Нәрестелік кезеңдегі психикалық дамуға шартты және шартсыз рефлекстің ықпалы туралы ақпарат

Презентация қосу

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

СӨЖ №10

Тақырыбы: НӘРЕСТЕЛІК КЕЗЕҢДЕГІ
ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУҒА ШАРТТЫ ЖӘНЕ
ШАРТСЫЗ РЕФЛЕКСТІҢ ЫҚПАЛЫ

Орындаған: Төлеуханова Айдана П-407
Тексерген:Кулмышева Н.А.
НӘРЕСТЕЛІК КЕЗЕҢДЕГІ
ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУҒА
ШАРТТЫ ЖӘНЕ ШАРТСЫЗ
РЕФЛЕКСТІҢ ЫҚПАЛЫ
НӘРЕСТЕЛІК КЕЗЕҢ

Баланың дүниеге келуі – күрт өзгеріс болып табылады. Біршама т ұра қты ортада ғы тіршіліктен (ана
организмдегі) ол кенеттен жиі өзгеріп тұратын сан алуан тітіркендіргіштерге толы, ауалы ортада ғы
мүлдем жағдайға, яғни бұрынғы дәрменсіз тірі жан дәрежесінен а қыл – есті адам болып өсеті ң
дүниеге шығады. Жаңа туған бала (туған сәттен 1-2 айға дейін). Өмірге бала шыр етіп келетіні
белгілі. Бірақта, баланың дүниеге келуіндегі шыр етіп қалуын әр т үрлі пікірлермен ғалымдар
түсіндіргісі келеді. Мәселен З.Фрейд жарық дүниеге келген баланың шыр ете қалуын ана
организмінен бөлінген сәтте болатын қамыға жылауы деп есептеді. Фрейд бойынша, осы с әттен
бастап баланың инстинктік қажеттіліктері мен қоғамдағы өмір талаптары арасында т ұра қты
қақтығыс пайда болады. Фрейд бұл қақтығыстың психикалық өмірді қандай үздіксіз драма ға
айналдыратын пессимистік тұрғыда суреттейді.
ШАРТСЫЗ РЕФЛЕКСТЕР

Баланың жаңа жағдайдағы өмірін оның бойына туа біткен механизмдер
қамтамасыз етеді. Оларда әлі де болса жетекші іс-әрекеттер жо қ.
Шартсыз рефлекстер баланың дамуындағы алғы шарты. Оның түрлері:
-қорғаныс рефлекстері – олар тітіркендіргіштен қашықтауға немесе
оның әрекетін шектеуге бағытталған. (көзін жыпылдату, түшкіру,
жөтелу).

-бағдарлау рефлексі – басқа тітіркендіргіштерге жанасу реакциясынан
көреміз. (қатты тітіркендіргішке басын бұру).

-тамақтану рефлексі – бала тітіркендіргіш жаққа басын бұрып, ауызын
ашады. (ему, сору, жұту).

- қимыл – қозғалыс рефлексі – баланың алақанына бірдеңе тиіп кетсе
жармасу реакциясын тудырады. (жармасу, жүзу, еңбектеу).
Қарману рефлексі, егер баланың алақанына бірдеңе тигізсек қатты
жармасып, ұстап алады. 2-ші айда бұл рефлекс жойылады. Қатты ұстау
реакциясына айналады. Бала етпетінен жат қан кезде табанына
алақаныңды тигізсек немесе бақайларын бір затпен жыбырлатса қ,
тітіркеніп аяғын алға тартып, ішімен жылжиды, бұл еңбектеу
реакциясына айналады.

•Бағдарлау рефлексінің дамуы көруі мен естуі қабілетінің
жинақталуынан көрінеді, бұл кезде ырықсыз, шашыранды қимылдар
тежеледі. Егер өмірге келудің алғашқы күндерінде баланы ң ұй қысы
және сергектік күйлері әлі нашар ажыратылатын болса, ал ту ған
кезеңнің соңына қарай олар бөлініп, сергектік неғұрлым мазмұнды,
белсенді сипат алады.

