНИВЕРСИТЕТІ

СӨЖ
Тақырыбы: Ойлау туралы жалпы түсінік

Орындаған : Рахимова А.Д
П ән а
Практикум
Уақыты:13.11.15.
Семей 2015
Жоспар:
1. Ойлау туралы жалпы ұғым.Ой тәсілдері мен
формалары
2. Түсіну – ойлаудың негізгі белгісі
3. Ойлау саласындағы дара айырмашылықтар
4. Ойлауды зерттеу және оның практикалық
маңызы.
5. Ойлаудың дамуы және қалыптастыру
Сыртқы дүниені толық тануға түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз
болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен құбылыстарды тек ойлау
арқылы ғана білеміз. Түйсік, қабылдау процестерінде сыртқы дүниенің
заттары мен құбылыстары жайлы қарапайым қорытындылар жасалады.
Бірақ қарапайым қорытындылар сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының ішкі құрылысын, оның қажетті қатынастары мен
байланыстарын жөнді ашып бере алмайды. Адамны ң ой- әрекеті әсіресе
түрлі мәселелерді бір-біріне жанастыра отырып шешуде өте жа қсы
көрінеді.
Ойлау дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының
байланыс-қатынастарының миымызда жалпылай және жанама
түрде сөз арқылы бейнеленуі.

Ойлау қабылдау, елестермен тығыз байланысты. Түйсік пен қабылдау
танымның бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір
ойлау болмайды. Ойлау сезім мүшелері арқылы алын ған м әліметтерді
өңдейді. Ойлау сезімдік мағлұматтардың негізінде ғана мүмкін
болатын нәрсе. Елестерде жалпылағыш элементтер мол бол ғанмен,
оның таным мүмкіндігі ойлаудан әлдеқайда т өмен. Ойлауды ң
Адамның ойы әрқашанда сөз арқылы білдіріледі. Біреу екінші екінші
қамтитын шеңбері өте кең.
біреуге пікірін білдіргенде өзін естісін деп дауыстап с өйлейді. Ой
толық сөз күйінде білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп
дәлелдене түседі. Ойлау мен сөйлеу бірдей н әрсе деп, б ұларды ң
арасына теңдік белгісін қою дұрыс емес. Ой-сыртқы дүниені
бейнелеудің ең жоғарғы формасы, сөз-ойды басқа адамдарға
жеткізетін құрал. Ойдың сөз арқылы бейнеленуі арқасында адам
өзінен бұрынғы ұрпақтар жинаған тәжірибе мен біліиді сақтап қала
алды, ойды өмірді онан әрі жақсарту мақсаттарына пайдаланады.
Бала тілі шықпай тұрған кезде де ойлай алады. Нәресте
айналасындағы дүниені бірінші сигнал жүйесінің қызметі ар қылы
танып біледі. Ойлаудың бұл түрі оның танымын онша ке ңіте
алмайды. Баланың тілі шығып, сөз арқылы үлкендермен қарым-
қатынасқа түскенде ғана оның ойлау шеңбері кеңейетін болады.

