1. Қосмембраналы органоидтар. 2. Митохондрия. 3. Пластидтер

Презентация қосу

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Химия және география кафедрасы

Тақырыбы: 1. Қосмембраналы органоидтар. 2.
Митохондрия. 3. Пластидтер.

Орындаған: Мәдениет.Н.
Скакова А.А.
Тексерген: Садыкова Р.А.
Органоидтар
Органоидтар (органоиды); (грек, organon — құрал,
еіdos — түр) — адам мен жануарлар организмдері
жасушалары цитоплазмасындагы белгілі қызмет
атқаратын тұрақты құрылымдар.[
Клетка тіршілігінде тән қызметтердің орындалуын
қамтамасыз етеді. Эукориот торшаларының
органоидтарына ядро, клетка мембранасы,
митохондриялар, Гольджи аппараты,
эндоплазматикалық тор, рибосомалар, лизосомалар,
микротүтікшелер және микрофиламенттер жатады.
Прокариоттар торшаларында 0 саны азырақ. Олардың
көпшілігінде тек торша мембранасы мен рибосомалар
ғана бар
1. Ішкі ядро
2. Ядро
3. Рибосома(маленькие точки)
4. Везикула
5. Эндоплазмалық тор (ER)
6. Гольджи аппараты
7. Цитоскелет
8. Эндоплазмалық тор
9. Митохондрия
10. Вакуоль
органоидтар