•Сезім мүшелері.Біздің қоршаған дүниеден алатын әсеріміз сезім
мүшелері арқылы қабылданады (рецепторлар) және орталы қ ж үйке
жүйесіне беріледі.шартты рефлекстерді қалыптастыру үшін бас миы
қыртысының толысуынан басқа, есту,көру, иіс сезу,дәм сезу, мен түйсіну
балалада жеткілікті түрде даму қажет екені түсінікті.
ШАРТТЫ РЕФЛЕКС
Зерттеулер көрсеткендей, баланың туа біткен аздаған реакцияларыны ң
жиынтығында сыртқы тітіркендіргіштерге көптеген рефлекстер бар, оларды ң
негізінде ештеңе дамымайды. Бұл – баланың хайуанаттарды ң ар ғы атасынан
тұқым қуалайтын атавизимдік рефлекстер. Жоғарыда аталған туа біткен
рефлекстердің ішінде жармасу рефлексі мен еңбектеу рефлексі осы ған жатады.
Бұл рефлекстерге тән қозғалыс түрлері бара – бара жойылады. Жармасу рефлексі
жұдырық түйген кезде алақанның тітіркенуінен пайда болады. Баланы ң
психикалық дамуына сыртқы дүниемен өзара әсер теу қабілетін дамыту ға
қажетті қозғалыстарды жармасу қимылдары негізінде емес, сауса қтарды ң
тітіркенуінен пайда болатын қармау негізінде басталады. Жармасу рефлексі бала
қарамауға үйренуден бұрын жойылады. Табанмен тіреп еңбектеу рефлексі де
кеңістікте өздігінен қозғалуды дамытудың негізі болып есептелмейді. Зерттеулер
нағыз еңбектеу аяқпен итеруден емес, қолдың қозғалысыныан басталатынын
көрсетті: бала көңілі ауған нәрсеге ұмтылады, қолын «кезек қоз ғап», ал ға
жылжиды.
Қармау мен еңбектеу туған күннен бастап емес, одан едәуір кейін, үлкендерді ң
осы қимылдары үйретуімен, жаттықтырумен қалыптасады.
Сонымен, бала хайуанаттар төліне қарағанда, әлдеқайда туа біткен мінез-
құлық формаларымен аз қаруланған. Балада адам ға т ән мінез- құлы қ формалары
әлі де қалыптаспауы тиіс.
ТАНЫМДЫҚ ӨРІСІНІҢ ДАМУЫ.

Туғаннан көру және есту анализаторлары
әлі де болса аяқталмаған, ол белсенді
түрде қалыптасады. 2-3 апта да қабілеті
көрінсе, ал 3-4 апта да көру тұрақтылыққа
ие болады.
ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ӨРІСІНІҢ ДАМУЫ.
Жаңа туған нәресте өмірге алғашқы қадамын шыңғырып жылаудан бастайды, бұл ілкіде
шартсыз рефлекторлы сипатта болады. Алғашқы ай қай-дауыс саңылауыны ң тарылуыны ң
нәтижесі. Тарылу алғашқы тыныс рефлекстерін шы ғарады. Кейбір ғалымдар бірінші ай қайды
ұнамсыз сезімнің (эмоция) алғаш қы көрінісі деп еспептейді: тарылу тынысты ң қысылуын
туғызады. Осы жағдайда,шынында да б ұлшы қ ет реакциясы мен эмоциялы қ к өз қарасты ажырату
мүмкін емес, өйткені жаңа туған н әрестені ң өмірілік т әжірбиесі әлі жо қ. Алайда с әби жылу,
ұйқы, тамақтану қажеттілігіне байланысты ұнамсыз т үйсіктерге ал ғаш қы к үнен бастап-а қ
шыңғырып жылаумен жауап береді деп сендіруге әбден болады. Баланы ң жылауы оны ң қарны
ашуымен, жаялығының сулануымен т.б. негізделеді. Д ұрыс т әрбие жа ғдайында н әрестені ң құла қ
тұндырарық «іңгәсі»қарсылық сезімін к үштірек білдіретін жылау ға ауысады. Жылау әр т үрлі
қиналудың, дененің ауруы ма немесе жан қай ғысы ма ( әрине кейінірек) таби ғи белгісіне айналады.
Ұнамды көңіл күйді білдіретін жымиып к үлу жылаудан кейін пайда болады. Әрине, жа ғымды
сезімінің пайда болуы үшін тек органикалы қ қажеттілікті ң ғана қана ғаттандырылуы жеткіліксіз.
Ол жағымсыз сезімді ғана жойып, бала қуанышты әсерге б өленетіндей жа ғдай жасайды. Біра қ
мұндай қуаныш әлдебір әсер алудан, әсіресе үлкендерге байланысты әсерленуден шы ғады.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

