Мүше жіне ішкі мүшелер туралы түсінік. Дене қуыстары

Презентация қосу

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атыдағы мемелекеттік
университеті

БӨЖ №3
Тақырыбы:Мүше жіне ішкі мүшелер туралы
түсінік.Дене қуыстары.

Орындаған:Сейсенбекова А.Ғ.
Жайсанбаева С.Ж.
Тексерген: Сатиева К.Р.
Топ: БЛ - 309

Семей 2015ж.
Жоспар
1.Мүше. Ішкі мүшелер туралы
жалпы түсінік.
1.1. Паренхималы мүшелер.
1.2. Түтікше мүшелер
1.3.Қабатты мүшелер
2.Дене қуыстары.
2.1.Көкірек
2.2. Құрсақ
2.3.Жамбас
Ішкі мүшелер жүйелері қүрылысьш зерттейтін ілімді
splanchnologia (лат. viscera; грек. splanchnos — ішкі м үшелер; logos
— ілім) — деп атайды. Ішкі мүшелер жүйелеріне азық қорыту,
тыныс алу, зер болу және көбею (аталық және аналық) мүшелері
жатады. Бүлар негізінен дененің көкірек, күрсақ жөне жамбас
қуыстарында орналасып, қоршаған сыртқы ортамен денедегі
табиғи тесіктер аркылы қатысады. Ішкі мүшелер жануарлар
организмі мен қоршаған сыртқы орта арасындағы зат алмасу
және көбею процестерін іс жүзіне асырады.
Азық қорыту аппараты (apparatus digestorius) организмді
қоректік заттар және сумен
тыныс алу аппараты (apparatus respiratorius) оттегімен
қамтамасыз етеді. Зат алмасу нәтижесінде қалдықжәне пайда
болған ыдырау өнімдері: азық қалдығы, азық қорыту,
комірқышқыл газ, тыныс алу, белоктықжөне азоттық алмасу
өнімдері, артықсу, керексіз түздар, дәрі-дәрмектер, улы заттар
зәр болу мүшелері (organa uropoe- tica) арқылы сыртқа
шығарылады.
Аталық және аналық көбею мүшелері (organa genitalia
masculina et feminina)
Жүрек
Жүрек (сердце) грек. kardia, лат. сог — жануарлар
организміндегі ішкі орта сүйық үлпаларын қозғалысқа
келтіретін орталық мүше. Ол көкірек куысында, екі
өкпенің аралығында солға қарай ығыса орналасады.
Жүректің пішіні конус тәрізді. Оның жоғарғы Жүрек
табаны (негізі) — basis cordis — бірінші қабырғаның орта
түсында немесе иық буынының деңгейінде, ал төменгі
жүрек -ршы (apex cordis) сол жақтағы 5-6 -ншы
қабырғааралық кеңістікте, төссүйекке жақын орналасады.
Жүректің алдыңғы дөңестеу жиегі үшінші, артқы жиегі
алтыншы қабырғалар бойымен өтеді. Жүрек торт болімнен
түратын етті-қуысты мүше. Оның қабырғасы үш: ішкі
эндокард, ортаңғы миокард, сыртқы эпикард қабықтардан
құралған. Жүректің сыртқы бетіндегі табанынан үшына
қарай үзынынан отетін оң және сол қарама-кдрсы
жақгарындағы үзынша сайлар (sulcus longitudinale dexter
et sinister) мен сол сайлар түсында орналасқан ішкі ет
перде жүрек қуысын: оң және сол бөліктерге бөледі. Бүл
боліктер жоғарғы жүрекшелерден (atrium cordis) және
төменгі қарыншалардан (ven- triculus cordis) түрады.
Жүрекшелер қабырғаларынан сыртқа қарай қапшық
тәрізді оң және сол жүрекше құлақшалары (auricula atrii
dextra et sinistra) шығып түрады. Әр боліктегі жүрекше
Жылқы жүрегі

Шошқа жүрегі

Қойдың жүрегі
Мүше құрлысына қарай

Қабатты
Паренхимал
Түтікше мүшелер
ы
мүшелер мүшелер
Паренхима
Строма
Өкпе
Өкпе (легкие) — pulmones — пішіні конус
тәрізді, қүрылысы қомақты көкірек
куысында орналасқан (оң өкпе - pulmo
dexter және сол өкпе — pulmo
sinister)паренхималы газ алмасу мүшесі.
Көлемді келген өкпе негізі (basis
pulmones) каудальды бағытта, ал
жіңішкелеу келген өкпе төбесі (apex
pulmones) краниальды бағытта
орналасады. Өкпенің дорсальды жиегі
немесе доғал жиегі (margo dorsalis s.
obtusus) омыртқа бағаны жағына, ал
қырлы жиегі (margo acutus) вентральды
жаққа қараған. Көкірек қуысының сол
жағында жүрек орналасқандықтан, оң
өкпе көлемі жағынан сол өкпеге
Сүтқоректілердің өкпесінде ауатамырлар таралып,оның
төменгі ұштары өкпе көпіршіктерімен аяқталады.Өкпе
қылтамырлары да жиі тор түзеді.Осыдан сүтқоректлердің
өкпесі қанды оттегімен жақсы қамтамасыз етеді.Тыныс
алуды қабырға арасындағы бұлшықеттер мен
көкірек,құрсақ қуыстарын бөліп түратын көкеттің
жиырылып,босаңсуы қамтамасыз етіледі.
Сүтқоректілердің көмекейінде
дыбыс сіңірлері жақсы дамыған.
Жануарлар әр түрлі дыбы шығарып,
өз туыстарына,үйіріне қауіп – қатер
туралы,өзінің қай жерде екені және
т.б. туралы хабар беріп білдіреді.
Қосмекеділердің басым көпшілігі өкпемен тыныс
алады.Оларда тыныс алуға өкпе қатысады.Себебі
қосмекеділердің өкпесі нашар дамыған.Өкпесі
сырттан келетін ауамен жанасу бетінің аумағы
нашар болғандықтан,газ алмасуды жеткілікті
дәрежеде қамтамасыз ете алмайды.Өкпеде
ұяшықтар бар олар қылталармен торланған.

