Гаметогенез және ұрықтану. Геннің құрылымы және қызметі

Презентация қосу

Гаметогенез және ұрықтану. Геннің
құрылымы және қызметі
Гаметогенез (gametogenesis; грек gametos-жыныс, жыныс
клеткасы; genesis-шығу тегі)-жыныс жасушаларының жыныс
бездеріндегі (ен, жүмыртқалық) даму процесі.
Аталық жыныс жасушалары-сперматозоидтардың даму
процесін сперматогенез (спермиогенез), ал аналық жыныс жасушалары
-овоциттердің дамуын ''овогенез'‘ деп атайды
Онтогенез
□ Онтогонез(грек. on – табыс септігінің жалғауы, ontos – на ғыз, на қты ж әне генез) –организмні ң
жеке дара дамуы. Онтогенез ұрық болып түзілуінен бастап, тіршілігіні ң со ңына дейінгі барлы қ
өзгерістердің жиынтығы.
□ Онтогенез терминін неміс биологы Э.Геккель ұсын ған (1866). Онтогенез барысында дамып келе
жатқан организмнің жеке мүшелері өсіп, жіктеледі ж әне бірігеді. Осы к үнгі к өз қарастар бойынша
Онтогенезге бастау болатын жасушаның ішінде организмні ң одан әрі дамуын аны қтайтын белгілі
бір тұқым қуалаушылық бағдарламасы – код түріндегі ма ғлұмат са қталады. Б ұл ба ғдарлама
бойынша Онтогенез барысында ұрықтың әрбір жасушасындағы ядро мен цитоплазманы ң
әсерлесуі; сондай-ақ, ұрықтың әр түрлі жасушалары мен жасуша кешендеріні ң өзара
әрекеттесулері жүзеге асады.
□ Тұқым қуалау аппараты өзіндік белок молекулаларының синтезделуін кодтау (белгілеу) ар қылы
морфогенетикалық процестердің жалпы бағытын ғана аны қтайды, ал оларды ң на қтылы ж үзеге
асырылуы белгілі дәрежеде (тұқым қуалаушылық нормасы ше ңберінде) сырт қы факторларды ң
әсеріне тәуелді болады. Организмдердің әр түрлі топтарында Онтогенезді ң т ұқым қуалаушылы қ
бағдарламасының мүлтіксіз орындалу деңгейі мен оның реттелу шегіні ң мүмкіншілігі мол.
□ Жануарларда Онтогенез процесін реттеуде жүйке және эндокрин ж үйелері ма ңызды
рөл атқарады. Олардың Онтогенезінде мынадай кезеңдер бар: ұрыққа дейінгі кезе ң
(олгаметогенез бен ұрықтанудан тұрады);
□ эмбрионалдық кезең – жануарлар организмінің ұрықтанғаннан бастап (зигота),
ұрықтың туғанға немесе жұмыртқадан шыққанға дейінгі даму, өсу, қалыптасу
мерзімі;
□ постэмбрионалдық кезең – жануарлардың туғаннан кейінгі өсу, есею, ұрпа қ қалдыру,
қартаю сатыларынан тұрады. Жануарлар Онтогенезінің: дернәсілдік, жұмыртқа салу
және құрсақтық типтері бар.
o Сперматогенез процесі аталық жыныс безінің (ен) ирек тұқымдық
өзекшелері қабырғаларында жүреді. Ол
төрт: көбею, өсу,жетілу және қалыптасу кезендерінен тұрады.
o Көбею кезеңінде жас жыныс клеткалары үздіксіз митоздық бөліну ар қылы
көбейіп, сперматогониялар (алғашқы аталық жыныс жасушалары) т үзіледі.
Олардың біраз бөлігі митоз арқылы бөлініп, одан әрі көбейе береді. Ал
қалған бөлігі бөлінуін тоқтатып, сперматогенездің келесі өсу кезе ңіне өтеді.
o Өсу кезеңінде сперматогониялар келесі кезеңдердегі бөліну процестеріне
қажетті заттармен (ДНҚ, протеиндермен) қорланып, үлкейіп өседі де,
біріншілік сперматоциттерге айналады.
o Жетілу кезеңі жыныс жасушаларының қатарынан екі рет б өлінуімен
ерекшеленеді.Бірінші бөліну нәтижесінде екіншілік сперматоциттер, ал
екінші рет бөлінуден соң, екіншілік сперматоцитерден ядроларында
хромосомалардың гаплоидты (сыңар хромосомалар) жиынты ғы болатын
сперматидалар пайда болады.
o Қалыптасу кезеңінде сперматидалардан сперматозоидтар түзіледі. Әрбір
біріншілік сперматоциттен төрт сперматозоид жетіледі.
Cперматогенез