СӨЖ №11

Тақырыбы: ЕРТЕ СӘБИЛІК ШАҚ. СӘБИДІҢ
ДАМУЫНЫҢ БАСТЫ БЕЛГІЛЕРІ. ҮШ ЖАС
КЕЗЕҢІНДЕГІ ЖАҢАДАН ПАЙДА БОЛАТЫН
ӘРКЕТТЕР.

Орындаған: Төлеуханова Айдана П-407
Тексерген:Кулмышева Н.А.
ЕРТЕ СӘБИЛІК ШАҚ. СӘБИДІҢ
ДАМУЫНЫҢ БАСТЫ БЕЛГІЛЕРІ. ҮШ
ЖАС КЕЗЕҢІНДЕГІ ЖАҢАДАН
ПАЙДА БОЛАТЫН ӘРКЕТТЕР.
ЕРТЕ СӘБИЛІК ШАҚ

Онтогенездегі тең уақыт ішінде адам психикасы дамуы
жағынан әртүрлі «қашықтықтан» өтеді. Баланың бойында
алғашқы 3 жылда пайда болатын сапалы қ өзгерістерді ң
елеулі екендігі соншалық,кейбір психологтар адамны ң т ұған
күнінен бастап кәмілеттік жас қа дейінгі аралы қта дамуды ң
орта мөлшері туралы ойлағанда, оны 3 жас деп есептеп ж үр.
3 жаста бала өзін -өзі күтуге қабілетті, айналасында ғы
адамдармен қарым –қатынас жасай алады.
Сәби жасының ерекшелігі 1-3 жасқа дейін сәбилік кезең деп аталады. Осы кезде баланың
денесі де, психикасы да ерекше қарқынмен дамиды.
Бала өмірінің алғашқы жылында басы біршама үлкен, кеудесі ұзын, ая ғы қыс қа болады. Осы
кезде бұлшық еті де баяу дамиды. Бала өміріні ң ал ғаш қы жылында к өбінесе с ұйы қ тама қпен
тамақтанады. Алғашқы жылмен салыстырғанда бойы 1,5 салма ғы 3 есе артады. Екі жас қа
келгенде салмағы 200-250 грамм қосады. Бойы ай сайын 1 см өсіп, балаларда 20 с үт тісі болады.
Бұлшық еттері дамиды. Тыныс алуы баяулап бірқалыпты ыр ғаққа келеді.
Бір жастың соңында баланың бас миының салмағы 780-800 г болады. Осы кезде ай сайын 30
грамнан қосылып отырады. Үш жаста миының салмағы 1100-1200 дейін болады. Осыдан кейін
мидың салмағының артуы баяулайды:
7 жасқа келгенде 1250 г болады
8-9 жасқа келгенде 1300 г бболады
15 жасқа келгенде 1350 г болады
21 жасында мидың салмағының артуы тұрақталады.
Баланың жоғарғы жүйке жүйесінің алғашқы үш жыл бойында өте тез дамиды.
СӘБИДІҢ ДАМУЫНЫҢ БАСТЫ
БЕЛГІЛЕРІ.
Сәбилік шақта (1-3 жас) бала қарқынды дами бастайды. Психикалы қ
