«Тұлға тәрбиелеудегі қазақ фольклорінің ролі»

Презентация қосу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Жаратылыстану-математика факультеті
Математика кафедрасы

Тақырыбы: «Тұлға тәрбиелеудегі қазақ
фольклорінің ролі»

Орындаған: Мұратбекова А, Т-411топ

Семей қаласы, 2015ж
Өркениетті, мәдениетті елдердегідей мектеп, халық ағарту жүйесі,
институт, университет, баспасөз маңдайына бұйырмаған ата – бабаларымыз
жас ұрпаққа ұсыеар тағылымын бір буыннан екінші буынға толқындай
ауыстырып мирас еткен аса бай ауыз әдебиетіне шоғырландырған. Түз
далада не жүйрік – тіл жүйрік! Тілдің әсерлі, ықпалды құдіретіне сенген.
Сол себептен де «Ұлы сөзден ұлағат», демекші, халық педагогикасының
нәрімен суарылып, өзінің тәрбиелік нәрін күні бүгінге дейін жоғалтпай келе
жатқан бірден – бір киелі мұра – фольклор. Халық поэзиясын көпшіліктің
өзі тудырғандықтан, ол елдің тұрмыс – тіршілігімен тығыз байланыста
болған. Әр ел өз басынан өткерген оқиғаларды құмарта жырлайды. Сол
жырларға қарап, елдің әдет – ғұрпын, ой – санасы мен түрлі сезімдерін дәл
танып білуге болады. Сонымен қатар фольклор шығармаларынан халық
тағдыры, оның өмірден көрген қайғы – қасіреті мен мұң- зары, келешектен
күткен арман- тілектері айқын көрініс тапқан. Әрбір айтушы – импровизатор
өз тыңдаушысына ұстаздық жасап, олардың түйсік сезімін келелі ой –
ниеттерге бастап отырған.
Ғылымда халық поэзиясын «Фольклор», ал оны зерттейтін ғылым
саласын «Фольклористика» деп атайды. Неміс ғалымы И.Ф. Кнафльдің
анықтауынша фольклор халық даналығы деген ұғымды білдіреді.
Фольклор шығармаларының ерекшелігі тәрбиелік қасиеті – ол қоғам
дамуының әр түрлі сатысында, негізінде еңбек процесінде жасалатын
болғандықтан, пессимизм дегенді білмейді. Оның бас кейіпкері к өбіне м ұрат –
мақсаттарына жетіп отырады. Мұны фольклорға тән оптимизм дейміз.