Бақаның
өкпесі
Құстардың өкпесі жақсы дамыған, тығыз
ұяшықты өкпенің ішіне ауатамыр (бронхылар)
тарамдалған (3-сурет). Ауатамыр
тармақтарының өкпемен жанасатын жерлері,
бүкіл өкпе қылтамырларымен торланған.
Кейбір демтүтіктік ауатамыр тармақтары
өкпеден өтіп, әр түрлі ішкі мүшелердің
аралықтарына енеді. Сөйтіп кеңейеді, ауа
қапшықтарын түзеді. Бұл қапшықтардың
тарамдары түтікті сүйектердің ішіне,
бұлшықеттер арасына, тері астына дейін
тарайды. Ауа қапшықтарының көлемі
өкпенің жалпы көлемінен 10 есе артық. Олар
құс денесін ұшу кезінде қызып кетуден
сақтайды, әрі салмағын жеңілдетеді. Әрине,
ең негізгі қызметі тыныс алуға қатысады.
Ерекшелікгері.
Жылқы мен түйе өкпелерінде ортаңғы
және каудальды бөліктер бірігіп кетеді.
Нәтижесінде сол өкпеде краниальды
және каудальды бөліктер, оң өкпеде
краниальды, каудальды және қосымша
бөліктер болады.
Күйіс қайтаратын жануарлар мен
шошқада бифуркациядан бүрын
кеңірдектен кеңірдектік бронх бөлініп,
оң өкпенің краниальды бөлігіне енеді.
Күйіс қайтаратын жануарларда окпенің
оң краниальды бөлігінің өзі алдыңғы
және артқы бөліктерге бөлінеді.
Ит өкпесінің сыртқы бетінде
бөліктердің бір-бірінен ажырауы нашар
Бауыр
Бауыр (hepar) — ең үлкен ас қорыту
безі. Омыртқасыз жануарларда бауыр ас қорыту және қоректі
сіңіру процестеріне қатынасады, сондай-ақ, онда май, көмірсу
жиналады. Омыртқасыздардың бауырын кейде бауыр-ұйқы безі
деп те атайды, себебі ол омыртқалы жануарлар мен адамның
ұйқы безі бөлінетін затқа ұқсас секрет (бездердің бөліп
шығаратын заты) шығарады. Омыртқалы жануарлар мен адамда
бауыр - күрделі орган, ол организмдегі зат алмасу процесіне
қатысады әрі онда ас қорыту сөлдерінің бірі - өт түзіледі.
Ұйқы безі
Ұйқы безі - ішкі және сыртқы бездердің ең ірісі. Бұл
бас, дене және құйрық бөлімдерден тұрады. Басы
ұлтабармен жанасады. Без екі типті клеткалардан
тұрады: біреуі гормондарды (инсулин, глюкагон),
басқалары ішекке ұйқы сөлін бөледі. Оның
құрамына маңызды ас қорыту ферменттері, оның
ішінде трипсин, липаза, амилаза және т.б. трипсин
белоктар мен пептидтерді аминқышқылдарға дейін
ыдыратады, липаза майларды глицеринге және май
қышқылына, ал амилаза қалған полисахаридтерді
глюкозаға дейін ыдыратады.
Ұйқы безінің жүйкелік және гуморальдық реттелу
қызметінің механизмі бар.Сіңірілу күрделі
физиология-
лық процесс.
Лимфа түйіндері
Лимфа түйіндері лимфа тамырларының бойында
орналасқан, пішіні (сопақ, лобия тәрізді, үзынша)
мен мөлшері әр түрлі шеткі қан жасау және
иммундық қорғаныс мүшелері. Қабықшамен
қапталған оның дөңес жағынан көптеген әкелгіш
лимфа тамырлары (шошқада керісінше әкеткіш)
енеді. Әкелгіш лимфа тамырлары арқылы ұлпа
сұйығы қүрамындағы әр түрлі заттарымен (бөгде
заттар, микроорганизмдер, олардың улы өнімдері,
зат алмасудың ыдырау өніімдері) бірге ұлпалардан
ағып келіп қүйылады. Лимфа түйіндеріндегі
макрофагтардың жөне ретикулалы ұлпаның
қатысуымен ұлпа сұйығы биологиялық және
механикалық сүзілуден өтіп, микроорганизмдер мен
олардың улы заттары фагоцитоз арқылы
залалсыздандырылып тазартылады. Лимфа
түйіндерінің лимфоидты үлпасында әсерлі
(эффекторлы) Т — және В — лимфоциттері түзіледі.
Организмдегі гуморальды иммунитетті қамтамасыз
Лимфа капиллярлары Лимфа капиллярлары

Лимфа тамырлары мен бездері Лимфа тамырлары мен бездері

Оң жақ Оң жақ сОл жақ сОл жақ
бұғанаасты мойын бұғанаасты мойын
ағым ағымы ағым ағымы

Оң жақ жүрекаралық сОл жақ жүрекаралық
ағым ағым

Оң жақ лимфа Кеуде ағымы
ағымы Сол жақ
веноздық
бұрыш
Ішек ағымы
Оң жақ
веноздық
бұрыш
Оң бел сО бел
ағымы ағымы