дамуы үлкен өзгерістерге ұшырайды. Үш жас кезе ңіндегі баланы ң а қыл
–ойы едәуір жетілген болады. 3 жасқа дейін осындай үлкен
өзгерістердің болуына бірнеше факторлар себеп болады.
•Бірінші себеп- баланың тік жүре бастауы. Бала бір жастан ас қаннан
кейін өз бетімен тік жүріп, түрлі заттарды ң қасиеттерін үлкендерді ң
көмегінсіз зерттей бастайды. Өздігімен жүрген соң заттарды ң
кеңістіктегі арақашықтығын да ажырата бастайды, кеңістікте
бағдарлану қабілеті дамиды.
•Екінші себеп- әр заттың өзіне тән қызметін ажырату немесе балада
заттық әрекеттің дамуы
•Үшінші себеп- баланың ойыны және тиісті өнерге үйренуі.
Бұл әрекет түрлі, сондықтан ойын мен іс-әрекеттер бала психикасыны ң
дамуына үлкен әсер етеді. Алдымен ойыншық түріне немесе дыбысына
қызықса, кейін оның нені бейнелейтініне мән береді. Баланы ң бойы
бірінші жылына қарағанда 1,5 есе өседі, ал салма ғы 2 есеге артады.
Туғаннан 3 жасқа дейінгі баланың психикалық дамуының негізгі жетістіктері.
Жас Танымы Қимыл-қозғалысы Қарым-қатынасы
1 апта Иісті және дыбысты айыра алуы.
Дыбыстан секем алуы. Қозғалысқа
төселуі.
2 апта Басқа дыбыстардаң анасының дауысын
анғара алуы.
2 ай Анасының бет пішіні және дауысының
өз – ара образын байланыстыра
алуының қалыптасуы.
3 ай Көру функциясының жетілуі. Бір жағынан – екінші
жағына бұрылуы, жылжуы.

5 ай Көмек арқылы отыруы,
салмақтын аяққа берілуі.
7 ай Көмек арқылы тұруы

8 ай Сенсомоторлы инттелектісінің құрылуы Айналада жүруі. Вербальді емес
коммуникация. Ым-ишара,
дене қимылдары
10 ай Жаңа жағдайда және
басқа адамдар
ортасындағы мазасыздық,
тәуелділік реакциясының
көрінуі.
1 жас Тілді түсінудің алғашқы белгілері өз бетінше жүре алуы, өз Алғашқы қолданған тілдік
бетінше тұруы. белгілері.
Алғашқы белсенді тілдің дамуы
2 жас Белсенді тілдің тууы және түсінудің Қол және аяқ қызыметінің Мінез бітістерінің
дамуы. дифференциациясы. қалыптасуы.