Қазақ фольклорында бала бағу, бала асырау, қыз ұзату, жаназалау бақсылық
нанымға, діни әдет – ғұрыпқа байланысты туған салт өлеңдерді тұрмыс – салт
жырлары деп атаймыз. Мұны мазмұны мен та қырыбына қарай бірнеше т үрге
бөлуге бөлуге болады.
а) Төрт түлік мал туралы
ә) Діни әдет – ғұрып тудырған жырлар
б) Үйлену жырлары
в) Ұлыс жырлары
г) Бөбек жырлары
д) Жаназалау жырлары
ж) Шешендіксөздер, мақал – мәтел, жұмбақтар.
Тәрбие процесіндегі жас ерекшелікті ескере отыра ұл мен қызды адамгершілік инабаттылы ққа,
еңбекке, әсемдікке тәрбиелеуде, ұлтымыздың ұлттық мәдениетіне, тіліне, дініне баулуда
фольклор материалдарының ролін есепсіз деп айта аламыз.
Қазақ баласының басының көп болғанын тілеген халық неғұрлым көп болса, солғұрлым,
байлықтың көзі, бақыттың өзі деп түсінген. Оған халқымыздың аялы перзенті Еркенекті
Саршуаш бидің пікірін айтсақ жеткілікті. Әрбір баласы бардың бір ру елде малы бар. Екі баласы
бардың екі рулы елде малы бар. Үш баласы бардың үш рулы елде малы бар. Төрт баласы бардың
төбеден салған жолы бар. Бес баласы бардың дес бермейтін күші бар. Алты баласы
бардыңалладан басқа несі бар» дегенінен балажанды халық екенімізді көруге болады.
Халқым баурында өсірген балапанының бойынан мінез – құлқында, ақыл – парасатынан,
жүріс – тұрысынан ең арғысы тілінен бір мүкіс болиас үшін ойын түрін ойлап тапқан халық –
ондай ойынның бірін жаңылтпаш дейді.
Қазақтың жаңылтпаш қазіргі педагогикалық оқу орындарындағы «Дефектология»
факультетінің қызметін атқарады. Бұл факультеттердегі арнайы білімі бар ұстаздарды ң е ңбек
түрін, әдіс – айналасын біздің қазақтың кез келген жанұясында, ойын – сауығында «жаңылпаш»
арқылы баланың тілінің мүкіс болмасын ескерген.
Қазақтың салты бойынша ойын – сауыққа жиналған жастар ән салып, өлең айтуға тиіс.
Егер айта алмаса онда жаңылтпаш айту керек. Ойын басқарушы алдымен өзі мәніне келтіріп
айтады, сонан соң оны ол қайталайтын болған.
Ертегі. Ертегілер жанрлары әр қилы. Олар қиял – ғажайып, тұрмыс- салт, хайуанаттар және
сыншыл ертегілер. Ертегінің қай түрі болсада бала жанына жақын, баланың хиялын, ойын өрге
сүйрейтін, еңбек сүйгіш, қолынан келмейтін өнері жоқ, өнегелі, «жеті қырлы, бір сырлы» -
болуға тәрбиелейд.
Шешендік сөздер қазақ фолклорында жасалып , сөйлеу тілінде көбірек қолданылатын
мақал – мәтел, жұмбақ, жаңылтпаш түрінде айтылатын даналыққа толы нақыл үлгілері.
Баланы айналасындағы қоршаған әлеммен таныстырудың тағы бір құралы ол – жұмбақ. Жұмбақ деген ол
баланың күнделікті өмірде көріп жүрген жаннды - жансыз заттарына ұқсас нәрселерді сипаттай отырып, сол
нәрселерді сипаттай отырып, сол нәрсенің негізгі қасиетін бүгіп айтпай, баланы ң зейінін ұштау ойлату, әрбір
нәрсенің негізгі белгілері қандай, ол немен салыстыруға болады деген ой елегін к өз алдына елестете отыра,
қоршаған дүниені бақылап, бағалауға баулитын тәрбиелік қасиеті ерекше.
Мысалы: арбаны жұмбақ қылғанда, оны адамға тәріздеп ұқсатып былай сипаттайды.
Ізі бар, қадамы жоқ аяғының
Тимейді үші жерге таяғының
Қолдарын хайуанға арта тастап,
Салады әуезіне баяғының
Қазақ халқының жұмбақтарының күрделі бір тобы – төрт түлік малға, хайуанаттар арналған – ол
жұмбақтарды жастарға айтқанда әрбір малдың өзіндік мінез – құлқы, қасиеті, түр сипаты, өзіндік жасайтын
қызметі суреттеледі. Жұмбақ баланың дүние тану әлемін, ой өрісін, білімін тереңдететін, әр бір затты ң өзіндік
атқаратын қызметін, ерекшелігін неден істелгенін, не жұмысқа арнал ғанын, жан – жансыз н әрсені ң адамны ң
ойына келе бермейтін қасиетін баланың жас кезінен бастап т әрбиелеу керек екенін халы қ педагогикасы білген,
сол жолда халқым баласын ұқыптылыққа әр нәрсенің өзіндік ерекшелігін ескеруге, бақылауға, бай қауға көңіл
бөлгендігін ғылыми педагогика жоққа шығармайды.
Жұмбақтар. Халық арасында жылдам айтылып келе жатқан жұмбақтарды ң саны к өптеп саналады. Ж ұмба қ
балалардың қиялын, танымдық іс-әрекетін, қабілетін дамытады. Оны ң жауабын табу үшін мазм ұнын талдап ой
елегінен өткізеді. Жұмбақтың тәрбиелік мәні өте зор.
Халқымыз ғасырлар бойы өз ұрпағын адамгершілікке, елжандылыққа, отансүйгіштікке тәрбиелеп келді. Осы
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан дәстүрдің өзегі, алтын діңгегі халы қты қ педагогика болды деуге
болады. Елбасы өзінің Қазақстан халқына Жолдауында «Біз Қазақстанның барлы қ азаматтарыны ң
отаншылдық сезімімен өз еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін дамытуға тиіспіз» деген м әлім.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында да «Қазақ халқының мәдениеті мен д әст үр-
салтын оқып үйрену үшін жағдайлар жасау бірінші кезектегі міндеттердің бірі» деп атап көрсетілген. Халы қты қ
тәрбие, ол ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге дамып келе жатқан көне тарихи ж үйеге жататыны кімге
болса да аян.
Мақал – мәтелдер халық творчествосының төл жемісі, халықтың моральдық
кодексі, тәрбиетеориясы. Мақал – мәтелдерді көне түркі тілінде «аталар с өзі»
деп те атайды, яғни бұл «атадан балаға мирас болып» келе жат қан қазына деген
сөз.
Әр халықтың мақал - мәтелі сол халыхтың өзі жасаған логикалық формуласы,
ережесі. Ол көп ойлануды, ұзақ баяндауды керек ететін қиын нәрсені жеп –
жеңіл, оп оңай, бір- ақ сөзбен түсіндіреді, ұғындырады. Ту ған елдің қадір –
қасиеті туралы балаға ұзақ әңгімелемей – ақ: «Ел іші алтын бесік», «Кісі елінде
сұлтан болғанша өз еліңде ұлтан бол» деген сияқты екі – үш сөзбен Отан
қадірін түсіндіруге болады. Орыс педагогы К.Д. ушинский мақал – мәтелдер
балалардың тәрбиесі мен адамның жеке басының қалыптасуында ғы сан
ғасырлық тәжірибесін қорытындылаушы, нағыз халық педагогикасы деп
санады. Ушинскийдің сөзімен айтқанда, балалар тәрбиесі саласында ғы ма қал –
мәтелдер, сондай – ақ басқа да қанатты нақыл сөздер, сөздің інжу –
маржандары, онда халықтың даналығы, байқампаздығы, оның бала
тәрбиесіндегі үлкен өмірдің тәжірибесі, еңбекке деген көзқарасы, үміті мен
арман мүддесі қалыптасып сақталған.
Көн қатса, қалпына барады.
Әкені көріп ұл өсер,
Шешені көріп қыз өсер. Көпке түскен іс анығына барады.