Жалпы
мақсаттағы Арнайы органоидтар
органоидтар

• Пластидтар • Кірпікшелер
• Митохондрияла • Жалған
р аяқтылар
• Лизосомалар
Митохондриялар
Митохондриялар (грекше
(грекше митос
митос — — жіпжіп ж жәәне
не хондрион
хондрион —— ттү үйіршік)
йіршік) — —
жіпше
жіпше ж жә не ттү
әне йіршік ттә
үйіршік әрізді
різді органоид.
органоид. Ол
Ол автотрофты
автотрофты ж жәәне
не гетеротрофты
гетеротрофты
организмдердіңцитоплазмасында
организмдердіңцитоплазмасында кездеседі. Мнтохондрияларды еең
кездеседі. Мнтохондрияларды ң бірінші
бірінші
1850
1850 жылы
жылы P.P. А.
А. Келликер насекомдардың
Келликер насекомдарды ң Б Бұ лшық
ұлшы қ еттерінен
еттерінен байкады,
байкады,
оғ
о ған «сарқ
ан «сар қосома»
осома» деген
деген термин
термин берді (Бұ
берді (Б лшық
ұлшы қ еттегі
еттегі митохондрияларды
митохондрияларды
осы
осы кезге
кезге дейін
дейін осылай
осылай атап
атап жжүүр).
р). Альтман
Альтман (1890
(1890 жылы)
жылы) арнаулы
арнаулы бояулар
бояулар
арқ
ар қылы митохондриялардың
ылы митохондрияларды анық
ң аны қ кө
к өрінетінін
рінетінін дә
д әлелдеп,
лелдеп, оларды
оларды
«биобластылар»
«биобластылар» деп
деп атады.
атады. Бенде
Бенде 1898
1898 жылы
жылы Бұ
Б ұл
л
органоидка
органоидка митохондриялар
митохондриялар деген
деген ат ат берді.
берді. Михаэлис
Михаэлис тірі жасушалардың
тірі жасушаларды ң
митохондрияларын
митохондрияларын жасыл жасыл янус
янус бояуымен
бояуымен бояп, олардың
бояп, оларды жасушадағ
ң жасушада ғыы
тотығ
тоты ғу
у процестерімен
процестерімен байланысы
байланысы бар бар екенін
екенін атап
атап ккө
өрсетті.
рсетті.
Митохондрияның пішіні
Митохондриялардың
Митохондрияларды ң ккө лемі ттұ
өлемі ұрараққты
ты
емес,
емес, сондысондық қтан
тан да олардың
да оларды сыртқ
ң сырт қы
ы
пішіні
пішіні эркез эркез өөзгермелі
згермелі келеді.
келеді. К Көөп
п
жасушаларда
жасушаларда оларды олардың ң калыкалың ңдыдығғы
ы
ттұ рақ
ұрақты
ты (0,5
(0,5 мкм),
мкм), ал ал ұ зындығ
ұзынды ғы
ы
ттұ рақ
ұрақсыз
сыз (жіпше
(жіпше ттә
әрізді
різді
митохондриялар)
митохондриялар) 7—10 7—10 мкм-ге
мкм-ге дейін
дейін
жетеді. Митохондриялардың
жетеді. Митохондрияларды ң шын шын
ккөөлемін
лемін жарық
жары қ микроскопымен
микроскопымен
анық
аны қтау
тау қ
қиын.
иын. Электронды
Электронды
микроскоппен
микроскоппен митохондриялардың
митохондрияларды ң
жұқ
ж ұқаа (400—500
(400—500 А°)
А°) кесінділерін
кесінділерін
тексеру
тексеру ар арққылы
ылы да оның
да оны ң ккө өлемін
лемін
дэлелдеу ооң
дэлелдеу айғ
ңай ғаа ттү
үспейді. Сондық
спейді. Сонды қтан
тан
да
да м мүүмкіндігінше
мкіндігінше митохондриядан
митохондриядан
алынғ
алын ан ккө
ған өптеген
птеген ж жұқ кесінділердің
ұқаа кесінділерді ң
реконструкциясын
реконструкциясын (кең
(ке ңістіктегі
істіктегі
ккө
өлемі)
лемі) жасап, оның
жасап, оны нақ
ң на ты ккө
қты өлемін
лемін
анықтауға болады
Митохондрияның қызметі
Митохондриялар
Митохондриялар жасушаны жасушаның ң цитоплазмасында
цитоплазмасында біркелкі,
біркелкі, ал ал кей жа ғ
кей жа ғдайларда,
дайларда,
ә
әсіресе,
сіресе, патология
патология кезінде,
кезінде, ядроның
ядроның айналасына
айналасына немесе цитоплазманың
немесе цитоплазманы ң шет
шет
жағ
жа ғына
ына карай
карай орналасады.
орналасады. Цитоплазмада жасуша қ
Цитоплазмада жасуша қосындылары
осындылары ((гликоген,
гликоген, май)
май)
ккө өп болғ
п бол ған жағ
ан жа ғдайда
дайда олар
олар митохондрияларды жасушаның
митохондрияларды жасушаны ң шетіне
шетіне ыығғыстырадм.
ыстырадм.
Митохондриялар митозпроцесінде ұ
Митохондриялар митозпроцесінде ршық
ұршы жіпшесінің
қ жіпшесіні ң айналасыиа
айналасыиа шо шоғғырланып,
ырланып,
жасуша
жасуша б бө
өлінгенде
лінгенде олар олар жас жасушаларғ
жас жасушалар ғаа те те ң
ң беріледі.
беріледі. Негізінде
Негізінде
митохондриялар
митохондриялар АТФ АТФ керек
керек жерлерге
жерлерге миофибрилдерге
миофибрилдерге тақ
та қау,
ау, ал
ал
сперматозоидтарда
сперматозоидтарда талшы талшық қты
ты оран
оран орналасады.
орналасады.
Сонымен митохондриялардың
Сонымен митохондрияларды ң саны жасушаның
саны жасушаны ң ттүүріне
ріне жжәәне оны ң
не оны ат қ
ң ат қара
ара п.ш
п.ш
қ
қызметіне
ызметіне байланысты
байланысты болады.
болады. Бауыр
Бауыр жасушасында
жасушасында болатын
болатын жалпы бслоктм ң
жалпы бслоктм ң 30
—
— 35%-і митохондриялардың
35%-і митохондрияларды ң құқұрамында
рамында кездесетіні,
кездесетіні, ал ал б бүүйрскте
йрскте 20%20% іі
болатыны
болатыны аны аныққталды.
талды.
Митохондрия
Митохондрия екі мембранамен қ
екі мембранамен оршалғ
қоршал ған,
ан, 6-7
6-7 нм шамасындай қ
нм шамасындай алың
қалы дығ
ңды ғыы бар,
бар,
гиалоплазмадан
гиалоплазмадан б бө ліп ттұ
өліп ұратын сыртқ
ратын сырт қыы мембранадап
мембранадап жоне митохондрияны ң
жоне митохондрияны ң
құ
құрылысына
рылысына карайкарай ккү рделі ө
үрделі өсінділер
сінділер («криста»)
(«криста») беретін
беретін ішкі
ішкі мембранадан
мембранадан
ттұұрады
рады (14-сурет).
(14-сурет). Ішкі
Ішкі ж жәәне сыртқ
не сырт қы мембраналарды ң
ы мембраналарды ң арасымда
арасымда еніені 10-20
10-20 нм-ге
нм-ге
тең
те ң кекең
ңістік
істік болады.
болады. Ішкі
Ішкі мембрана митохондрияның
мембрана митохондрияны ң ішіндегі
ішіндегі матрикс
матрикс немесе
немесе
митоплазмасын қ
митоплазмасын қоршап
оршап жатады.
жатады. К Кү рделі ө
үрделі өсінділерді
сінділерді немесе кристалар құ
немесе кристалар құратын
ратын
мембраналардың
мембраналарды ң ара кашық
ара кашы қтыры
тыры 10 10 — — 20 20 нм нм шамасындаіі
шамасындаіі болады.
болады.
Кристалардың
Кристаларды ң митохондрияларда орналасуы ә
митохондрияларда орналасуы әрр ттүүрлі,
рлі, кейбір
кейбір жасушаларда
жасушаларда
ккө лденең
өлдене ң бабағ
ғытта
ытта орналасады,
орналасады, кейбіреулері
кейбіреулері тармактаныи
тармактаныи келеді келеді (15-сурет).
(15-сурет).
Қ арапайымдардың
Қарапайымдарды ң,, бір
бір жаушалы балдырлардың
жаушалы балдырларды ң,, кейбір
кейбір жогары
жогары сатыдары
сатыдары
Митохондрияның құрамы