Сперматогенез- процесі
аталық жыныс безінің
(ен) ирек тұқымдық
өзекшелері
қабырғаларында
жүреді.
• көбею,
• өсу
• жетілу
• қалыптасу
•
Cперматогенез
Сперматозоид (грек. Sperma, spermatos – ұрық, zoon – тіршілік иесі ж әне eіdos – т үр) – адамны ң,
жануарлар мен көптеген өсімдіктердің жетілген гаплоидты аталы қ жыныс клеткасы. 1677
жылысперматозоидты сүтқоректілердің спермасынан Антони ван Левенгук тапты. Ал
сперматозоид терминін ғылымға 1827 жылы К.М. Бэр енгізді. Сперматозоид сперматогенез
процесінің (адам мен жануарлар аталық безінде сперматозоидтарды ң т үзілуі) н әтижесінде пайда
болып, аналық жұмыртқа клетканы ұрықтандырады. Сперматозоидпен аналы қ ж ұмырт қа
қосылғаннан кейін зигота түзіледі де, ұрықтың дамуы басталады. Жануарларда ғы
сперматозоидтың ұзындығы әр түрлі болады. Мысалы, омыртқалы жануарларда 10 – 100 мкм,
жәндіктерде бірнеше мм-дей болады. Адам сперматозоидыны ң орталы қ к өлемі 16 – 19 мкм3.
• Сперматозоидтар талшықты және талшы қсыз болып б өлінеді. К әдімгі талшы қты
сперматозоидтар барлық омыртқалы жануарлар мен көптеген омыртқасыздар ға т ән. Талшы ғы
(құйрығы) қозғалу қызметін атқарып, сперматозоидты жылжытады, онда аденозин үш фосфор
қышқылын ыдырататын белок, денесінде қысқа басы болады. Басында аталы қ т ұқым қуалайтын
материал сақтайтын ядросы бар. Оның алды ңғы жағында акросома (Сперматозоидты ң
жұмыртқа қабығы арқылы өтуіне жағдай жасайды) орналасқан.
• Сперматозоидтардың тіршілік ету ұзақтығы да әр түрлі. Мысалы, әйелді ң жатырында 2,5 са ғат,
жылқының жыныс жолында 5 – 6 тәулік, қоянда – 30 сағат, құстарда – 3 апта, жабайы араларда –
3 – 4 жылға созылады. Талшықсыз сперматозоидтар құрттарға, к өпая қтыларға, шаянт әрізділер
мен кенелерге тән. Ал реликт термиттерде (Mastotermes darwіnіesіs) ғана к өп талшы қты
сперматозоидтар (100-ге жуық, олар жай қозғалады, акросомалары болмайды) кездеседі.
Сперматозоидтың
құрлысы
Овогенез аналық жыныс безінің (жұмыртқалықтың)
фолликулды аймағында (жыныс жасушаларының даму процесі
жүретін жұмыртқалықтың аймағы) жүреді.
Овогенез процесінде овоциттер үш даму кезендерінен: көбею,
өсу және жетілу кезеңдерінен өтеді. Аталған кезендерде
кезегімен әртүрлі даму сатыларындағы аналық жыныс
жасушалары: овогониялар, біріншілік овоциттер, екіншілік
овоциттер және пісіп жетілген овоциттер (жұмыртқа
жасушалары) дамиды.
Әрбір біріншілік овоциттен тек бір ғана жүмыртқа жасушасы
(овоцит) пісіп жетіледі. Овоцитпен қатар, кейіннен кері ыдырап
кететін 3 бағыттауыш денешіктер де пайда болады.