Әдепті бала – арлы бала, Келінім, саған айтам,
Әдепсіз бала – сорлы бала. Қызым, сен тыңда.
Жақсы келін – қызындай,
Тауда туған құлынның
Жақсы күйеу - ұлындай.
Екі көзі таста,
Бала тәрбиесі бесіктен. Ашаршылықта туған баланың
Балапан ұяда не көрсе, Екі көзі аста.
Ұшқанда соны алады.

Әдепсіз өскен адамнан, тәртіппен өскен тал
жақсы.

Үлкенді сен сыйласаң, кіші сені сыйлайды,
Кіші сені сыйласа, кісі сені сыйлайды.

Ине өткен жерден жіп өтер.
Ұлттық ойындар. Қазақ халқының өмір кешкен тарихында ұлттық
ойындардың көптеген түрлері балалық, жеткіншектік, жас өспірімдік сия қта ғы
балалар тәрбиесінде пайдаланылады. Ойын тек көңіл көтеру, шаттандыру ғана
емес, ол өзінше ерекше қазақ халықының әлеуметтік өміріне байланысты
тәрбиелік мағынасы зор жеке адамның дамуына, жетілуіне әсер етуші фактор.
Жиі қолданылып келген бірнеше ойын түрлерін атап өтуге болады. Олар: «А қ
серек- көк серек», «Айгөлек», «Жаяу жарыс», «Соқыр теке», «Ақ боран»,
«Төбетей», «Бәйге», «Орамал тастау» т.б.
Ұлт салт-дәстүрлердің тәлімдік мәні.
Салт-дәстүр дегеніміз – халықтардың кәсібіне, сенім-нанымына, тіршілігіне
байланысты қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын қо ғамды қ
құбылыс. Ол отбасылық тәрбиеде қалыптасады. Жеке адам жа ңа салтты ойлап
шығара алмайды немесе бұрынғы қалыптас қан салтты жо ғалта алмайды. Б үкіл
халық, ел-жұрт уақыт озған сайын салт-дәстүрге жаналық енгізіп, оны
қоғамдық болмыс көріністеріне бейімдеп, өзгертіп отырады. Ал жа ңа қо ғамды қ
қатынастарға қайшы келетіндері жойылып, өмірге қажеттілері жа ңа жа ғдайда
ілгері дамиды.

Мәселен, қазақтың жаугершілік заманында құрдас батыр жігіттерді ң ұлы
жорыққа аттанар алдында ақ қой сойып, қанына найзаларын малып, «өлсек
бірге өлеміз, опасызды ант атсын» деп төс түйістіріп анттау немесе әке-шешені ң
асырап алған баласы мен туған балаларының сауса қтарын а қ қойды ң бауыздау
қанына малғызып, «қаны бір бауырмыз» деп ант ішкізіп, құша қтастырып
сүйістіру ырымдары бүгінде ұмыт болған. Ал бұрын болмаған а қ шашты
қариялардың алтын-күміс неке тойларын жасау бүгінгі салт-д әст үрден т ұра қты
орын алды. Халық: « Дәстүрдің озығы бар, дәурені өткен тоғызы бар», «Әдет-
әдет емес, жөн әдет» деп заман талабына сай дәстүрлерді дәріптеп, т әлім-
тәрбиенің пәрменді құралы ретінде пайдаланып келген.
Қазақта мынадай құнды өсиеттер бар.
Мысалы:
Жеті қазына Жеті ата Жеті ж ұт
Ер жігіт 1. Бала 1. Құр ға қшылы қ
Сұлу әйел 2. Әке 2. Ж ұт (мал қырылу)
Ақыл, білім 3.Ата 3. Өрт
Жүйрік ат 4.Ар ғы ата 4. Оба (ауру)
Қыран бүркіт 5. Баба 5. Со ғыс
Берен мылтық 6. Т үп ата 6. Топан су
Жүйрік тазы (ит) 7. Тек ата 7. Зілзала (жер сілкіну)