3 жас Тілдік қорының жетілуі . Қол қимылдарының Өзіндік сананың тууы,
дамуы. Мінез құлқын алғашқы адамгершілік
өзіндік басқара алу еркінің нормаларды меңгеруі.
тууы. Азаматтық мінез құлық
ережелерін игеруі.
3 жас дағдарысының 7 сипаттамалары:
•Негативизм- бала ересектер қойған талаптарға жағымсыз реакция к өрсетеді.
Негативизм таңдамалы да болуы мүмкін, ол отбасы м үшесіні ң біреуіні ң тілін ғана
алмайды немесе бір ғана тәрбиешіні тыңдамайды, ал бас қаларымен қалыпты
қатынаста болады. Әрекеттің басты мотиві- барлы ғын керісінше жасау.
•Қыңырлық ( упрямство)- бұл баланың өзі қалаған нәрсесін жасауға ұмытылуы.
Өтпелі кезеңде қырсықтық ( строоптивость) көрініс беруі мүмкін. Бұл нақты бір
адамға емес, ерте балалық шақта қалыптас қан қатынастар ж үйесіне ба ғыттал ған.
Дербестілік тенденциясы байқалады: бала барлы ғын өзі жасап өзі шешкісі келеді.
Негізінен бұл жақсы құбылыс, дегенмен да ғдарыс кезінде б ұл өз еріктілікке алып
келуі мүмкін.
•Наразылық – бүлікші ( қасарыспалық)- кейбір балаларда ата-аналарымен
конфликтілі жағдай жиі кездеесуі мүмкін, олар үлкендермен үнемі со ғыс к үйінде
болады.
•Деспотоизм ( шексіз билеушілік)- отбасында бір ғана бала болса көрініс береді. Бала
қоршаған адамдарға өзінің билігін көрсетеді.
Бағасыздану (обесценивание)- 3 жас дағдарысының ең қызық сипаттамасы. 3 жасар
бала ұрыса бастайды, сүйікті ойыншы ғын ла қтырып тастауы м үмкін, б ұл
құбылыстың барлығы баланың басқа адамдар ға деген өзіне деген қатынасыны ң
өзгеруі жайында хабар береді. Бала 3 жасқа келгенде к өптеген жа ңа әрекеттерді ң т үрі
пайда бола бастайды. Осы кезде психикасы да ерекше қар қынмен дамиды. М ұндай
жаңа әрекеттерге сәбидің ойнайтын ойынының түрленуі, сурет салуы, жапсыру,
құрастыруы жатады. Бейнелеу әрекетінің әр түрі мен шұғылданып, қарандашпен
қағазға өзінше жазу жазып, шимайлап, түзу таяқшалар сыза бастайды. Б ұлар сурет
салу дегеннің өзі бір заттың бейнесін қа ғазға түсіру екенін т үсінеді. Баланы ң
алғашқы сурет салуы үлкендердің басшылығымен ж үзеге асады.
ҮШ ЖАС КЕЗЕҢІНДЕГІ ЖАҢАДАН ПАЙДА
БОЛАТЫН ӘРКЕТТЕР.
Сәбилік кезеңде пайда болатын негізгі әрекеті рөлддік дидактикалық қимылды ойындар. Осы кезде
бала үлкендердің әрбір әрекетіне еліктеп, көптеген заттармен әрекет етуді меңгереді. Қоршаған орта
туралы түсінігі кеңейеді. Барлық психикалық үрдістер дамиды. Заттар мен әрекеті де ойын арқылы
дамиды. Сәбилік шаққа ауысу заттар дүниесіне жаңаша көзқарастың дамуына байланысты болады- олар
бала үшін тек іс-әрекет жасауға ыңғайлы объект қана емес, сонымен бірге белгілі бір міндеті бар ж әне
пайдаланудың белгілі әдісі бар, яғни қоғамдық тәжірибеде оған бекітілген функциясы бар ұйымдар
ретінде көріне бастайды. Балының негізгі ынтасы затқа жаңа іс- әрекет жасауға үйренуге ауады, енді
үлкендер осы істе ұстаз, көмекші, қызметші ролін атқарады. Ерте сәбилік шақта бүкіл кезең бойына
жетекші іс-әрекет болып табылатын заттық іс-әрекетке көшу жүзеге асады. Затты қ іс-әрекеттін дамуы
заттар мен жұмыс жасаудын қоғам жасап шығарған тәсілдерін игерумен байланысты болады. Әрине,