Оң жүрекше Жоғарғы
Қуыс Лимфа тамырлары мен бездері
вена
Лимфа капиллярлары
13 — средостенные аортальные узлы,
14 — средостенные задние узлы,
1 — подчелюстной лимфатический 15 — бифуркационные средние узлы,
узел, 16 — бифуркационные левые узлы,
2 — заглоточные медиальные узлы, 17 — диафраг-мальные узлы,
3— околоушный узел, 18 — поясничные узлы,
4 — узел воздухоносного мешка, 19 — внутренние подвздошные, или
5 — шейные глубокие передние тазовые узлы,
узлы, 20 — подвздошные средние узлы,
6— шейные глубокие средние узлы, 21 — подвздошные боковые узлы,
7 — шейные глубокие задние узлы, 22 — глубокие паховые узлы,
8 — поверхностный шейный 23 — крестцовые узлы,
лимфатический узел, 24 — заднепроходные узлы,
9 — глубокий выйный узел, 25 — поверхностные паховые, или
10 — узел входа в грудную полость,
Бүйрек
Бүйрек - пішіні лобия тәріздес, қызыл-қоңыр түсті қомақты,
құрсақ қуысының бел аумағында орналасқан жұп мүше.
Сырт жағынан бүйрек майы, ал тікелей өзін талшықты
тығыз фиброздық қабық қаптап тұрады. Сөйтіп, бүйрек екі
қабықпен қапталған. Бүйректің ішкі медиальдік ойыс беті -
бүйректі қақпа арқылы оған қоректендіруші артерия мен
жұмысын реттеуші жүйкелер еніп, одан вена және
несепағар шығады. Бүйректің ішкі кескінінде бір-бірінен
айқын ажыратылып тұратын үш аумақты байқауға болады.
Олар: бүйректің фиброздық қабығының астындағы шеткі
қызғылт - қоңыр түсті несеп түзуші қыртысты аумақ,
бүйректің ортаңғы жағында орналасқан несеп өткізуші ішкі
бозғылт аумақ және осы екеуінің аралығында жатқан
қоңыр түсті ірі қан тамырлары өтетін шекаралық аумақ.
Бүйректің тек ветральдік беті сірлі қабықпен қапталған.
Бүйректің қыртысты аумағында қаннан несеп түзетін ұсақ
бүйректік денешіктер қатарласа орналасады. Оларды бір-
бірінен іштік сәулелер ажыратып жатады.
Ішкі бозғылт аумақ көптеген бүйрек пирамидаларынан
құралған. Олардың жалпақ табаны шетке қарай
бағытталған. Пирамидалар табандарынан бүйректің
қыртысты аумағына іштік сәулелер кетеді. Ал,
ү т і к ш е
Т
ш е л е р
мү
Түтікше мүшелер
Түтікше мүшелердің қабырғасы және ішінде
қуысы болады. Олардың қабырғасы үш
қабықтан: ішкі — кілегейлі қабықтан, ортаңғы -
етті қабықтан немесе шеміршекті-талшықты
қабықтан (тыныс жолдарының мүшелері —
мұрын қуысы, көмекей, кеңірдек, бронхтар)
және сыртқы - сірлі қабық немесе
адвентициядан (ас қорыту, зәр бөлу, аталық
және аналық көбею мүшелер жүйелерінің
түтікше ағзалары) құралған. Түтікше
мүшелерге қан және лимфа тамырлары да
жатады. Олардың қабырғалары: ішкі -
интимадан, ортаңғы — медиадан және сыртқы
— адвентициядан тұрады. Түтікше мүшелер
қабықтары өз кезегінде әртүрлі ұлпалардан
құралған қабаттардан тұрады.
Түтікше мүшелер