Жеті күн Жеті ғалым Жеті әулие
Бүгін 1. Шы ғыс 1. Меке ш әріп
Ертең 2. Батыс 2. М әдина ш әріп
Бірсүгіні 3. О ңт үстік 3. Б ұхар ш әріп
Арғы күні 4. Солт үстік 4. Шам ш әріп
Ауыр күн 5. Аспан (жо ғары ғалым) 5. Қатым ш әріп
Соңғы күн 6. Жер орта 6. Құддыс (Мысыр) ш әріп
Азына 7. Жер асты( т өменгі ғалым) 7. К әл әм ш әріп ( Құран)
Жеті жоқ Жеті жетім
Жерде өлшеуіш жоқ 1. Тыңдамаған сөз жетім
Аспанда тіреуш жоқ 2. Киюсіз тозған боз жетім
Таста тамыр жоқ 3. Иесіз қалған жер жетім
Тасбақада талақ жоқ 4. Басшысы жоқ ел жетім
Аққуда сүт жоқ 5. Аққу – қазсыз көл жетім
Аллада бауыр жоқ 6. Жерінен айырылған ел жетім
Жылқыда өт жоқ 7. Замандасы болмаса — бәрінен де сол
жетім

Бес қару Бес өсиет Бес намаз
Садақ 1. Топасқа сенбе 1. Таң намазы
Мылтық 2. Жауға иілме 2. Бесін намазы
Найза 3. Сақ жүр 3. Екінді намаз
Қылыш 4. Аз үйге сенбе 4. Ақшам намазы
Айбалта 5. Жарлыдан сый алма 5. Жашиық намазы

Бес жаратылыс Бес қатер
Күн 1. От
Ай 2. Жау
Жұлдыз 3. Борыш
Күндіз 4. Ауру
Түн 5. Сөз
«Ұл тәрбиелей отырып, жер иесін тәрбиелейміз, қыз тәрбиелей отырып, ұлтты
тәрбиелейміз». Отбасындағы тәрбие әрбір мүшенің өзін - өзін са қтау, ұрпақты
жалғастыру, өзін - өзі сыйлау қажеттігінен туындайды. Отбасында адамны ң
жеке басының қасиеті қалыптасады. Баланы дұрыс т әрбиелеу отбасында,
алдымен, жанұя жағдайы, онда қалыптасқан он моральды қ - психологиялы қ
ахуал, татулық пен өзара түсіністік, сүйіспеншілік пен сыйласты қ, ауызбіршілік,
отбасы мүшелерінің бір - біріне деген құрмет сезімдері, я ғни, отбасында ғы
кіршіксіз таза, мөлдір көңіл - күйі тікелей ықпал етеді.
«Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, т әрбиесіз берілген білім
адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі»- дейді
Әл - Фараби. Сонымен қорыта келе, жас ұрпаққа тәлім тәрбие беруді қо ғам
болып, ұстаздар қауымы болып, ең бастысы ата - аналар болып қол ға алса қ
болашағымыз жарқын болмақ. Балаларымызды отанс үйгіштікке, ата - баба салт
- дәстүрін құрметтейтін ұрпақ тәрбиелеу баршаға бірдей міндет. Ол үшін бала
тәрбиесіндегі халықтық ұстанымдар:бала тәрбиесінде на қыл,
қанатты,шешендік сөздер қолдану өте тиімді тәсіл болып саналады.
Қолданылған әдебиеттер:
1)«Бала мен балабақша» Республикалық педагогикалық журнал №7, 2011
2)«Бабаңнан саған не қалған!» Құрастырған–Қанат Қайым Алматы;
«Балауса»2002 ж
3)Ғаламтор сайттарынан алынған.

Ұқсас жұмыстар

Тәрбие психологиясының басты міндеттері

Назарбаев Зияткерлік мектептеріндегі тәрбие жұмысының негізгі бағыттары

Бауыржан Момышұлына алдымен тұлға ретінде қалыптасу үшін әсер еткен басты фактор - өзінің түлеп ұшқан ұясы

Бала тәрбиесіндегі халықтық ұстанымдар

Ұлттық тәрбие

Бастауыш оқушыларының адамгершілік тәрбиесі

Отбасы және отбасылық тәрбиенің ерекшеліктері

Модульдік оқыту технологиясы

Отбасы мен бала бақша арасындағы байланыс

ЭТНОПЕДАГОГИКА ТУРАЛЫ

Пәндер