М.Әуезов қазақ театрының негізін қалаушы

Презентация қосу

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Семей
қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

Тақырыбы: М.Әуезов қазақ театрының негізін
қалаушы

Дайындаған:Тілепбергенова Г.Д.
Тексерген:Ақтанова А.С
Мұхтар Әуезов көрнекті совет жазушысы, Лениндік және Мемлекеттік
сыйлықтардың лауреаты, Қазак ССР Ғылым академиясының академигі,
филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақ ССР-інің еңбек
сіңірген ғылым кайраткері. Мұхтар Омарханұлы Әуезов 1897 жылы 28
сентябрьде Семей уезі Шынғыс болысында көшпенді орта шаруа
семьясында туған. Жас баланың алғаш арабша сауатын ашқан атасы Әуез
еді. 1906 жылы ағасы Қасымбек Семейге алып келеді де, әуелі өзі орысша
үйретіп, бес кластық қалалық училищеге орналастырады. Оны бітіргеннен
кейін М. О. Әуезов Семейдің мұғалімдер даярлайтын семинариясына
оқуға туседі. Жазушының творчествалық жолы 1917 жылдан басталған.
Сол жылы жазылған тұңғыш пьесасы «Еңлік—Қебек» ауыл жастарының
күшімен Абай елі жайлауында киіз үйде қойылып, ғұмырында сахна
өнерін қызықтап көрмеген кыр қазақтарын куанышқа кенелткен еді. М.
Әуезов 1918 жылдан бастап, семинария қабырғасында жүрген кезінде-ақ
негізінен жалпы мәдениет, педагогика, ағартушылық тақырыптарында
өзінік тырнақалды мақалаларымен мерзімді баспасөзге белсене қатысады.
1918—1919 жылдары жазылған «Ел ағасы», «Бәйбіше-тоқал» пьесалары ел
арасына колжазба күйінде тарап, Қазақстанда революцияның алғашқы
жылдарында жастар драма үйірмелерінің репертуарларынан кең орын
алған.
Жалпы театр өнері мен қазақ театры
Театр — сымбатты өнердің Әрбір өнер өзінің туып-өсу
ішіндегі ең зор өнердің бірі. жолында, анайы топырағы
Ешбір өнерді тілек, құрғақ сияқты болған еліне міндетті.
бұйрық туғызбайды. Қай Ел тіршілігінің өткен күні сол
елдегі, қай түрдегі өнерді өнердің бойы өсуіне қажет
алсақ та сән-салтанатпен болған шарттың барлығын
ырғалып-жырғалып, бір берген болады. Сондықтан
күннің ішінде ғайыптан елдің өз денесінен жаралған
көшіп келген жоқ. Барлығы да өнер әуелгі кезінде, өз елінің
болымсыз кішкене ұрықтан әдет-салтын, ұғым-нанымын,
жайлы топыраққа көміліп, мақсұт-тілегін өзгеден бөлек
белгілі шартпен бағылып, пішінде, сол елдің өзіне ғана
қағылған уақытта ғана бой хас болған суретте
жасап өсіп-өнген. Ана қабылдайтын болған. Бұл
жатырында баланың бітуі хәлден тысқары жолмен өскен
сияқты сәті келген сағатта ешбір ел жоқ. Қай өнерді
тіршілік белгісін бастап, алсақ та әуелде өз елінің
тоғыз-тоқсан құбылып, ащы халық өнері болып, содан
толғақ, ауыр азап ішінде ілгері қарай басқан сатысында
туады. Олай болса, әрбір ғана көптікі болып, жалпы
өнердің иесі болған ел сол адам баласының ортақ
Мұнымен қатар, елдің болымсыз ойынынан, болымсыз күлдіргі әңгімелерінен,
ертегі жырларынан шыққан кішкене театрларды алсақ, олар заман озған сайын
буын-буын болып тұрған ірі жазушылардың тартуына ілініп, бәйгіге қосылған
аттай ілгерілеп, алды ашыла берген, ел тіршілігінің дәл өз топырағынан туған
кішкене театрлар кейінгі заманның ірі жазушыларына бет-бағыт белгілеп
бергендей болды. Қай елдің жазушысы болса да, драмаларында алдымен өз
елінің өмірін, өз жұртының салт-әдетін, мінез жаратылысын көрсетуді міндет
деп санады. Барлығы да еліне салт театрын жасап берді. Басында елді ң өз
денесінен болымсыз ойын-сауықтан шыққан кішкене театрлар аяқ кезде салт
театрына айналған уақытына шейін бір мезгіл елді тастаған емес. Б ұл к өпті ң
қызығы, қалың елдің театры болудан айныған жоқ. Ел өмірі, ел қалпымен қол
ұстасып қатар отырды. Барлық салт театрының бетімен жазылған пьесалар б ұл
сөздерге дәлел.
Енді осы жайды еске алып, қазақ қалпына келсек, бізде жасалып,
қалыптанып тұрған театр жоқ. Театрдың орнында әзірше бірнеше
сұрау тұр. Қазақтың өз театры бола ма? Өз театры боларлық
мүмкіндігі бар ма? Келешегі қандай? Болса қандай театр болма қ? Онан
соңғы ақырғы сұрау: қазақ театрының бүгінгі күйін қандай деп
білеміз? Бұл сұрау қазіргі театр мен қазірде көзге көрініп жүрген
пьесалар, онан соң артистер жайына тиісті сұрау болады.