Сөз бен ойдың бірлестігі алғашқы адамдардың психикасында да
үлкен орын алған. Сөзбен ойлаудың арқасында ғана олар біріні ң
білмегенін екіншісі біліп, ақыл-ойын молайта т үскен. Тіл мен ойды ң
бір-бірімен тығыз байланыста болатындығын халық ерте кезді ң
өзінде-ақ байқаған. Мәселен, халқымыздың «Ішімдегінің бәрі
тілімде, тілімдегінің бәрі түсімде» деген мақалы адамның нақтылы
іс-әрекетімен щарттас блумен қатар, оның сөйлеу м әдениетін
меңгере білуімен де, сөз өнеріне жетілуімен де ты ғыз байланысты.
Ойлау-өзіндік ішкі қарама-қарсы қайшылықтарға
толы прцесс. Бұл оның дамуының және іске
асуының қозғаушы күштері болып табылады.
Ойлаудың пайда болуында жаңа, белгісіз нәрселерге
зер салып, қызығудың да маңызы зор. Әлде де
белгісіз, түсініксіз нәрсені білуге деген ынтызарлық,
түрлі сұрақтарға жауап іздеп, ой әрекетімен
шұғылдануға адамды итермелейді. Ойлау-сұраққа
жауап қайтарудан, мәселені шешуден, оның мән-
мағынасына түсіне білуден жақсы байқалады.
Мәселен, «Сырдария Арал теңізіне құяды» деген
сөйлемде ой туғызуға негіз боларлықтай түрткі жоқ.
Мұнда біреуден естіген, не көріп білген
мағлұматтарды жәй қайталау бар. Ал, затты не
құбылысты тұспалдап айтатын жұмбақтардан, айтыс
өнерінен ой процесінің небір көріністерін байқауға
болады.
Адам әркез өзінің алдына мақсат, міндет қоя білуі қажет. Бұларды басқа адам да қоюы
мүмкін. Өмір тәжірибесі мен білімі жеткілікті кісі алда тұр ған міндетті тез а ңғарады да,
мәселе қоя біледі, ой процесінің бағытын айқындайды. Бұдан со ң м әселені шешу, я ғни
ойдың негізгі кезеңі басталады. Бұл адам психологиясына ерекше әсер ететін өзекті, аса
мәнді кезең болып есептеледі. Ойдың кейде шындықтан «ауыт қитын кездері де болады».
Бұл адамды шындықтағы құбылыстар жөнінде қате көзқарасқа, теріс пікірлерге де алып
келеді. Қоғамдық тәжірибенің, адам танымының тарихи дамуының барысында ғана
бұлар біртіндеп, түзетіліп отырылады. Түйсік пен қабылдауға қарағанда ойлауда
қателесуге мүмкіндік бар. Әйтсе де ойлау құбылыстардың мәнін екі жа қтан (теория мен
тҒәылыми-техникалы қарастырып,
жірибе) бірдей қ процесс «ойлайтын» машиналарды
тереңірек біліп отыратындыдүниеге қабылдауҚазіргі
қтан,келтірді. есептегіш
мен елестерге
қмашиналар
арағанда (оларды ойлайтын
әлдеқайда жоғарымашиналар
тұрады.деп
Сөте атайды)
йтіп, өз ж ұмысыны
ойлау-сырт қы дүңниені
н әтижесін
мида ба ғалай алады,
бейнелеуді ң
ған нәрселерді үйрене де, оны жа қсарта алу ға да шамасы келеді. Машиналар белгілі
епрограммалан
ң жоғары формасы.
ережелерге сәйкес тексті бір тілден екінші тілге аударады, сөйленіп тұрған сөзді машина тіліне яғни
кодқа айналдырады. Мәселен, осындай машина дойбы да «ойнайды».
Ойлау әрқашан анализ және синтез процестерінен басталады. Ойлау
түйсік пен қабылдаудағы анализ бен синтездің жаңа мазм ұнға ие
болған түрі. Анализ дегеніміз ой арқылы түрлі заттар мен
құбылыстардың мәнді жақтарын жеке бөліктерге бөлу. Синтезде ой
арқылы заттың, құбылыстың барлық элементтері біріктіріледі.
Анализ бен синтез-бірімен-бірі тығыз байланысты, бірінсіз бірі
болмайтын құбылыс. Бұл екеуі-бірінен-бірі ешқашан ажырамайтын ой
процесінің негізгі компоненттерінің бірі. Кез келген с ұра ққа жауап
табу, қандай болмасын бір мәселені шеше алу анализ бен синтезді ң
түрлі қиысуларын қажет етеді. Мәселен, мылтықты жеке б өліктерге
ажыратсақ, бұл анализ (талдау) болады да, кейіннен осы б өліктерді
белгілі тәртіппен құрастырсақ, синтез (топтастыру) болады. Балаларда
оқу,жазу, есептеу т.б. дағдылардың қалыптасу жолы да осы анализ,
синтез операцияларының принциптеріне негізделген. Адам ойлауына
анализ бен синтездің дәрежесі түрлі жағдайларға байланысты (жас,
білім, тәжірибе т.б.) әр қилы көрініп отырады. Мәселен, б өбекті ң
қағазды екіге бөлуі де, Эйнштейннің салыстырмалы теориясы да
анализге жатады. Бірақ бірінен екіншісіні ң айырмашылы ғы жер мен
көктей. Бөбектің қағазды екіге бөлуінде анализ практикалы қ амал
ретінде көрінсе, Эйнштейннің салыстырмалы теориясында анализ
Анализ бен синтездің негізінде салыстыру деп аталатын ой операциясы
пайда болады.Салыстыруда заттардың ұқсасты қ, айырмашылы қ қасиеттері
айқындалады.