Ішкі Ортаңғы Сыртқы
(интима)(медиа)(адвентиция)
Тынысалу мүшелері
Тынысалу мүшелері мен мүшелер жүйесінің
негізгі ерекшелігі жануарлардың даму деңгейімен,
тіршілік ететін ортасына тікелей байланысты.
Мысалы, суда тіршілік ететін жануарлардың
көпшілігінде тынысалу жүйесінің негізгі мүшесі
– желбезек. Тынысалу мүшелері мен мүшелер
жүйесінің негізгі ерекшелігі жануарлардың даму
деңгейімен, тіршілік ететін ортасына тікелей
байланысты. Мысалы, суда тіршілік ететін
жануарлардың көпшілігінде тынысалу жүйесінің
негізгі мүшесі – желбезек.
Оттегі ағзаға екі түрлі жағдайда
сіңеді. Ауадағы оттегін құрлық
жануарлары газ күйінде, ал суда
тіршілік ететіндердің көпшілігі оттегін
суда еріген күйде сіңіреді.
Мұрын қуысы.
Мұрын – тыныс жолдарының басталар
алдыңғы бөлігі. Мұрын қуысында ауа
жылынады, су буымен дымдалады,
құрамындағы шаң тозаңнан тазаланып және
иіс сезу мүшесінің қатысуымен ауа
құрамындағы заттардың иістері анықталады.
Кейбір жануарларда мұрын дыбыс шығаруға
да қатысады.
Мұрын қуысы мұрындық перде арқылы екіге
бөлінеді. Осыған байланысты мұрын қуысында
жұп кіреберістік және жұп жұтқыншаққа
шығаберіс тесіктер - хоандар болады. Мұрын
қуысы мұрын маңындағы қойнаулармен
тесіктер арқылы қатысып жатады.
Мұрынның жоғарғы жағы - мұрын қыры.
Мұрынның алдыңғы ұшы жануарларда бірдей
болмайды. Мұрынның екі бүйір қабырғасының
негізін жоғарғы жақтық және тұмсықтық
сүйектер, артқы қабырғасының торлы сүйек,
алдыңғы мұрын ұшының тұмсықтық сүйек пен
Мұрын тесігінің сыртқы екі бүйір қабырғасының танау
деп аталады.
Мұрын ұшының екі қабырғасын перделік шеміршектің
дорсальдік және вентральдік жиегінен, оның екі
бүйіріне кететін дорсальдік және вентральдік бүйірлік
мұрындық шеміршектер құрайды.
Танаудың негізін танау шеміршектері түзеді. Бірақ, бұл
шеміршек құрылысыжылқының
Ерекшеліктері: жағынан әрқаңсары
түрлі жануарларда
болмайды. Мұрын
түрліше
тесігінің болды.
пішіні жарты ай тәрізді болып келеді. Танаудың
негізін танаулық шеміршек, шеміршек пластинкасы мен
мүйізшесі түзеді. Шеміршек пластинкасы танаудың
алдыңғы қабырғасында ғана болады. Танаудың бүйірлік
бетінде тереңдігі 6-7 см мұрын буылтығы (дивертикулы)
болады. Мұрын кеуілжірлері ішкі пердесі арқылы алдыңғы
және артқы бөлімдерге бөлінеді. Алдыңғы бөлімі ортаңғы
мұрындық өтіспен жалғасып жатады. Дорсальдік
кеуілжірдің артқы бөлімі маңдайлық қойнаумен қатысып,
маңдай-кеуілжірлік қойнау, ал вентральдік кеуілжірдің
артқы бөлімі жоғарғы жақтық қойнаумен жалғасып,
кеуілжір жоғарғы жақтық тесігін түзеді.
Строение головы кошки. 9 —
ноздри; 10 — носовая полость
(хоаны); 13 — синус; 14 —
носовые ходы; 15 — нёбо;
Көмекей
Көмекей - арқаны кеңірдекпен
жалғастыратын кеңірдектің алдыңғы
бөлігі. Көптеген қызметтер атқарады:
тыныс алуды қамтамасыз ететін тыныс
жолдарының құрамына кіреді, азықты
жұту кезінде тыныс жолын азық
жолынан бөледі, кеңірдекті тіл асты
сүйегіне бекітеді, жұтқыншақ еттірінің
негізін түзеді. Бұлармен ол дыбыс
шығару мүшесі.
Көмекей қуысының ішкі беті кілегейлі
қабықпен астарланған. Аңқадан
көмекейге кіретін тесікті төменгі
жағынан көмекей қақпағы бөбешік, екі
бүйірінен ожауша – бөбешікті
қатпарлар жатады. Бөбешіктің негізін
Көмекейдің оң және сол бүйірлік ішкі бетінде
қосарынан орналасқан кіреберістік және
дыбыстық қатпарлар болады. Осы екеуінің
аралығында көмекей қарыншасы орналасады.
Дыбыстық қатпарлардың алдында жатқан
көмекей қуысының бөлігін көмекейлік кіреберіс
дейді. Кіреберістік қатпардың негізін
қарыншалық ет, ал дыбыстық қатпарды
дыбыстық сіңір және дыбыстық ет құрайды.
Көмекейлік кіреберістің кілегейлі қабығы көп
қабатты жалпақ эпителиймен астарланған.
Бөбешіктің артқы жағындағы кіреберісті,
вентральдік бетіндегі кішкене шұңқыршаны
көмекейдің орталық қалтасы дейді. Оң және
сол ожауша шеміршектер мен дыбыстық
қатпарлар аралығындағы қуысты дыбыстық
саңылау дейді. Оның жоғарғы кең
шеміршекаралық және төменгі тар дыбыстық
қатпараралық немесе жарғақаралық бөліктері
болады. Соңғы жарғақаралық бөлікті дыбыстық
аппарат деп те атайды. Дыбыстық еріндерден
Ерекшеліктері: жылқыда көмекейдің
қалқанша шеміршегінің каудальдік бетінде
терең каудальдік ойық болады,
пластинкасының сыртқы бетінде еттер бекитін
қиғаш сызықтар байқалады. Көмекей
қарыншасы жақсы жетілген.
Ірі қара малда қалқанша шеміршектің
каудальдік мүйізшесі сақинаша шеміршекпен
байлам арқылы байланысады. Ожауша
шеміршектің дыбыстық өсіндісі жақсы жетілген.
Бөбешіктік шеміршектің пішіні сопақша,
дыбыстық қатпарлары көмекей түбіне тік
орналасқан. Көмекейдің орталық қалтасы,
қарыншасы болмайды.
Ұсақ малдарда көмекейдің орталық қалтасы
жақсы жетілген, ал шошқаның көмекейі
ұзындау келеді. Қалқанша шеміршектің
алдыңғы мүйізшесі болмайды. Ожауша
шеміршек пен сақинаша шеміршек арасында
ожауша шеміршектераралық кішкене шеміршек
Кеңірдек көмекейді өкпе бронхтарымен
жалғастырып тұратын түтік тәрізді мүше.
Кеңірдектің ұзындығы мен оның қабырғасындағы
шеміршек сақинашаларының саны жануар
мойнының ұзындығына байланысты. Кеңірдек
жүректің жоғарғы жағында екі негізгі бронхтарға
тарайды. Бұл жерді кеңірдектің бифуркациясы
дейді.
Кеңірдек қабырғасы үш: кілегейлі, ортаңғы
фиброзды, шеміршекті, сыртқы оның орналасу
орнына қарай сірлі қабық немесе адвентициядан
