Кит тәрізділер отряды

Презентация қосу

Қазақстан Республикасы Ғылым және Білім Министрлігі
Семей қаласындағы Шәкәрім атыңдағы мемлекеттік университет

БӨЖ №1
Тақырыбы:Кит тәрізділер отряды
О рындаған: Жумабекова А.С
БЛ-309
Тексерген: Мадыбекова А.С
Кит т ә різділер
отряды
ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ
Кит тәрізділердің барлық тіршілігі суда өтеді. Бір себептен судан шығып қалса,
өздігінен қайтадан суға түсе алмайды. Бұлардың денесі ұзын, басы үлкен болады.
Мойын бөлімін денесінен айыруға болмайды. Алды ңғы ая қтары ескекке айнал ған,
артқы аяқтары мүлде болмайды. Жамбас белдеуінен омыртқа жотасына бекімеген,
бос жататын екі рудиментті сүйек сақталған. Денесінде түгі болмайды, тек қана
басында бірен-саран түгі болады. Терісінде тер ж әне май бездері болмайды. Бір пар сүт
безі болады. Емшегінің ұшы шап маңында болатын қалтта сия қты қуыска ашылады.
Емшегінің ұшының мұндай қалталарды ң түбінде болуы, балаларын емізгенде с үтті ң
сумен араласып кетпеуін қамтамасыз етеді. Тері астындағы май қабаты өте жақсы
жетілген, ірі түрлерінде бұл қабатының қалыңдығы 50 см-ге жетеді. Май денесін
салқындап кетуден сақтайды және меншікті салма ғын кемітеді. Ірі т үрлерінід
меншікті салмағы судың меншікті салмағыші жуы қ, я ғни 1,025%: деуге болады.
Өкпесі өте үлкен болады.. Дельфиндер тыныс ал ғанда өкпесіне 1-2 литр, ал алып к өк
киттердің өкпесіне—14000 литр ауа сияды. Кейбір т үрлеріні ң танау тесігімен
жалғасып жататын ауа қуысы болады. Суға сүңгігенде осы қуыстағы ауа тыныс
алуына жұмсалады. Көптеген түрлері су астында 15-45 минут тыныс алмай шыдайды,
Киттердің су астында 1 сағаттан артық бола алатыны туралы м әліметтер бар.
Киттердің есіту органдары жақсы жетілген. Киттер кейбір дыбыстарды 10-20 км
жерден естиді. Нашар көреді. Иіс сезу органыны ң рудименті ғана са қтал ған
КӨБЕЮІ
Суда көбеюіне байланысты киттерде өзіндік бейімделулер
пайда болған. Кит тәрізділердің балалары туысымен анасының
соңынан еріп кетеді. Жаңа туған баласының дене мөлшері
анасының денесінің 1/4 , 1/з, 1/2 бөліміндей болады. Мысалы, Қара
теңіздің дельфиндерінің денесінің ұзындығы 160-170 см болса
жаңа туған баласының үзындығы 80-85 см болады. Кашалоттың
ірілерінің ұзындығы 7-8 метр болса, оның баласының ұзындығы
3-3,5 м ал көк киттің ересектері денесінің ұзындығы 22-23 м
болса, олардың балаларының ұзындығы 7-8 м болады. Осындай
ірі бала тууы жамбас сүйегінің болмауына байланысты. Екінші бір
тамаша бейімделуі - киттер балалағанда баласы құйрығынан
бастап шығатыны байқалған. Сондықтан аналық кит құйрығын
жоғары көтеріп, судан шығарып, баласының тұншықпауын
қамтамасыз етеді. Баласы жоғары ытқып шығып, суға түскенінше
дем алып үлгіреді. Бүл кезде кіндігі үзіледі де, балалаған со ң
біраз уақыттан кейін жолдасы түседі. Баласы емгенде анасының
емшегін жиырылып жатқан түтік тәрізді тілімен қармап
үстайды, анасы кұрсақ еттерін жиыру арқылы емшегін оньң
аузына сауады. Кит тәрізділердің барлығы да бір ғана бала туады.
Тіссіз киттер 2-3 жылда бір рет, белуха - жыл аралап, дельфиндер -
жыл сайын балалайды. Сүттері жұғымды болғандықтан балалары
тез өседі. Мысалы, сиыр сүтінде 4-5% май болса, киттердін,
сүтінін, 23-38 проценті май болады. Жыныс органдары 2-3
жасында жетіледі. Тіссіз киттер 20-50 жыл, дельфиндер 25-35
жыл жасайды. Кит тәрізділер екі отряд тармағына бөлінеді.
Киттердің қанының құрамында гемоглобиннің, бұлшық еттерінде
ерекше ақуызды зат – миоглобиннің болуы су астында 30 – 40 мин (кейде
одан да ұзақ) тыныс алмай тіршілік етуіне септігін тигізеді.Барлы қ
киттердің ауыз қуысы өте үлкен. Бұлар тісі ең көп жануарларға жатады,
мысалы, тісті киттің тісінің саны 272 болса, Амазонка дельфиніні ң бір
ғана үстіңгі сойдақ тісі алға қарай 3 м-дей созылыңқы болады.Киттерді ң
миы күрделі құрылысты әрі жақсы дамыған. Олардың сезу мүшесінің
қызметін қылшықты мұртшалары атқарады. Қорегін тұтастай жұтады.
Сілекей бездері болмайды. Қарны күрделі құрылымды (3 – 14 бөлімнен
тұрады).Киттердің көпшілігі – моногамды. Олар 2 – 6 жаста жынысты қ
жағынан жетіледі. Екі жылда бір рет балалайды. Буаздық мерзімі 10 – 12
ай. Аналығының жыныс саңылауының екі бүйірінде 2 емшегі болады.
Арнайы бұлшық еттердің жиырылып-жазылуынан сүт баласыны ң аузына
шашырайды. Киттер баласын 4 айдан (майда дельфиндер) 1 жыл ға дейін
(кашалоттар) емізеді. Киттің сүті өте құнарлы: сиыр сүтімен
салыстырғанда май 10 есе, белок 3 есе к өп. Баласы т әулігіне 450 л-ге дейін
сүт емеді, 4 см-ден астам өсіп, 90 кг-дай салмақ қосады.
Табиғатта 30 – 50 жылдай тіршілік етеді. К өпшілік т үрі топталып,
үйірленіп жүреді, теңіз жануарларымен қоректенеді.
КИТ ТӘРІЗДІЛЕР
ОТРЯДЫ