Бұл операция салыстыратын заттардың бір түрлі белгілерін к өрсетумен
қатар, басқа белгілеріндегі айырмашылықтарын да айырып к өрсетеді.
Мәселен заттарды оның, түсіне, түріне, құрылысына, атқаратын қызметіне
қарай салыстыруға болады. Ойлау операциясының к үрделі т үрі- абстракция
мен жалпылау.

Шындықтағы заттар мен құбылыстарды жалпылау арқылы оның елеулі
қасиеттерін басқа қасиеттерінен ойша бөліп алуды абстракция дейді.
Мәселен, квадрат, трапеция, параллелограмма деген с өздерді «т өрт б ұрыш»
деген сөзбен белгілесек, соңғысы абстракция болады. Сондай-а қ, бор, қар,
қант секілді заттардың ортақ қасиеті ретінде «а қшыл» деген с өзді алса қ,
бұл да абстракциялық ұғымға жатады.

Абстракцияға қарама-қарсы процесті нақтылау деп атайды. Нақтылыу-
абстракциялық ұғымды соған сәйкес келетін жеке ұғымдармен түсіндіру,
яғни жеке заттар мен нәрселер туралы ой. Мәселен, жылқы деген жалпы
ұғымды құлын, тай құнан, дөнен, айғыр, бие депбөлетін болма қ, м ұнда ғы
жылқының жеке түрлері нақтылау ға мысал бола алады. Нақтылау
абстракцияға қарағанда ұғымды, көрнекі нтіп түсіндіруге м үмкіндікбереді.
Жалпылау дегеніміз, бір текті заттардың,
құбылыстардың ортақ қасиеттерін оймен біріктіру.
Жалпылау үшін заттардың ерекше маңызды белгілерін таба
білукерек. Мәселен, алма, өрік, мейіз, алм ұрт т.б. ұқсас
белгілері жиналып келіп, «жеміс» деген жалпы ұғымды
береді. Жалпылау тәсілі бізге сыртқы дүние заттарыны ң
мәнді белгілерін ажырата алу ға жәрдем береді, өйткені «…
ең қарапайым, қорытынды жасалуы, ұғымдардың
(пікірлердің, қорытындылардың т.б.) бастапқы және ең
қарапайым пайда болуы-дүниенің барған сайын не ғұрлым
терең объективтік байланысын адамның тануы деген сөз».

Жалпылау арқылы шындықтағы заттар мен құбылыстарды
белгілі принцип бойынша орналастыруды жүйелеу
(систематизация) дейді. Жүйелеудің жоғары түрі-
классификация. Мәселен, жануарлар-типке, типтен-клас қа.
Кластан-отрядқа, отрядтан-отбасы ға, отбасыдан-текке,
тектен-түрге т.б. жүйеленеді. Жүйелеу арқылы өсімдіктер
дүниесін, химиялық элементтерді белгілі классификация ға
келтіруге болады.
Ойлау ой операцияларымен қоса ой формаларынан да
тұрады. Ойдың бастапқы формасы болып ұғым есептеледі.
Ұғым дегеніміз заттар мен құбылыстар туралы ой.
Ұғымда заттардың жалпы және негізгі қасиеттері
бейнеленеді. (Мәселен, мектеп, оқушы, м ұғалім т.б. әр
текті ұғымдар). Ұғымдар арқылы адам танымының ұзақ
процесінің нәтижесі қорытылады. «Адамның ұғымдары
қозғалиайды емес, қайта мәңгі қозғалып тұрады. Бірі
екіншісіне құйылып
Ұғымдар дара жәнеотырады, ұнысызбөолар
жалпы мболып нағыз
лінеді. Мәөселен,
мірді
к«ө
Қрсетпейтін
ызылорда қболады».
аласы», «Ғ.Мұратбаев» дара ұғым болса,
«кітап», «адам», «жұлдыз» т.б. жалпы ұғым болады. Кейде
жинақтаушы ұғым да болуы мүмкін. Мәселен, «жиналыс»
(студенттер жиналысы), «кітапхана» (балалар кітапханасы)
т.б.
\
Шындықтағы заттардың қарапайым байланысы
пікірлерден көрінеді. Пікір – бұл бір зат туралы
мақұлдау не оны бекерге шығаруда көрінетін
ойлаудың көрінісі. Мәслен, «Алматы – Қазақстан
Республикасының астанасы» десек, бұл жал ған
пікір болып табылады. Әрбір пікірде үш бөлім
болады. Олар: бастауыш, баяндауыш және
байланыс. Мәселен, жоғарыда келтірілген пікірде
«Алматы» – логикалық бастауыш. «Қазақстан
Республикасының астанасы» – логикалық
баяндауыш. Байланыс сөздер («деп», «дегеніміз»,
«айтамыз» т.б.) пікірде көбінесе айтылмай, тек ойға
алынып отырады. Пікір де ұғым сияқты тек тілдік
материал негізінде, тілдік терминдер мен сөйлемдер
негізінде ғанғ туып, өмір сүре алады. Пікір мен
сөйлем бір-бірімен тығыз байланысты. Өйткені бұл
екеуінің негізгі мүшелерінің мазмұны біреу.
Пікірлердің түрлері көп. Оны логика ғылымы жан-
жақты қарастырады. Бұлар да шындықтағы әр
түрлі нәрселер, олардың түрлі қасиеттері, сондай-
Ойлаудың күрделі формаларының бірі – ой
қорытындылары. Ой қорытындылары дегеніміз
бірнеше пікірлерден жаңа бір пікір шығару тәсілі.
Қорытынды шығару үшін оны белгілі тәртіпке бір-
бірімен байланыстыруымыз қажет. Қатар тұрған
кездейсоқ пікірлерден қорытынды шықпайды.
Мәселен, «Барлық дельфиндер – жануар», «Барлық
металдар элекр өткізеді» деген екі пікірді ң арасында ешбір
логикалық байланыс жоқ. Сондықтан бұл екеуінен үшінші
жаңа пікірдің тууы мүмкін емесю
Ой қорытындыларының үш түрі болады. Бірінші
дедукциялық, екіншісі индукциялық, ал үшіншісі
аналогиялық ой қорытындысы деп аталады.
Дедукция дегеніміз жалпыдан жекеге қарай
жүретін ой қоытындысы. Мәселен, біз тірі
организдер оттегі жоқ жерде тіршілік ете алмайды, ал
барлық тірі организмнің бірі десек, олай болса, балық
оттегі жоқ жерде тіршілік ете алмайды деген
қорытындыға келеміз.