10 Ряд 3
Ряд 2
Ряд 1
0
Митохондрияның құрлысы
Бастапқы субстрат ретінде әр түрлі көмірсулар май қышқылдары, аминқышқылдары қолданылады.
Көмірсулардың бастапқы тотығуы гиалоплазмада оттегісіз жүреді. Сонды қтан оны анаэробты тоты ғу немесе
гликолиз деп атайды. Анаэробты тотығудың негізгі субстраты глюкоза, Кейбір бактериялар энергияны пентозаның,
май қышқылдарының аминқышқылдарының тотығуы арқылы алады. Бұл процесс мына теңдеуге сэйкес келеді:
С6Н1206 + 602 -н-6Н20 + 6С02 + 680 ккал.
Клеткада энергия бірден бөлінбейді, ол сатыланып жүреді, химиялы қ энергия жылу ға айналмайды, ол тек
макроэнергиялық байланыска АТФ-ке ауысады.
Гликолиз процесінде глюкоза триозаға дейін ыдырайды, м ұнда 2 молекула АТФ жұмсалады да, 4 молекула АТФ
синтезделеді, сонымен 1 моль глюкоза ыдырағанда 10% энергия ж ұмсалады. Гликолиз процесінде аз энергия
жұмсалғанмен де бұл табиғатта жиі кездеседі. Микроорганизмдерді ң, кейбір ішек паразиттеріні ң, жа ңадан дамып
келе жатқан эмбриональды организмдердің жасушалары үшін гликолиз негізгі энергия к өзі болып табылады.
Сүтқоректілердің эритроциттері өздеріне керекті энергияны гликолиз ар қылы алады, өйткені оларда
митохондриялар болмайды. Гликолиз процесінде пайда болған триозаларды ң одан эрі тоты ғуы осы
митохондриялардың өздерінде жүреді. Мұнда барлы қ химиялы қ қосылыстардан ыдыра ған энергия қолданылады,
осыған байланысты С02 бөлінеді және оттегін қолдана отырып к өп м өлшерде АТФ синтезделеді. Б ұл процестер
трикарбон қышқылының тоғыруымен жүреді. Осыдан АТФ-тың фосфорлануы ар қылы АТФ молекулалары
синтезделеді. Митохондрияларда толық белок синтездейтін ж үйе болады, осы ған байланысты ол өзіні ң ДНҚ-сы
арқылы РНҚ молекулаларын синтездейді. Митохондрия құрамында рибосомдар болғандықтан, белок синтезі
тұрақты жүреді. Митохондриялардың кұрамындағы ДН Қ-ны ң ядрода ғы ДНҚ-дан айырмашылығы болады
(молекулалық салмағы жағынан және нуклеотидтердің кұрамы және орналасуы жа ғынан).Митохондрияда ж үретін
ДНК синтезінің ядродағы ДНК синтезімен байланысы жо қ, олар өз ферменттері ар қылы ғана байланысады.
Митохондриялардың матриксында ДНК матрицасы ар қылы РНК синтезі өтеді. Митохондрияда РНК-ны ң
информациялық, тасымалдаушы, рибосомды түрлері синтезделед.
Пластидтер
Пластидтер (грек тілінен plastides - жасайтын,
тузейтін) - эукариотты өсімдік жасушасының
органоидтары. Әрбір пластидада кос
мембраналық құрылысы бар. Олар пішіні,
мөлшері, құрылысы мен қызметтері бойынша
әртүрлі. Түсі бойынша жасыл пластидтер,
(хлоропласттар), сары-ашық қызыл және
қызыл. (хромопласттар) және түссіз,
(лейкопласттар) ажыратылады.
Пластидтер