тұрады. Кеңірдектің кілегейлі қабығы көп қабатты
кірпікшелі эпителийден, өзіндік пластинкадан,
кілегейліастылық қабаттардан құралған. Эпителий
торшалары аралығындағы бокал тәрізді бір
торшалы бездерден бөлінген кілегей эпителийдің
ішкі бетін дымқылдандырып, тыныс жолдарына
түсетін шаң-тозаңдарды ұстап қалады.
Кірпікшелердің қозғалуы арқылы жиналып,
кілегейленіп, қақырыққа айналған шаң-тозаңдар
сыртқа шығарылып отырылады.
Кілегей қабығының өзіндік плстинкасы борпылдақ
дәнекер ұлпасынан түзілген. Бұл қабаттан қан
Ас қорыту жүйесі
Адам мен жануарлар ас қорыту жүйесі ауыз
қуысынан басталып, тік ішекпен бітеді де, ұзына
бойынша бірнеше рет кеңейіп-тарылып отырады.
Ішкі жағынан ас қорыту жолы кілегей қабықпен
қапталып, онда ас қорыту бездерінің өзектері
ашылады. Әр без құрамы белгілі бір шекте
өзтеріп отырады, өзіндік қасиеттері бар сөл
бөлелд. Бұл сөлдердің құрамында ас қорыту
процесін шапшаңдататын ерекше биологиялық
катализаторлар — ферменттер болады.
Ас қорыту жүйесі шартты түрде алдыңғы,
ортаңғы және соңғы бөлімдерге бөлінеді.
Алдыңғы бөлімге ауыз қуысы мен оның косалқы
мүшелері, жұтқыншақ, өңеш; ортаңғы бөлімге —
карын мен ащы ішек, ал соңғы бөлікке — тоқ ішек
жатады. Ас корыту жүйесіне сонымен қатар
сілекей бездері, ұйқы безі, бауыр да қосылады.
Ас қорыту жүйесі мүшелері бірнеше күрделі
қызмет атқарады. Олар секрециялау (сөл бөлу),
Сүт қоректілерде ас қорыту системасы ерінінен
басталады. Етті ерін тек қана кит тәрізділерде
және клоакалы жануарлар-да ғана болмайды.
Етті ерін сүт қоректілерге қоректерін қар-мап
ұстау үшін керек. Етті еріндері кейбір сүт
қоректілерде (са-ламандраларда, шұбар
тышқанда, маймылдарда) жақсы дамыған. Тіпті
олар қоректерінің
Өңештің еті тегіс тканьдерден құралады. Кейбір
бірсыпырасын осыжануарларда
күйіс қай-таратын дорба сияқтыжұтқыншақтан
ұрттарына
толтырып
келетін сақтайды
көлденең салалы еттер болады. Осы
еттерінің көмегімен өңеш еріксіз жиырылып күйіс
қайырғанда қарындағы қоректік затты кекіріп
аузына келтіруге көмектеседі. Қарын басқа ас
қорыту мүшелерінен айқын бөлінген және
көптеген сөл шығаратын бездері болады.
Қарынның көлемі және оның ішкі құрылысы
қоректік заттарының түріне байлаиысты әрбір
түрде түрліше болады. Клоакалы сүт
қоректілердің қарыны қарапайым қалта пішіндес
болады.
Нағыз ішек — аш ішек, тоқ ішек және тік ішек деп үшке бө-
лінеді. Өсімдік тектес қатты азықтармен қоректенетін
түрлердің (кемірушілердің) аш ішегі мен тоқ ішегінің
шекарасында ұзын және тұйық бітетін бүйені болады, ал кейбір
сүт қоректілерде (маймылдарда, шала маймылдарда, қояндарда)
кішкене кұрт тәрізді тұйық өсіндімен бітеді, Жануар тектес
азықпен қоректенетін сүт коректілердің кейбір түрлерінде (көп
күрек тісті қалталыларда) бүйен болмайды. Бүйен ашытқыш
чанның қызметін атқарады. Егер тамақтық заттың
құрамында клетчатка көп болса, ашу процесі де соғұрлым
күшті болады. Өсімдік тектес азықпен қоректенетін
жануарларда ішек өте ұзын, ал кез келген тамақпен немесе
жануар тектес затпен қоректенетіндерде қысқа болады.
Күйіс қайыратын малдардың ас қорыту жүйесі.
1.Ми 2.Қарын 3.Тоқ ішек 4.Бүйен
5.Ауыз қуысы 6.Өңеш 7.Кеңірдек 8.Өкпе 9.Жүрек
10.Бауыр 11.Көкет 12.Аш ішек
Зәр шығару жүйесі
Қосмекенділердің зәр шығару жүйесі
Зәр шығару органдарының кұрылысы шеміршекті
балықтардың жыныс органдарының құрылысына
ұқсайды. Ұрықтың даму кезіндегі зәр шығару
органының қызметін пронефрос, ал ересектерінде вольфов
каналдары арқылы сыртқа ашылатын — мезонефрос
атқарады. Зәр шығару түтікшелері клоакаға ашылады. ,5
Зәр заты алдымен клоакаға одан қуыққа барады. Қуық
толғаннан кейін сол тесік арқылы клоакаға одан сыртқа
шығарылады .
. Еркек тритояның жыныс-
зәр органдары: 1 — аталық
жыныс безі, 2 —тұқым
әкеткіш түтік; 4 — бүйректің
нефростомдар мен жыныс
бөлімі 5—вольфов
кұйылысы, 6 — жұмыртқа
жолының бастамасы; 7 —
бүйректің жыныссыз бөлші,
8-—архинефрикалық
кұйылыстың сыртқы тесіп, 9
— зәр жолдары, 10— майлы
дене
Басқа амниоттардікі сияқты сүт
қоректілердің бүйрегі де мықын
бүйрегі (mеtаперһгоs) деп аталады.
Анамнияға тән дене бүйрек
(mеsоперһгоs) сүт қоректілерде
эмбриональдық даму кезінде болады
да, кейін жойылып кетеді. Сүт
қоректілердің метанефрикалық,
бүйрегі бұршақ (бобовидный) пішінді
дене. Сүт қоректілердің көпшілігінің
бүйректерінің сыртқы беті тегіс, ал
күйіс қайтаратындардың және
мысықтардың бүйректерінің сырты
бұдыр болады. Киттердің бүйректері
бірнеше бөлімге бөлініп, бөлшектеніп
тұрады.
Жылқының зәр бөлу мүшелері
1 — оң бүйрек (жүрек пішіндес), 2 — сол бүйрек, 3 —
несепағар, 4 — 5 — оң жөне сол бүйрекүсті безі, 5 — клоака,
7 — 8 — бүйрек артериялары, 9 — кіндік артериясы, 10—
куықтың төбесі, 11 — қуықтың денесі, 12 — куықтың мойны,
13 — несепағар білеуліктері, 14 — қуық үшбұрышы, 15 —
несепағар тесігі, 16 — несепағар қатпарлары, 17 —
Мочеполовой аппарат: А - быка; Б - жеребца: 1 - почки; 2
- мочеточники; 3 - мочевой пузырь; 4 -семенники; 5 -
придаток семенника; 6 - мошонка; 7 - семенной канатик;
8 - семяпровод; 9 - пузырьковидные железы; 10 -
предстательная железа; 11 - тазовая часть мочеполового
канала; 12 - луковичные, или куперовы, железы. 13 -
половой член - пенис; 14 - пенисная часть мочеполового