Овогенез
Овогенез процесінде
овоциттер үш даму
кезендерінен:
□ көбею,
□ өсу
□ жетілу
Овогенез
□ Овогенез (ovogenesis, лат. ovum — жұмыртқа, genesis — шығу тегі)-
жұмыртқа жасушасының даму процесі. Овогенез көбею, өсу және
жетілу кезеңдерінен тұрады. Көбею кезеңінде сарыуыз
қапшығы энтодермасынан аналық жыныс безі бастамасына қан
арқылы келіп орналасқан алғашқы жас жыныс жасушалары —
гоноциттер митоз арқылы көбейіп, овогонияларға айналады.
□ Бұл процесс адам, сиыр, қой, ешкі, шошқа ұрықтарында тек іштегі
эмбриондық кезеңде ғана, ал жыртқыш жануарларда туғаннан кейін
де жүреді. Өсу кезеңінде овогониялар біріншілік овоциттерге
айналады. Біріншілік овоциттер ядроларының жетілу деңгейі бірінші
мейоздық бөліну профазасының алғашқы сатысындағы даму
кезеңінде болады. Овоциттер фолликулалы жасушалар қабығымен
қапталып, жұмыртқалықтың өсуші фолликулдарына айналады.
Біріншілік овоциттер осы күйінде жұмыртқалықта овуляция кезеңіне
(көпіршікті фолликулдың жарылуына) дейін сақталады.
□ Үшінші жетілу кезеңі, яғни біріншілік овоциттердің I және II
мейоздық бөлінуі, овуляция алдында немесе овуляция кезінде ж үріп,
өздерінен I және II бағыттаушы денешіктер (полоциттер) бөліп,
екіншілік овоциттерге, одан соң пісіп жетілген овоцитке (жұмыртқа
жасушасы) айналады. Жетілген овоциттердің ұрықтануға бейімділігі
24 сағатқа ғана созылады, содан соң ұрықтануға жарамай, ыдырай
бастайды
Овогенез
□ В отличие от образования сперматозоидов,
которое происходит только после достижения
половой зрелости, процесс образования
яйцеклеток у человека начинается еще в
эмбриональном периоде и течет прерывисто. У
зародыша полностью осуществляются фазы
размножения и роста и начинается фаза
созревания. К моменту рождения девочки в ее
яичниках находятся сотни тысяч овоцитов 1-го
порядка, остановившихся, «застывших» на
стадии диплотены профазы 1 мейоза — первый
блок овогенеза.
□ В период полового созревания мейоз
возобновится: примерно каждый месяц под
действием половых гормонов один из овоцитов
(редко два) будет доходить до метафазы 2
мейоза — второй блок овогенеза. Мейоз
может пройти до конца только при условии
оплодотворения; если оплодотворение не
происходит, овоцит 2-го порядка погибает и
выводится из организма.
Жұмыртқа жасушасының құрлысы
Овогенез Белгісі Сперматогенез
Жыныстық пісіп жетілу
Әуелгі жасушалар
Тууға дейін ғана басталғанда және жыныс қызметі
көбейген кезде
сөнген кезде
Жыныс безінің бір
жасушасынан
1 жұмыртқажасуша нәтижесінде түзілген 4 сперматозоид
толық жарамды
гаметалар