Индукция – жекеден жалпыға қарай жасалатын ой
қорытындысы
Адамның ойлау әректінде шындықтағы заттар мен
құбылыстардың негізгі қасиеттеріне, ерекше белгілеріне,
мәніне түсіне білудің маңызы зор.

Түсіну екіге бөлінеді: оның бірінші түрі – тікелей түсіну.
Тіклей түсіну жанама түрде ой операцияларын керек
етпейтін қабылдауға ұқсас процесс. Мәселен, бізге
жақсы таныс сөздер, сөйлемдер, белгілі құбылыстар,
адамдардың қылықтары т.б.
Түсінудің екінші түрі – жанама түсіну. Жанама түсіну бірнеше аралық
басқыштардан тұратын, ой операцияларын керек ететін, көмескі нәрсені аны қ,
айқын етіп бейнелеуде бірнеше ой түйіндерін талап ететін процесс. Жанама түсінуде
сұрақ қоюдан басталатындығын, сұрақ пен жауап табудың арасында аралы қ т үйіндер
бар екендігін, осы аралық түйіндерді табу жа ңа м әселені шешуді ң кілті екендігін атап
өтуіміз қажет. Тіпті қарапайым есептің өзінде де осы жолды к өруге болады. М әселен,
«Ахмете үш алмұрт, Хасенде екі алмұрт бар. Екі балада барлы ғы қанша алм ұрт бар?»
деген мәселе есепті шешуде де белгілі шы ғару амалынсыз (я ғни б ұл екі санды бір-біріне
қоспайынша) оның жауабы шықпайды. Бұл жерде қосу аралық амалды ң қызметін
атқарып отыр.
Бақылауға арналған сұрақтар:
1. Ойлау дегеніміз не ?
2. Ой дегеніміз не ?
3. Түсіну дегеніміз не ?
4.Жанама түсіну мен тура түсінуге мысал келтір
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
Жарықбаев Қ. Психология (оқулық). Алматы, «Білім»,
1993 115-127бб.

Ұқсас жұмыстар

ҒЫЛЫМИТАНЫМНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ

ОЙЛАУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК ТУРАЛЫ

ОЙЛАУ МӘДЕНИЕТІ ЖӘНЕ ФИЛОСОФИЯ

ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ ПӘНІ

Адамның психикалық қызметтерінің ерекшеліктері. Зейін,ой,сана,сөз

Алғы философия

Философтардың философия туралы түсініктері

Сәулет өнері туралы түсінік

Әдістеме деңгейлері

Ғылымның тарихы

Пәндер