канала; 15 - головка, или концевая часть, пениса. 16 -
Женские половые органы. А. Топографическое положение
половых органов коровы: 1 - яичник; 2 - яйцевод; 3 - рог матки; 4
- тело матки; 5 - шейка матки с шейным каналом; в - влагалище;
7 - половая щель; 8 - прямая кишка; 9 - мочевой пузырь; 10 -
толстый отдел кишечника. Б. Вскрытые половые органы кобылы:
1 - яичник; 2 - специальная связка яичника; 3 - яйцевод; 4 - рога
матки (левый рог вскрыт); 5 - тело матки; 6 - шейка матки; 7 -
влагалищное отверстие шейки матки; 8 - влагалище (вскрыто); 9
- девственная плева; 10 - отверстие мочеиспускательного канала;
11 - преддверие влагалища, или мочеполовой синус; 12 -
отверстия вентральных и дорзальных преддверных желез; 13 -
Барлық тірі ағзаға тән қасиет. Көбею - түрдің тіршілігін
жалғастырып сақтап қалуды қамтамасыз ететін
физиологиялық үдерістердің жиынтығы. Басқа тірі ағзалар
сияқты адам да жынысты жолмен көбейеді. Жыныс
жасушаларының түзілуі ағзада болатын физиологиялық
өзгерістерге байланысты. Жыныстық мүшелер жүйесін аталық
және аналық жыныс мүшелері деп 2 топка бөледі. Олардың
жыныс бездерінен жыныс жасушалары түзіледі. Аталық және
аналық жыныс жасушаларының қосылуынан дүниеге жаңа
ұрпақ келеді. Жыныс бездері аралас бездерге жатады.
Көбею мүшелері (органы размножения) — organa genitalia
— жануарлар түрлерінің сақталуы мен ұдайы көбеюін
қамтамасыз ететін ішкі мүшелердің жиынтығы.
Жануарлардың көбею мүшелері бірнеше бөлімдерден
тұрады. Олар: жыныс бездері (еркек жануарларда ен,
ұрғашы жануарларда жұмыртқалық); жыныс жолдары
(еркек жануарларда ен қосымшасы, шәует жолы, несеп-
жыныс өзегі; ұрғашы жануарларда жатыр түтігі (жұмыртқа
жолы), жатыр; қосалқы жыныс бездері (еркек жануарларда
қуықалды, баданалық); жыныстық қатынас мүшелері (еркек
жануарларда жыныстық мүше (пенис), ұрғашы
жануарларда сыртқы жыныс мүшелері, несеп-жыныс
кіреберісі және қынап). Жыныс бездерінде жыныс
торшалары (сперматозоидтар, овоциттер) дамып, көбею
процесін реттейтін гормондар түзіледі. Жыныс жолдары
ұрықтану процесі мен ұрықтың дамуын қамтамасыз етеді.
Эмбриондық кезеңде жыныс бездерінің паренхимасы
мезодерманың нефрогонадотомынан, ал стромасы
мезенхимадан дамиды. Жыныс торшалары сарыуыз
қапшығы қабырғасында жетіліп, қан арқылы болашақ
жыныс бездеріне келіп қоныстанған гаметобласттардан
дамиды. Жыныс бездеріндегі жыныс торшаларының дамып,
пісіп жетілуін қамтамасыз ететін тіректік торшалар (енде
Аналық көбею мүшелеріне - жұмыртқалық,
жатырлық түтік, жатыр, қынап, қынаптық
кіреберіс және сыртқы жыныстық мүшелер
жатады.
Жұмыртқалық құрылысы жағынан қомақты
паренхиматозды, пішіні сопақша жыныстық без.
Жұмыртқалықта аналық жыныстық торшалар
дамиды. Мұнымен жұмыртқалықта аналық
жыныстық гормондар да түзіліп, қанға және
лимфаға шығарылады. Жұмыртқалық
краниальдік түтіктің және каудальдік жатырлық
екі ұшы, шажырқайлық және бос жиектері,
латеральдік және медиальдік беттері болады.
Жұмыртқалықтың түтіктік ұшына жатыр түтігінің
шөлмегі, ал жатырлық ұшына өзіндік
жұмыртқалық байлам арқылы жатыр мүйізі
бекиді. Дорсальдік шажырқайлық жиегіндегі
шажырқай арқылы жұмыртқалыққа
қоректендіруші қан тамырлары мен жұмысын
реттеуші жүйкелер енеді.
Разрез тазовой части
туловища и яичника
коровы:
1 - яичник; 2 - широкая
маточная связка; 3 -
яйцевод; 4- рог матки; 6
- шейка матки; 7 -
влагалище; 8 -
мочеполовое
преддверие; 9 - прямая
кишка; 10 - мочевой
пузырь; 11 - разрез
таза; 12 -
мочеиспускательный
канал; 13 - зачатковый
эпителий яичника; 14 -
фолликулы; 15 -
граафов пузырек; 16 -
сосуды, входящие со
Жатыр-іштегі ұрық дамитын қуысты мүше.Үй
жануарларының жатыры екі мүйізді жатырлар
типіне жатады. Оның екі мүйізді денесі және
мойны болады. Жатыр мүйіздерінің қуыстарына
түтіктің тесігі ашылады. Жатырдың екі мүйізі мен
денесінің қуыстары бірігіп, жатыр қуысын түзеді.
Жатыр қуысы жатыр мойнының өзегі арқылы
қынапқа ашылады.
Жатырдың қабырғасы үшеу: ішкі кілегейлі,
ортаңғы ет және сыртқы сірлі қабықтардан
құралған.
Көптеген сүтқоректі жануарлар жатырының
кілегейлі қабығы кілегей бөлетін бір қабатты
цилиндр тәрізді эпителиймен астарланған.
Жыныс циклінің кейбір кездерінде мысалы, сары
дене қайта дамыған кезде, жатырдың эпителий
қабаты көп қатарлы немесе көп қабатты эпителий
түрлеріне ауыса алады. Сонымен қатар, жатыр
мүйіздерінің кілегейлі қабығында кірпікшелі
торшаларды кездестіруге болады.
Ерекшеліктері: бие жатырының мүйіздері
оның денесінен сәл ғана ұзын келеді, доға
тәріздес беті төмен қарай бағытталған иілім
түзеді. Ол 3-4-ші бел омыртқадан, 4-ші
құйымшақ омыртқалары аралығында қабырғаға
бекітілген.
Сиыр мен ұсақ малдардың жатыр мүйіздері
керісінше иілген, яғни оның дөңес беті жоғары
қарай бағытталған. Жатыр денесі келгенімен,
ішкі қуысының біраз бөлігі аралық пердемен
екіге бөлінген. Сиырда онша бөлінбеген, жатыр
қуысының ұзындығы 5-6 см болады.
Оның кілегейлі қабығында әрбір қатарында 10-
14-тен төрт қатар шығатын корункулалары
орналасады. Бұл корункулаларда түтікше
пішінді жатыр кірмелері болады. Ұсақ малдар
корункулалалары бетінің ортасында шұңқыр
жақсы байқалады. Шошқаның жатыр
мүйіздерінің ұзындығы 140-150 см - ге дейін
жетеді. Пішіні ішек ілмектеріне ұқсас. Мойынның
Қабатты мүшелер