Мәселенің шешуін: «Қазақтың өз театры бола ма?» — деген сұрақтан
бастайық. Бұған ұзақ жауап қажет емес; болуына керек, болады дейміз.
Себебі барлық ел мен қауым тіршілігінің үлкен шарты — өнер.
Сымбатты өнер болмаған елде мағыналы тіршілік жоқ. Қандай
қауым, қандай тапты алсақ та қаны мен жанының суретін өнер
айнасына түсірмей отыра алмайды. Өнерден қуат алмаса, тіршіліктің
шырағы өшеді.

Күн шуақты, жылы күнді көрмей қуарып солған гүлдей болып семіп,
суалады. Сондықтан театр өнер есебінде: «Керек-керек!» — дейміз.
Бұл сұрақтың екінші буыны: «Өз театры бола ма?» — деген
мәселе. Мұның жауабын да ойланбай-ақ беруге болады. Өз театры
болуға керек. Себебі өнер атаулының барлығында қай елде, қай
түрде туса да сол өз ортасының шартынан, өз топырағының
қалпынан туады. Сол ортасының түйінін киіп, соның іші-
бауырынан шыққан суреті сияқты болып туады. Өнердің
ғылымнан айырылатын жері де — осы. Ғылым анайы топырақты
білмейді, еркін, отансыз, анасыз зат. Бұған қарағанда, өнер қаны,
жаны бар денелі зат сияқты. Бұл анасының ұрпағы болып қана туа
алады. Солай болып туа алса ғана өсіп-өніп дәурен сүреді. Елінің
тонын киіп, елінің өз исімен шықпаса, өнер ерте күннен өрістен
айрылып, тығырыққа қамалып, өлімге қарай бас иді деу керек.
Сондықтан қай ел болса да, өз өнері әлсіз, көріксіз болса да,
өзгенікінен артық көреді; өзгенің алтынына өзінің қара темірін
айырбастамайды. Расында ойланып көрсек, Бетховеннің
сонаталарына қазақ «Саймақтың сары өзенін» сатар ма еді?
Рафаэльдің Мадоннасы, Репиннің суреттері қазақ топырағына
келсе, өз жеріндей ұғылып, өз еліндегідей көрген жұртты еліктірер
ме еді? Не болмаса, Шекспирдің «Гамлетіне», Гетенің «Фаустына»
қазақ өз елінде болған, заман шерін айтқан Асанқайғыны, толғау
айтқан Бұқар жырауды айырбастар ма екен.
санаға шейін жетектеп апаратын өз өнері болады.
Әзірше әлгінің бәріне қазақ өзінің қолындағысын
айырбастамайды дейміз. Себебі оның бәрі — өнер.
Өнер — елдің бел баласы. Қарға баласын аппағым
десе, қазақ та өз өнерін аппағым, асылым, үміт,
қуанышым дейді. Олай болса театр өнеріне
келгенде біз өзге елден алсақ, сыртқы үлгіні ғана
аламыз. Өз өнерімізді қалыптауға себеп болатын
көпке бірдей заңын, өлшеуін ғана аламыз. Солардан
басқа өнердің жаны мен денесі боларлық бұйымның
барлығын өз елімізден, өз етімізден өз пішініміз
сияқты қылып шығарамыз. Сол себепті қазақ театры
қазақ елінің өз театры болуға керек дейміз. Театр
жайында бүгінгі күнде біздің алдымызда тұрған
екінші сұрақ: «Қазақтың өз театры боларлық
мүмкіндігі бар ма?» — деген мәселе. Қазірде, театр
әңгімесін жаңа қолға алып, отырған жерде біздің ең
көп қадалып қарайтын мәселеміз осы. Театрдың
кіндік мәселесі осы болғандықтан біз енді бұл күнге
шейін көп айтып келген «ел», «ел» деген еліміздің
қандай жай-күйі барын тексеріп, сынап шығуымыз
керек.
Қазақ топырағында
драматургиялық
дәстүрінің жоқтығына
қарамай, басқа елдер
әдебиетінен үйрене
отырып, жанр
шарттарына толық сай
келетін «Еңлік- Кебек»
трагедиясын жасай білді.
Драма заңдылықтарын
жете меңгергенін
танытты, оның ірге
тасын қалады.
«Еңлік–Кебек» пьесасы Әуезов
шығармашылығында, қазақ әдебиеті
тарихында да айрықша орын алды.
1917 ж. мамыр айында Ойқұдық жайлауында Абайдың аяулы жары
Әйгерімнің сегіз қанат үйінде «Еңлік–Кебек» пьесасы қойылды.