бала заттың қоғам бекіткен, сол сәттегі қажеттілікке қарай өзгермейтін тұрақты қасиетін үйрене
бастайды. Бұдан бала заттың қасиетін үйренгеннен кейін, оны тек қана сол мақсатқа пайдаланады деген
ұғым шықпайды. Мысалы, ол қарындашпен қағаз сызғылауды үйрене тұра, сонымен бірге қарындашты
домалатуы да, одан құдық жасауы да мүмкін. Бұл жердегі ең маңыздысы сол – бала затты ң шын
мағынасындағы не үшін керек екендігін біледі. Екі жасар еркетотай бәтінкесін басына киген кезде, өзіне-
өзі күледі, себебі бәтіңкенің қызметі басқа кию емес екенін түсінеді.
Заттық іс-әрекет дамуының бастапқы кезеңінде қимылмен зат өз ара байланысты. Іс-әрекетті ң затпен
байланысы дамудын үш фазасынан өтеді.
- бала затпен өзіне таныс іс-әрекеттің кез-келгенің жасай алады.
- зат тек өз қызыметіне ғана пайдалнылады.
ескі іс-әрекетті қайталау жүзеге асады бұнда бала еркің, негізгі қызыметтің көрсетеді.
Заттық қимылды игеруге байланысты баланың ол үшін жаңа жағдайдағы жаңа заттармен кездескенде
бағдарлау мінезі өзгереді. Егер бала қолына таныс емес заты алып, онымен өзіне б ұрыннан белгілі
тәсілдерді қолданып, іс-әрекет жасас, кейін оның назары жаңағы заттың неге керек екенін, оны қалай
пайдалануға болатынын анықтауға ауады. «бұл не?»- деген бағдар «м ұнымен не істеуге болады?»- дегенге
ауысады.
Ерте сәбилік шақтың соңында ( 3 жасқа аяқ бас қанда ) кейінірек не ғұрлым ке ң өркен
жаятын және психикалық дамуды аны қтайтын іс- әрекеттің жа ңа т үрлерін игере
бастайды. Бұл ойын және іс-әрекеттің өнімді ( сурет салу, жапсыру, құрастыру ) т үрі.
Заттық іс-рекетінің дамуына байланысты ерте балалаы қ ша қта сурет селуды игеруді ң
алғы шарттары қалыптасады, ол мектепке дейінгі ша қта іс- әрекетті ң ерекше т үріне –
бейнелеу іс-әрекетіне ауысады. Баланы ң бейнелеуге дейнгі кезе ңнен бейнелеуге к өшуі
бірінен бірінің айқын айырмашылы ғы бар екі саты ға б өлінеді: әуелі сызы қтарды ң
кездейсоқ ұштасуынан бір затқа ұқсастық, сонан со ң әдейі бейнелеу пайда болады.
Сәбилік шақтағы баладан графикалық бейнелерді пайдалатынын к өреміз. Мысалы,екі
жасар қыз бала дөңгелетіп салған қисық сызықтардың бірін «апаайым», екіншісін
«ағайым»,үшінісін «шар» деп атайды. Дегенмен де баладан к үрделі графикалы қ
бейнені жүзеге асыру баладан көптеген күш ж ұмсауды талап етеді.
Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология.
«Мектеп» 1981ж.
2. Дүйсенова Ж.Қ., Нығметова Қ.Н., Балалар
психологиясы, Алматы, 2012
3. Мухина В.С. Мектеп жасына дейінгі балалар
психологиясы. Мектеп 1986ж.
4. С. Жұмабаев Жасерекшелік физиологиясы және мектеп
гигиенасы. А.,1988.

Ұқсас жұмыстар

Нәрестелік кезеңнің шартты рефлексі

Нәрестелік кезеңдегі психикалық дамуға шартты және шартсыз рефлекстердің ықпалы

Нәрестелік кезеңдегі психикалық дамуға шартты және шартсыз рефлекстің ықпалы

Шартты рефлекс

Жас ерекшеліктері психологиясының зерттеу пәні мен әдістері

Шартты рефлекстің шартсыздан айырмашылығы

ЖОҒАРҒЫ ЖҮЙКЕ ӘРЕКЕТІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

Шартты рефлекс түрлері

ЖОҒАРҒЫ ЖҮЙКЕ ӘРЕКЕТІ

Шартты рефлекстің тежелуі

Пәндер