Тері Көз
Қабаты қабықтары

• Эпидермис • Қасаң қабық
• Дерма • Торлы қабық
• Шел • Ақ қабық
қабаттары • Тамырлы қабық
Тері қүрылысы жағынан қабатты мүше. Ол үш
қабаттан: теріүсті қабаттан (эпидермистен),
дермадан (нағыз теріден) және теріасты
қабаттан (шел қабатынан) түрады.
Тері қызметтері
1.Қорғаныш қызметі. Тері ағзадағы мүшелерді зақымданудан сақтайды. Көптеген улы заттар мен микробтар
сау тері арқылы ағзаға өтпейді. Эпидермистің базальді қабатында орналас қан моноциттер шы ғаратын тері
пигменті мелонииің ультро күлгін сәулелерді жұту қабілетіні ң н әтижесінде,тері организмді к үн с әулесіні ң
зақымдау әсерінен қорғайды.

2.Тері- тыныс мүшесі. Терінің тыныстық қызметі көмір қышқылы мен суды қоршаған ортаға
шығару арқылы орындалады. Терінің бұл қызметінің маңызы өте үлкен және ересектерге
қарағанда балаларда 8есе артық. Терінің ауданының 2/3 бөлігінің зақымдануы(күю, ауа өткізбейтін
майлар жағу және басқалар) баланың тұншығуына әкелуі мүмкін.

3.Тері су-тұз алмасуына қатысады. Қалыпты жағдайда тері арқылы тәулігіне 500мл су
бөлініп шығады. Теріден терімен бірге хлоридтер мен сүт қышқылы және азотты алмасудан пайда
болған көптеген зиянды заттар да бөлініп шығады.
4. Тері-жылу реттеу мүшесі. Жылу тері арқылы сыртқа беріледі.Терінің беті үлкен,эпидермис
жұқа,капиллярлары көп және орталық нерв жүйесінің реттеу әсерінің толық жетілмеуіне
байланысты жеңіл,бірақ нашар таралатындықтан дене жылуы өзгермелі болады.
5. Тері-сезім мүшесі. Теріде қысым, жанасу, ауру, суық, жылуды қабылдайтын көптеген
рецепторлар орналасады. Жаңа туған балада экстрарецепторлар жақсы дамыған ж әне
қоздырғыштарды қабылдай алады.
6. Тері Д витаминін синтездеуге қатысады. Д витамині теріде күннің күлгін сәулесі
әсерінен түзіледі. Бұл витаминнің жетіспеуінен әсіресе балаларда рахит ауруы дамиды.

7. Қанның қоры қызметі. Терінің торлы қабатында(дерма) көптеген артериоло-венулярлы
анастамоздар мен қан тамырлар торының орын алуына байланысты болады. Ересек адамның
терісінің осы қабатында 1л-дей қан сақталады.
Эпидермис (epidermis) — терінің сыртқы ең
жүқа теріүсті қабаты. Ол жануарлар терісі
қалындығының 1-2% -ын қүрайды. Эпидермис
көпқабатты жалпақ мүйізделетін эпителийден
түрады. Эпидеристің қалындығы, қүрылыс
ерекшеліктері жануарлардың түрлеріне,
түқымдарына, жыл мерзімдеріне, терідегі
түктің болу-болмауына тікелей байланысты.
Эпидермисте қан тамырлары болмайды. Ол
астындағы дерманың емізікше қабатындағы қан
капиллярлары арқылы қоректенеді. Эпидермис
сезімтал жүйке үштарына бай. Түксіз тері
эпидермисінде, мысалы, мүрын, ерін
қаңсарларының теріүсті қабатында бір-бірінен
анық ажырайтын бес қабат болады. Оларға:
төменнен жоғарыға қарай негіздік (базальды),
қылтанақты, дәншелі, жылтырауық және
мүйізді қабаттар жатады.
Мүйізді қабат көптеген өлген, мүйізделген клеткалар қатпарынан тұрады.
Мұнда мүйізді қатты зат кератин болады. Кератин ерекше зат,құрамында күкірт
болады және ол әр түрлі химиялық заттардың әсеріне өте тұрақты болады.
Беткі мүйізді қабат жаңа туған балада 2-3 бір-бірімен нашар байланысқан
(ересектерде 10-13 қатар) жеңіл қабыршақтанып түсіп отыратын,
қабыршақтар қабатынан тұрады. Жылтырауық қабат 3-4 қатарлы орналасқан
тегіс клеткалардан тұрады. Бұл клеткалардың ядролары өліп, ал цитоплазмасы
ерекше белокты зат эллойдинмен толған. Бұл зат бояумен боялмайды, сондықтан
жылтырауық қабат деп аталады. Эллойдин кейін кератинге айналады.
Түйіршікті(дәнді) қабат 3-4 қабатты тегіс клеткалардан тұрады. Клетка түрі
ромб тәріздес. Ол клеткалардың цитоплазмасында теріге сәбіз тәрізді түс беретін
кератогиалинді комплекс түзіледі, соңынан мүйіздену процесі басталады.
Тікенекті қабат бірнеше клеткалар қабатынан тұрады.
Базальді қабат эпидермисті дермадан бөліп тұрады. Базальді және меланоцит
клеткаларынан тұрады және өте жақсы дамыған.Осы қабатта бөлініп жаңа
клеткалар пайда болу процесі өтеді. Балаларда бөліну және жаңа клеткалар
пайда болу активтілігі ересектерге қарағанда өте жоғары. Осыған байланысты
балаларда грануляция және эпителизация процестері тез жүреді де,
регенераторлық(қалыптасу) қабілеті жоғары болып келеді.
Дерма (derma) немесе нағыз тері қабаты (corium)
терінің ең қалың қабаты (98-99%). Ол өз кезегінде
сыртқы емізікше және ішкі торлы қабаттардан
күралған.
Емізікше қабат (stratum papillare) эпидермистің
астындағы көптеген емізікше тәрізді қүрылымдар
түзетін борпылдақ дәнекер үлпалық қабат. Оны
эпидермистің базальды қабатынан негіздік жарғақ
(membrana basalis) бөліп түрады. Бүл қабатты
борпылдақ дәнекер үлпасы коллаген
талшықтарының жіңішке шоғырлары, теріге
серпімділік қасиет беретін эластин талшықтарының
торы, ретикулин талшықтары және борпылдақ
дәнекер үлпасының торшалары: фиброциттер,
гистиоциттер, ретикулоциттер, үлпа базофилі
қүрайды. Ол эпидермистің ішіне еніп, пішіні әр түрлі
емізікшелер түзеді
Торлы қабат (stratum reticulare) бір-бірімен торлана
тоқылған коллаген талшықтарының шоғырлары
будаларынан және олардың арасындағы серпімділік
қасиет беретін эластин талшықтарынан қүралған,
Теріасты қабаты немесе шел қабаты (tela
subcutanea) тері дермасының торлы кдбатын
жануарлар денесінің беткей шандырымен
байланыстырып түртын терінің төменгі қабаты.
Шел қабаты борпылдақ дәнекер үлпасынан
түрады. Ол терінің қозғалмалылығын
қамтамасыз етумен қатар, дене қызуын реттеуге
кдтысады. Қоңды жануарларда шел қабатында
қор ретінде май үлпасы жиналады.
Жануарлардың түрлеріне байланысты шелдегі
май қабаты дененің әр түрлі аумақгарында
қорланады (өркеш, қүйрықт.б.). Бүл қабатпен
ірі қан және лимфа тамырларының тораптары
өтеді. Терінің қан тамырларының өрімдері мен
тораптарында организмдегі қанның 10 пайызы
қор ретінде сақталады.
Көз - оптикалық жүйе. Жарық адамдардың
айналадағы нәрселерді көруіне мүмкіндік беретін
энергияның бір түрі. Алайда көру арқылы ғана біз
қоршаған әлемді танимыз. Көру мүшесі – біздің
көзіміз.
Көз өзінің құрылысы жағынан оптикалық жүйе
ретінде фотоаппаратқа ұқсас, бірақ көздің
оптикалық жүйесі әлдеқайда күрделі. Адам көзінің
пішіні шар тәрізді, шамалы қысыңқы , диаметрі 23-
25 мм. Көз сыртқы жағынан үш қабықтан
қапталған .
Көру жүйесі

