Дыбыстық талдау-жинақтау әдісі

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

Орындаған:Совет Назерке

Топ:П-305

Тексерген:Таттимбетова С. Ж.

Тақырыбы:Дыбыстық талдау-жинақтау әдісі

СРО №3

Жалпы сауат ашу тарихында түрлі тәсілдер қолданылған. Олар мыналар:

Әріп теріп оқыту.

Буынға бөліп оқыту.

Сөзді оқыту.

Дыбысты талдай оқыту.

Дыбыстық жинақтау

Талдау-жинақтау әдістері.

Дыбыстық талдау -жинақтау әдісінің негізін қалаған - орыстың ұлы педагогі К. Д. Ушинский1. Бұл әдіс - сауат ашу жұмысының негізгі мақсатын көздей жасалған. Дыбыстық талдау-жинақтау әдісін жетілдірудегі басшылыққа алынған жағдайлар- педагогика, психология ғылымдарының, тіл ғылымының жетістіктері мен уақыт талабы.

Бұл әдістің негізгі талдаудан және жинақтаудан тұрады. Талдау мен жинақтау әдістерін жеке сөз етуге болғанымен, сауат ашу жұмысында екеуі де қолданылады, бірін-бірі ауыстырып, бірін-бірі толықтырып отырады. Көбіне алдымен талдау, содан кейін жинақтау әдісі қолданылады. Бірақ "Әліппе" кезеңіне байланысты жинақтау әдісі бұрын, талдау әдісі аралығында ғана қолданылуы мүмкін. Тек осы екі әдісті ұштастыру арқылы ғана сауат ашу жұмысын ойдағыдай жүргізуге болатынын мектептер тәжірибесі көрсетуде.

Сауат ашу кезеңінде оқушыларға жеке дыбыстар таныстырылады да, әріптер сол дыбыстардың шартты белгісі ретінде дыбыстан кейін көрсетіледі.

Дыбыстармен таныстыру үшін әуелі оларды сөз ішінен бөліп, жеке дыбыстау қажет. Ал сөзді дыбысқа бөліп, тұтас дыбыстан машықтанған балалар алғашқы кезде сөздің жекеленген дыбыстардан құралатынын тез меңгере қоймайды. Сондықтан сөз ішінен жеке дыбыстарды ерекшелеп бөлудің түрлі жолын іздестіру қажет. Әрбір сөздің өзіндік буындық және дыбыстық ерекшелігіне байланысты талдау жолы да түрліше болады.

Мақсат - сол жолдардың кейбір негізгілеріне тоқталу арқылы мұғалімдердің ізденуіне жол сілтеу. Мысалы, дауысты дыбыстарды бір буынды сөздерден созып айту арқылы оңай бөліп алуға болады. Айталық, ал деген сөздің бірінші дыбысын а-а-а-ал деп созу арқылы а дыбысы анық естіледі. Дауысты дыбыстың жеке өзі буын құрап тұрған сөздерді теріп алып, оны буын жігіне бөлдіріп, жеке дыбысты танытуға болады: а-ла, о-ра, , а-ра.

Дауыссыз дыбыстардың бір қатарын тұйық және бітеу буынды сөздерден оңай танытуға болады. Олар: м, н, р, ш, т дыбыстары. Бұл дауыссыздардың да кейбіреуін созып айту арқылы бөлдіре аламыз. Сөзді жартылай айтқызу арқылы т сияқты шұғыл дыбыстарды ажыратуға болады. Аттың суретін көрсетіп, ат деген сөзді хормен айтқызғанда, оқушылар а-а-а-а деп айта бастағанда сөзді аяқтатпай тоқтатып қойса оқушылар ат деген сөздің соңғы т деген дыбысты айтып үлгере алмайды. Бұдан кейін мұғалім ат деген сөздің қай дыбысы айтылмай қалғанын оқушылардан сұрайды. Бұлай еткенде оқушылар ат деген сөзбен а деген дыбысты салыстыру арқылы т дыбысын сөзден өздері ажыратады. Қысаң ы дыбысы мен і дыбысын қосымшадан немесе жалаң буыннан ажыратуға болады. Жіңішке дауыстылар жуан сыңарларымен салыстыру арқылы оңай танылады: ал --әл, ор --өр деген сөздерді салыстыру арқылы оқушылар соңғы екі сөздігі ә, ө дыбыстарының а мен о дыбыстарынан ерекшеленетінін білетін болады.

Жоғарыда біз сөз ішінен жеке дыбыстарды ажыратып алу жолдарына тоқталдық. Бұл мақсат жүзеге асып, жеке дыбыс сөз ішінен бөлініп алынғаннан кейін, сол дыбыстың таңбасы - әріп көрсетіледі. Қазақ тілінде оқушылар екі әріпті танығаннан кейін-ақ, білімдерін тәжірибе жүзінде бекіту мүмкіндігі туады. Яғни, екі әріптің өзінен-ақ сөз құрай алады. Бұл арада талдау процесі жинақтау процессіне ауысады. Талдау әдісінің өзінше қиындығы болса, жинақтаудың да өзіне тән қиындығы бар. Мұнда бұрын жеке дыбыстап оқып, үйренген әріптерден сөз құрап, ол сөзді тұтас әріптерін бір-бірімен үзбей оқу үшін арнаулы машықтану қажет. Түрлі әдістер арқылы, біртіндеп машықтанатын болады.