Пьесаның негізгі мазмұны: Әуезов туып өскен Абай елінде, Шыңғыстау
жерінде XVIII ғасырдың сексенінші жылдарында болған қанды о қиға: бір-
біріне жауласқан екі елдің батыры Кебек пен ару қызы Еңліктің бірін-бірі
сүйіп табысқандарын екі жақтың да билеушілері кешірмейді. Мұның ая ғы
үлкен дау, ерегіске әкеліп, жан түршігер шешімге келеді де, екі жасты ат
құйрығына байлап сүйретіп өлтіреді.Автор халықтың аңыздық негізіне
сүйене отырып, алғашкы нұсқаларға жаңаша өзгерістер енгізіп, шын
мағынасындағы сахналық шығарманы өмірге әкелді. «Еңлік–Кебек»
пьесасын автор бірнеше рет өңдеуден өткізіп, толықтырудың арқасында
шытырман оқиғасы шыңыраудай терең, тіл көркемдігі керемет шұрайлы
нағыз классикалық пьесаға айналды.
Пьеса өзінің өзек жарды сырын толғайтын Абыз монологінен басталады. Абыз бейнесі
болашақты болжауды көксеген ел арманынан хабар береді.Абыз – халық арманының
қасиетті идеясын арқалаушы жан. Мысалы, мәтінге үңілсек:
Құйрығы жоқ, жалы жоқ
Құлан қайтіп күн көрер.
Аяғы жоқ, қолы жоқ
Жылан қайтіп күн көрер!
Жазушы Абыздың осы толғауынан белгілі Асан қайғының үніне үн қосып айтқан
сөздерімен ұластырады.
Тұнығым ылай болды,
Уа, тұнығым ылай болды.
Қуғыншым кұмай болды
Құтылар кайран жоқ,
Сор қамар сыңай болды… (Асанша )
Батыр Кебек пен батыр Есен
Батыр Кебек. …Өз көңілімді барласам, дүние бәрі дос.
Жарқыраған күн де дос, тұнжыраған түн де дос. Бәріне де
жаным шат!… Сүйерім мен сүйсінерім мүлде көп. Саусақ
құрам – ән сүйем, жалын ұрам – жар сүйем. Қазірде, міне,
сүйгендеймін, ынтығамын. Бірақ қайда сол, кім сол өзі,
кезікпедім, таппадым. Тек алдымда нәркес қана қара көз.
«Ізде мені, тап мені!» – деп, тұнжырап қана бір қарап, наз
тастап қана бір кетеді!..Бұл сөздер жалғыз Кебек сөзі емес,
Кебек сияқты жас адамның ішкі толғанысы, жан сыры екені
толық көрініс береді. Пьесада батырдың жігіттік адамдық
қасиеттері, ақыл-парасаты Еңлік сөзіне берілген жауаптан
анық байқалады. Драманың барысы халық поэзиясының
дәстүрлі ізімен астасып жатыр.
«Еңлік–Кебек» пьесасы қазақ әдебиетінде ғана емес, тарихы үлкен ірі
әдебиеттердің осы жанрдағы үлгілерімен теңдес түсетін шығарма.
М.Әуезовтің драматургия саласындағы еңбегі қазақ көркем өнерін ілгері
дамытуда, ұлттық театр шаңырақтарын көтеруде ерекше рөл атқарды.
Драма театры 1926 жылы өзінің шымылдығын тұңғыш рет «Еңлік–
Кебек» трагедиясымен ашады.Әңгіме қазақ әдебиетінде нағыз көркем
жанр ретінде М.Әуезов суреттеуінде жаңа тың, өзгеше сипатқа ие болды.
Қазақтың Мемлекеттік М.Әуезов атындағы академиялық
драма театры – тұңғыш ұлттық мәдени-сахналық мекеме.
1925 жылдың соңында сол кездегі астана Қызылордада
ұйымдастырылды. Театр шымылдығы ресми түрде 1926
жылы 10 қаңтарда Қ.Кемеңгеровтің «Алтын сақина»
қойылымымен ашылып, 13 қаңтарда М.Әуезовтің «Еңлік-
Кебек» трагедиясы қойылды.
Назарларыңызға
рахмет!!!

Ұқсас жұмыстар

М. Әуезов - қазақ драматургиясының негізін қалаушы

Мұхтар Әуезов, оның қазақ әдебиетіндегі орны және фольклортану мәселелері

Айманов аса дарынды ойшыл режиссер суреткер актер

Жүсіпбектің қаламынан туған мол мұраны

Қазақ АКСР

Қайым және Шәкәрім

Мұхтар әуезов және фольклортану мәселелері

Қазақ архитектурасы

Дыбысты шығармау белгісі

Мұхтар Әуезов - қазақ әдебиетінің классигі

Пәндер