Жануарлардың аталық жыныс жүйесі

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі Семей қаласының Шәкәрім атындағы Мемлекеттік университеті БӨЖ Тақырыбы:Жануарлардың аталық жыныс жүйесі. Орындаған:Тілеуқанова А. Т. Тексерген: Сатмиева К. Р. Семей қаласы 2015 жыл

Аталық жыныс жасушасы құрылысы

Аталық жыныс жасушасы, спермий (грек. spеrma - тұқым) - аналық тұқым жасушасымен қосылып, жануарлар мен өсімдіктердің жыныстық көбеюіне қатысатын ұрық жасушасы.

Аталық жыныс жасушасы төменгі сатыдағы өсімдіктер бойында аталық гамета ретінде дамып жетіледі. Олардың аналық гаметаға қарағанда мөлшері ұсақтау келеді, үнемі қимыл-қозғалыста болатын талшықтары болады. Аталық жыныс жасушасы мүктерде жұқа қабырғалы қапшықтарда, ал қырыққұлақтәрізді өсімдіктерде өскін антеридийлерінде дамиды. Олардың ұрықтануы сулы ортада жүреді. Ашық тұқымды өсімдіктерде аталық бүр қабыршағының ішінде қосарынан орналасқан тозаңқаптарда қалыптасады. Жабық тұқымды (гүлді) өсімдіктерде Аталық жыныс жасушасы гүл аталығы тозаң қаптарында дамиды. Тозаң қаптағы тозаң екіге бөлінеді: үлкені (вегетативті) өсімді, ал кішісі генеративті жасуша деп аталады. Соңғысы тозаң түтігі ішінде екіге бөлініп, спермийлерге айналады. Гүлді өсімдіктерде ұрықтану қосарланып, ал кейбір түрінде желдің көмегімен тозаңдану арқылы жүреді. Жануарларда спермийлер аталық жыныс безінде жетіледі. Оның пішіні ұзын жіпше тәрізді. Ол спермий басынан, мойнынан және құйрығынан тұрады. Басының көп бөлігін ядро (хромосомалардың гаплоидты жиынтығы) алып жатады. Сол хромосомалардың біреуі болашақ ұрықтың жынысын анықтайды, оны «жыныс хромосомасы» деп атайды.

Аталық жыныс жүйесі

Еркек жануарлардың жыныс мүшелерінің құрамы:

аталық ұрық бездері.

шығару аңғарлар.

жыныс бездері.

жыныс мүшесі.

Аталық ұрық бездері - домалақша келген түтікті жыныс бездері, ұманың ішінде орналасып сперматазоидтерді және тестостеронды шығаратын. Аталық ұрық безін сыртынан екі қабыршық қаптайды: сірі (сыртқы) және ақұызды (ішкі) . Ақұызды қабыршықтан қалқалар бөлініп, 400-500 бөлімдер жаратылып, сол бөлімдердің әр біреүінің ішінде 4-5 иреленген, ұзындығы 50-80 см түтікшелер болады. Осы жерде жыныс гормоны жаратылады. Аталық ұрық безінің түтікшелерінің жалпы ұзындығы 1200-6000 метр. Аталық ұрық безінің ортасында иреленген түтікшелер қосылып тік түтікшелерге кіреді.

Аталық безде басы, денесі, қуйрық жағы айырылады. Бас жағында 13-15 аңғаршықтар болады. Қуйрық жақта сперматазоидтер пісіп жетіп, қорғаныс липидті қабыршықпен қапталып, анабиоз жағдайына кіреді; аталық бездің аңғары кеңейіп сперма өткізетін түтікке өтеді.

Ұрық қыл арқаны ұрық өткізүшіден, қан тамырларынан, жүйкелерден, бұлшық ет жіпшелерінен тұрады. Ұрық өткізүші - ұзын тұтік, қабырғасында бездері бар. Сол бездер сперматазоидтермен араласатын суйық секреттер шығарады. Ұрық өткізүшілердің саны екеу. Олар құықтың үстінгі жағында бір бірімен қосылып, жыныс мүшесінен шығады.

Жыныс мүшесі ұрғашылардың жыныс мүшелеріне эякулятты (секреттермен араласқан сперматазоидтер) жеткізеді. Сперматазоид - жұмыртқа жасұшаға еңгізілу қасиеті бар гаплоидтік жасұша. Сперматазоидтің құрамына ядро және органоидтерді кіргізетін цитоплазма бар. Сперматазоид бас, мойын, құйрық бөлімдерден тұрады.