ТІСТІ КИТТЕР.
Кашалоттар. Мұртты КИТТЕР
Дельфиндер.
ТІСТІ КИТТЕР КЛАСЫ
ТіСТІ КИТТЕР (лат. Odontoceti) – киттәрізділердің отряд тармағы. Тісті киттер барлық
мұхиттар мен ашық теңіздерде тараған. Кейбір түрлері өзендерді де (Ганг, Амазонка, т.б.) мекендейді.
Дене тұрқы 1,2 – 21 м, салмағы 30 кг-нан 8 т-ға дейін. Аталықтары аналы қтарына қарағанда ірі.
Мұртты киттерден ерекшелігі – бассүйегі ассиметриялы(астыңғы жағы ми сауытынан қысқа ж әне
алдынан қозғалмай бекіген). Жағында 240-қа жуық біртекті (гомодонтты), бірқырлы (монофиадонтты)
тістер орналасқан. Тілі өте қозғалмалы, ол қорегін жұтқыншаққа қарай итереді. Таңдайы жоқ. Безді
қарыны көп камералы, көпшілігінде соқыр ішегі болмайды. Танау тесігі біреу, ол төбесіне қарай
ашылады. Танау тесігінің айналасында ерекше жұп ауа қапшықтары орналасқан, олар кит сүңгігенде
тыныс жолын жауып қалады. Тісті киттердің есту қабілеті өте жоғары. Белгі беру үшін к үрделі
дыбыстарды пайдаланады, яғниэхолакация аппараты жақсы дамыған. Негізгі қорегі – балықтар,
басаяқты моллюскалар, шаянтәрізділер. Қорегін іздеп 300 м тереңдікке дейін сүңги алады, жа қсы
жүзеді. Тісті киттердің 10 тұқымдасы (дельфин нарвалдар, өзен дельфиндері, мұрынт ұмсы қтылар,
кашалоттар, т.б.), 73 түрі белгілі. Қазақстан су айдындарында тісті киттер кездеспейді. Тісті киттерді ң
ішіндегі ең ірісі – кашалот (Physeter macrocephalus). Аталықтарының ұзындығы 21 м-ден артық,
аналықтарының ұзындығы 13 м. Бастары үлкен (денесінің 1/3 бөлігіне тең). Жі ңішке келген т өменгі
жағында 36 – 60 тісі (тісінің ұзындығы 20 см, салмағы 1 – 3 кг) болады. Жоғарғы жағында тісі
болмайды. Тістері сұр-қою қоңыр түсті. Полигамды, жыныстық жағынан 5 – 6 жасында жетіледі.
Кашалоттар барлық мұхиттарда (тек Солт. Мұзды мұхитта кездеспейді) тіршілік етеді. Ж үктілік
мерзімі 16 – 17 ай, аналығының ұзындығы 4 м-дей, салмағы 1 т болатын жал ғыз бала тауып, оны 18
айдай емізеді. Балалары тез өседі, 4 – 6 жылда ересек кашалот қа айналады. Таби ғи жа ғдайда 50
жылдай өмір сүреді. Кашалоттардың саны жылдан жылға азаюда, сондықтан оларды кәсіптік жолмен
аулауға тыйым салынған. Тісті киттердің 4 түрі Халықар. табиғат қорғау одағының “Қызыл
кітабына” енгізілген
Кашалот (лат. Physeter macrocephalus)
- тісті киттер отряд тармағыны ң
кашалоттар тұқымдасына
жататын теңізсүтқоректісі.
Аталықтарының ұзындығы 21 м,
аналықтары 13 м. Басы ерекше үлкен,
(үстінгі жақтарының алдыңғы
жағында спермацеттік мүшесі
орналасқан). Астыңғы жақтарында 36-
60 түстері бар. Түсі бурылдан қара,
коңырға дейін өзгеріп
тұрады. Жыныс мүшелері толық 5-6
жасында жетіледі.
Аталықтары мұхит кеңістігінде еркін
жүзіп, орын ауыстырумен болады, ал
аналықтары топтасып, мұхиттың
жылы жақ кеңістігін мекендейді.
Буаздығы 16-17 айға созылады,
сүттілігі, 18 ай. 50 жыл өмір
сүреді. Басаяқтылармен қоректенеді.
Судың астында 1,5 сағаттай бола
алады.