Вспомогательные органы
Көз алмасы
глаза

Көз алмасының Ішкі ядро Көз алмасының б/е Көз жас аппараты
қабықшылары

Фиброзды Торлы Көз алмасының
қабықша қабықша сұйықтығы Қабақ

Колбашалар
Қасаң
Көз бұршағы
қабық Таяқшалар Көз жас безі

Склера Тамырлы
қабықша Шыны тәріздес Жас ағатын өзек
Нұрлы дене
қабықшы
Көз жасының көлі
Кірпікті
дене

Меншікті
Тамырлы
қабықша
Дене қуысы

Көкірек Құрсақ Жамбас
Өкпе Өңеш Тік ішектің
қарын (асқазан), ащы
Жүрек соңғы бөлімі
және жуан ішектер Қуықтың бөлігі
Өңеш Ұқы безі Жыныс
Кеңірдек Бауыр мүшелерінің
Айырша Көкбауыр соңғы бөлімдері
без(тимус) Бүйрек
Несепағар,қуықтың
Лимфа
көп бөлігі,
түйіндері Көбею мүшелерінің
Қан және кейбір бөлімдері
лимфа
Көкірек куысы (cavum thoracis) кокірек
керегесінің ішкі қуысы. Көкірек қуысы ішкі
жағынан кокірекіштік шандырмен (fascia endo-
thoracica) және сірлі қабық плеврамен (pleura)
астарланған. Көкірек керегесінің артқы
қабырғасын кокет (диафрагма) қүрайды. Ол
көкірек куысын қүрсақ қуысынан болігі тұрады.
Кокірек қуысында жүрек, өкпе, кеңірдек, оңеш,
қолқа, алдыңғы және артқы куыс веналар, лимфа
түйіндері, жүйкелер орналасады.
Көкірек қуысының ішкі бетін астарлайтын сірлі
қабықты қабырғалық немесе париетальды плевра,
ал кокірек қуысында орналасқан ішкі мүшелерді
сыргынан қаптап жаткдн сірлі қабықгы
висцеральды плевра — деп атайды
Көкет, диафрагма (diaphragma) көкірек қуысын
қүрсақ қуысынан бөліп түратын, пішіні күмбез
тәрізді жалпак бүлшық ет. Оның ортасыыдағы
күмбез тәрізді сіңірлі төбесі көкірек қуысына
бағытталған. Шеткі бүлшық еттік бөлігі бекитін
орындарына байланысты бел, қабырға жөне төс
бөлімдеріне бөлінеді. Бел бөлімінің бүлшық еттік
үштары оң және сол бүлшық ет аяқшалары түрінде
бел омыртқаларында аяқталады. Диафрагма
қабырға
бөлімінің бүлшық еттік үшы 8 -інші қабырға
шеміршегін бойлай қабырғалардың іпгкі бетінде
аяқталады. Ал төс бөлімінің бүлшық еттік үшы
төссүйектің семсерше өсіндісінде аяқталады.
Көкеттің бүлшық еттік бөлімдері жиырылғанда,
диафрагма қүрсақ қуысына қарай күшті тартылып,
көкірек қуысын қүрсақ қуысына қарай кеңейтеді.
Ерекшеліктері. Көкеттің қабырғалық бөлімі
жылқыда соңғы үш қабырғаға, сиыр мен шошқада
соңғы төрт қабырғаға, қой мен ешкіде соңғы бес
Құрсақ қуысы (cavum abdominis)
диафрагмадан жамбас куысы кіреберісіне дейінгі
аралықтағы дене куысы. Қүрсақ куысының төбесін
бел омыртқалары, олардың бұлшық еттері мен
терісі, алдыңғы кдбырғасын диафрагма, екі бүйір
кдбырғасы мен тұбін құрсақ бүлшық еттері жөне
сыртындағы тері кұрайды. Құрсақ қуысы мен жамбас
куысының шекарасын мықын және шат сүйектердің
алдыңғы жиек- тері шектейді. Құрсақ қуысында
оңеш, қарын, үйқы безі, бауыр, ащы жөне жуан
ішектер, бүйрек, несепағар, жыныс мүшелерінің көп
бөлігі, қан тамырлары

Ұқсас жұмыстар

Тыныс алу мүшелерінің гигиенасы

Жүрек пен қан тамырлар жүйесі

Жасанды мүшелер

Ағзаның құрылымдары

Көру жүйесі

Сөйлем мүшелері туралы түсінік

Көктамырға егу жасау

Алаш партиясы

Есту мүшесі

ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ БӨЛІМДЕРІ ШЕТКІ

Пәндер