Гаметалардағы(митохонд
Көп (қатысады) риялы ДНҚ) цитоплазма Аз (жоқ болу)
саны

«Сәулелі тәжі» бар,
екі сперматозоидтың бір
Қосалқы жасушалар Жоқ
мезгілде ұрықтандыруына
кедергі келтіреді

Жоқ. Губкаларда және
ішекқуыстыларда ол
Гаметалардың
амебаға Бар
қозғалғыштығы
ұқсас, сперматозоидтарды
қарпуы мүмкін
Ұрықтану
□ Ұрықтану — аталық және аналық жыныс клеткаларының қосылуынан зиготаның пайда болуы. Ал бұл жаңа
организмнің бастамасы болып табылады. Ұрықтану негізіне жынысты көбею және ата-анасынан ұрпағына  тұқым
қуалайтын белгілердің берілуі жатадыы.
          ұрықтанудың екі маңызы айрықша көрінеді:
□ спермияның жұмыртқа клеткасымен қосылуы жұмыртқа клеткасын тыныштық күйден дамуға итермелейді;
□ гаплоидты жұмыртқа клеткасы мен спермия ядроларының қосылуы (кариогамия) аталық және аналық т ұқым
қуалау факторларын біріктіретін диплоидты синкарионның пайда болуына әкеледі
Жыныс бездерін шартты түрде төрт аймаққа бөлінеді:
Көбею аймағы - онда митоз өтеді және жыныс бездерінің диплоидты
жасушалары көбірек болады.
Өсу аймағы - митоз және мейоз аралығындағы интерфаза кезеңі, бұл
кезеңде ДНҚ матрицалық жолмен өздігінен көшірмелену әдісімен екі
еселенеді. Осы аймақтың соңында әрбір диплоидты жасушаны ң
құрамында 2 хроматидтен тұратын хромосома болады, яғни ол бөлінуге
дайын тұрады.
Пісіп жетілу аймағы - мейоз жүреді, соның нәтижесінде жыныс
безінің, диплоидты аналық жасушасынан қосылу ға, я ғни ұрыктану ға
жарамды хромосомалар жинағы бар төрт гаплоидты жасуша қалыптасады.
Қалыптасу аймағы - сперматозоидтардың құйрығы қалыптасып, ядро
жасушасының ұшына орнын ауыстырады; жұмыртқажасушаны ң қабы ғын
еріту үшін ядроның алдына лизосомалар жинақталады; құйрық
негізіне митохондриялар жиналып, оның қозғалысын жеткілікті
мөлшеріндегі АТФ қамтамасыз етеді. Цитоплазманы ң
жұмыртқажасушаларында коректік заттар қоры жина қталады.
Екі сперматозоидтың бірден енуіне кедергі келтіру үшін оны « сәулелі тәж»
түзетін қосалқы жасушалар тобы қаптайды.
Ген(грек. genos — тұқым, тек) — тұқым қуалаудың қандай да бір элементар белгісін
қалыптастыруға жауапты материалдық бірлік. Генде жасушаның құрылымы мен қызметін
анықтайтын генетикалық ақпарат болады. Бір организмні ң Гендер жиынты ғы оны ң генотипін
құрайды.Ген терминін алғаш рет 1909 жылы Дания ғалымы В.Йогансен енгізді. Барлы қ
Гендер ДНҚ -дан тұрады және әрбір жеке жасушадағы мы ңда ған осындай Гендер жеке
ДНҚ молекуларының үзіндісі түрінде емес, хромосома деп аталатын, ірі құрылымды қ бірлік
құрамында болады.
Жасушаның бөлінуі кезінде бұл хромосомалар екі еселенеді ж әне жа ңа т үзілген жас
жасушаалар осындай ата-аналық Гендер жиынты ғының көшірмесін алады. Соны ң н әтижесінде
жасушааның барлық белгілері (қасиеттері) ұрпақтан ұрпаққа беріледі, я ғни тұқым қуалайды.
Әртүрлі органимздердегі Геннің орташа ұзынды ғы 1000 нуклеотид негіздеріні ң ж ұбынан
құралады деп есептеуге болады. Мыс., жануарларда кездесетін SV-40 вирусында ғы ДН Қ-ны ң
ұзындығы 5000 нуклеотид, яғни ол 5 геннен; Т4 бактериофагы — 200, ішек бактериясы — 4600,
ал адамның гаплоидты жасушасы 100000 — 500000 Гендерден т ұрады. 1865 жылы чех ғалымы
Г. Мендел организм белгілерінің жеке тұқым қуалайтынын ж әне ша ғылысу (будандастыру)
кезінде ұрпақтарында жоғалмай сақталатынын анықтады.

Ұқсас жұмыстар

Гаметогенез және ұрықтану. Геннің құрылымы және қызметі туралы

Гаметогенез жә не ұрықтану процесі

Гаметогенез

Жыныстық көбею

Аталық және аналық жыныс жасушалары

Геннің құрылымы және қызметі

ПРОКАРИОТТАРДАҒЫ ГЕНДЕР ЭКСПРЕССИЯСЫН РЕТТЕЛУ

Ұрық даму сатылары

Сипаттары ДНҚ РНҚ

Жасушаның тіршілік циклі

Пәндер