Дельфин[– сүтқоректілер класының кит тәрізділер отрядына жататын тісті киттер тобыны ң
бір тұқымдасы. Дельфиндер тропиктік және қоңыржай белдеулерді ң те ңіздерінде тарал ған.
Кейбір түрі полюстік белдеу теңіздерінде де кездеседі. Көбіне топ құрып тіршілік етеді.
Дельфиндердің жиырма туысының елудей түрі бар. Бұларды ң дене пішіні ж ұмыр,
ұзындығы бір – он метр. Көпшілік түрлерінің басы жұмыр ж әне т ұмсы ғы ал ға қарай
шығыңқы келеді. Кей түрлерінің арқасында орақ тәрізді арқа қанаты бар. Жалпа қ құйрық
қанаты денесімен горизонталь бағытта орналасқан. Алды ңғы ая ғыны ң с үйектері
қысқарып, саусақ сүйектері тұтасып ескекке айналған. Артқы ая ғы м үлдем жойыл ған.
Дельфиндер ескек аяқтарымен суда өте жеңіл әрі жылдам (са ғатына елу километрге дейін)
жүзеді. Жалғыз танау тесігі төбесінен ашылады, сол арқылы дельфиндер оқтын-
оқтын су бетіне көтеріліп, ауамен тыныс алады. Етті еріндері жа қсы жетілген.Тістері к өп.
Терісінде түктері болмайды, терісі өте серпімді келеді. Тері астында ғы май қабаты жа қсы
дамыған. Дельфиннің қанының құрамындагемоглобиннің, бұлшық еттеріндегі ерекше
ақуызды зат – миоглобиннің көп болуы денесіндегі газ алмасуға қолайлы жа ғдай
жасап, су астында ұзақ уақыт тыныс алмай тіршілік етуіне септігін тигізеді. Оларды ң ж үйке
жүйесі өте жақсы дамыған.
Миы үлкен, алдыңғы ми сыңарларының сырты көптеген сайшалар мен иірімдерге б өлінген.
Дельфиндерде әр түрлі дыбыс толқындарын шығаратын және қабылдайтын өте к үрделі
есту жүйесі (эхолокация) жақсы дамыған. Олар өздерінен өте
нәзік ультрадыбыс толқындарын шығарып, оны ң кері қайтқан жа ңғыры ғын қабылдай
алады. Сол арқылы қорегін ұстайды, өз үйірін табады, суда ғы әр т үрлі кедергілерді алдын
ала сезеді. Дельфиндер екі жылда бір-а қ рет ұрпа қ береді. Ірі т үрлері елу, ұса қтары отыз
жылға жуық тіршілік етеді. Қолға тез үйренеді, адам үйреткен жатты ғуларды шебер
қайталайды. Дельфин туралы жазылған аңыздар, деректер (адамды судан құт қар ған,
кемелермен қатар жүзіп серуендеген, т.б.) көп. Ертедегі грек, италия те ңгелерінде
дельфиннің бейнесі соғылған. Аспанда ғы жұлдыздарды ң бірі дельфин аталады. М ұны ң
бәрі дельфин мен адам арасындағы жа қын қарым- қатынасты а ңғартады. Өзен дельфиндері
– жеке бір тұқымдас, оның бес – алты түрі бар. Олар Амазона, Ориноко, Ганг өзендері мен
Қытайдағы Дунтинху көлінде кездеседі. Қазір дельфиндерді м ұхитариумдарда,
дельфинариумдарда қолдан өсіріп, түрлі ғылыми-зерттеу жұмыстары ж үргізілуде.
Дельфиннің кейбір түрінің Жапонияда, АҚШ-та, Соломон аралында кәсіптік ма ңызы бар.
Олардың табиғатта санының азаюына байланысты 1966 жылдан аулауға тыйым салын ған.
Мысалы, Калифорния теңіз доңызы деген түрі Халы қаралы қ таби ғат қор ғау ода ғыны ң
«Қызыл кітабына» енгізілген
МҰРТЫ НЕМЕСЕ ТІССІЗ
КИТТЕР
Бұлардың негізгі өзгешелегі тістері болмайды. Та ңдайыны ң екі жа ғына тізіліп