Жануарлардың жыныс клеткасы дене клеткалары сияқты эмбрионалдық клеткалардан пайда болады. Онтогенезде оқшауланатын, ал кейіннен одан жыныс бездері мен жыныс клеткалары дамитын бастама клеткалар ұрық жолы деп аталады. Ұрық жолының оқшаулануы әр жануарда онтоге-нездің әр кезеңінде, бірақ бәрінде де ол біршама ертерек өтеді. Өзіндей ұрпақ ендіруге және тұқым қуалаушы информацияларды беретін жыныс клеткалары ерте қалыптасып маманданады деп айтуға болады. Бастама клеткалар бірнеше қайтара бөліну арқылы гониальды клеткаларды - гонийлерді түзеді. Алғашқыда екі жыныс особь. тарында да гонийлер ұқсас болады, одан ары олар жікте-ліп, еркек организмде сперматогонийге, ұрғашы организмде оогонийге айналады. Олар бірнеше рет митоздық жолмен бөлінеді, бүл кезде хромосомалар жиынтығының диплоидты қалпы сақталады, бірақ шамалы кішірейіп бөлінуі тоқталады. Енді клеткалар өсу кезе-ңіне өтіп, келемі ұлғая бастайды. Хромосомалар жиынтығы диплоидты дамудың бүл стадиясында әлі пісіп жетіле қоймаған аталық. жыныс клеткаларын бірінші қатардағы сперматоциттер (I сперматоцит) деп, ал аналық жыныс клеткаларын бірінші қа-тардағы ооциттер (I ооцит) деп атайды. Аналық және аталық жыныс клеткаларының пісіп жетілу процесінде айырмашылық болады.

Бас жағы - 4-6 мкм, домалақ келген. Нуклеопротеидтерге бай ядро бар. Осында нәсілдік материал орналасқан - еркек хромосомалардың жиынтығы. Ядроның алдында акросома орналасқан (across - жоғары, шеткі, soma - дене) . Акросома - вакуоляда орналасқан тығыз бөлшек, бас жақтың алдында Гольджи кешенінің күрделі қайта құру қортындысында жаратылған. Акросомада акросомалдық жіп және ферменттер - гиалуронидаза, Д, Е-спермолизиндер, про-акрозин бар. Жұмыртқа жасұшасын ұрықтандырғанда осы ферменттер жұмыртқа жасұшаның қабыршығын бұзып сперматазоид жұмыртқа жасұшаның ішіне кіреді. Акросома жұмыртқа жасұшаның дамуына жол береді.

Мойын жағы - ұзындығы 0, 6 мкм, екі центриолядан тұрады: проксималдық және дисталдық. Проксималдық центриоля ұрықтандыру үдірісінде жұмыртқа жасұшаның цитоплазмасына кіріп бөлінуге қатысады. Дисталдық центриоля артқы және алдынғы бөлшектерге бөлінеді. Дисталдық центриоля сперматазоидтың құйрығының жұмысына қатысты.

Құйрық жағы - 20-30 мкм - бас, орта, ұш жақ бөлектерден тұрады. Құйрық болімнің ортасынан қысқарту жұмысын атқаратын білік жіп өтеді. Әдетте құйрық қатты созылған болып, оның мөлшері бас бөлектен бір неше есе артық болады. Құйрықтың бас жағында сперматазоидтің цитоплазмасының негізгі бөлегі орналасқан. Осында митохондриялар көп болып, олар білік жіптің қасында спираль түрінде орналасады.

Сырттай ұрықтандырылатын жануарларда сперматазоидтер спираль түрінде қозғалады. Іште ұрықтандырылатын жануарларда ұрғашыларлың жыныс жолдарында сперматазоидтер тұра жолмен жүреді. Сперматазоидтердің жылдамдығы 7, 5 см/сек.

Әр түрлі жануарлардың сперматазоидтерінің ұзындығы әр түрлі болады. Осы көрсеткіш жануардың денесінің үлкендігімен байланысты емес. Торғайдың сперматазоиді 200, теңіз шошқаның - 100, бұқаның - 65, адамның 55-60, үй қоянның - 20 мкм болады.

Жылқының зәр бөлу мүшелері

1 - оң бүйрек (жүрек пішіндес), 2 - сол бүйрек, 3 - несепағар, 4 - 5 - оң жөне сол бүйрекүсті безі, 5 - клоака, 7 - 8 - бүйрек артериялары, 9 - кіндік артериясы, 10- куықтың төбесі, 11 - қуықтың денесі, 12 - куықтың мойны, 13 - несепағар білеуліктері, 14 - қуық үшбұрышы, 15 - несепағар тесігі, 16 - несепағар қатпарлары, 17 - несепшығар қыры