орналасқан мүйізді пластинкалары болады. Бүларды «кит м ұрты» деп атайды. Ол
сүзгі аппараттың қызметін атқарады. Бұлардың көпшілік т үрлері планктонды
омыртқасыздармен, сирек болса да балы қтармен қоректенеді. М ұртты киттер —
барлық мұхиттарға тараған, бірак суық теңіздерде к өбірек кездеседі. Әр қашан
миграциялап отырады. Солтүстік жарты шарда киттер қысты тропикалы қ суларда
өткізеді де, жазда солтүстікке қарай ауысады, өйткені, б үл кезде солт үстікте
планктондар көп болады. Күзде қайтадан оңтүстікке ауысады. О ңт үстік жарты
шарда да осындай миграция байқалады. Киттерді ң бір жарты шарда ғы сулардан
екінші жарты шардағы суларға миграция жасайтыны бай қал ған.
Тіссіз киттердің он шақты түрі белгілі. Оларды ң көпшілігі өте ірі болады.
Мысалы, жасыл киттің ұзындығы 33 м, салма ғы 160 тонна болады. М. М.
Слепцовтың мәліметіне қарағанда бұл киттің салмағы 25 пілдің немесе 150
өгіздің салмағына тең. Жүрегі 600—700 кг, денесіндегі қаны 8000 л, я ғни 8—9 т
болады. Ішегінің ұзындығы 300 метрдей, қарнының сыйымдылы ғы 3000 л
болады. Бала емізіп жүрген мұндай кит күніне 200—300 литрдей с үт береді. Бір
тәулікте көк кит 4—5 т шаян тәрізділерді немесе балы қтарды жейді. Тіссіз
киттердің кәсіптік маңызы үлкен. Бұлардың майы, м ұрты және терісі
пайдаланылады. Етімен ішкі органдарынан тук деп аталатын жем даярлап, мал ға
береді. Совет Одағында кит Қиыр Шығыста және Арктикада ауланады.
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ
Киттердің саны жылдан-жылға азаюда, әсіресе, ірі
киттердің біраз популяциясының жойылып кету қаупі бар.
Сондықтан кит аулау кәсібін реттеу мақсатында
Халықаралық комиссия (оған дүние жүзінің 20 мемлекеті
мүше) ұйымдастырылған (1946). Киттердің санын сақтау
үшін қорғауға алынып, олардың 18 түрі мен 1 түр тармағы
Халықаралық табиғат қорғау одағының «Қызыл
кітабына» енгізілген.
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР
1.Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім
:оқулық /К.Б.Олжабеков,Б.Е.Есжанов.-
Алматы:Эверо,2011.-400б.
2.Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. –
Алматы.: “Мектеп”, 1970ж.
3.Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология
позвоночных. I, и II тома. – М.: Высшая школа,
1979г.
4.Константинов В.М. и др. Зоология
позвоночных. -5е изд.-М.: «Академия» , 2007ж.
5.Жұмалиев, М.Қ. Жануарлар әлемінің
биоалуантүрлілігі. 4-бөл. Сүтқоректілер.-
Алматы, 2007ж

Ұқсас жұмыстар

Кит тәрізділер отряды. Ішкі және сыртқы құрылысы

Кит тәрізділер отряды, негізгі өкілдері. Ішкі, сыртқы құрлысы

Киттәрізділер отряды. Негізгі өкілдері

Киттәрізділер отряды. Негізгі өкілдері. Ішкі,сыртқы құрылысы

Құстар класы

Ауылшаруашылық құстар гигиенасы

Киттәрізділер отряды. Негізгі өкілдері. Ішкі, сыртқы құрылысы туралы ақпарат

Кальмар еті

Кенелер туралы

МАЙШАБАҚТӘРІЗДІЛЕР ОТРЯДЫНЫҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ

Пәндер