хлоропласттар хромопласттар лейкопласттар

Жасыл түсті- Қ ызыл,қ ызғ ылт
Түссіз(сора,түйне
(жапырақ ,жасыл түсті(жемістер,
к,тамырларда)
мүшелерде) жапырақ тарда)
кездеседі.
кездеседі. кездеседі.
Пластидтер

Хлоропластардың матриксында нуклеин қышқылдары (ДНҚ, РНҚ) және рибосомалар
орналасады. Хлоропластардың рибосомалары ақуыз синтезін жүзеге асырады. Цитоплазма:
Тірек қимыл жүйесі (цитоқаңқа) Клетка өзінің өмір сүру процесінде күрделі қимылдар
жасайды. Ондай қимылдарға хромосомдардың полюстерге жылжуы, жасуша
органеллаларының көпіршіктерінің козғалуы, жасушаның үстіңгі бетінің козғалысы
сиякты қимылдарды айтуға болады. Кейбір өсімдіктер мен жануарлар жасушаларының
цитоплазмаларының козғалыстарын байқауға болады. Кейбір бір жасушалы организмдер
ерекше қимыл қызметтерін талшықтары немесе қыл аяктары арқылы іске асырады.
Кейбір көпжасушалы организмдерде маманданған Бұлшық ет ұлпаларында ерекше
қимыл қызметтерін атқаратын миофибриллдер орналасады. Сонымен, барлық қимыл
қызметтерін атқаратын құрылымдардың жалпы ұқсас молекулалық механизмі болады.
Сонымен қатар қимыл қызметтерін атқаратын жасушаларда қимыл аппараттарынан
басқа тірек қызметін атқаратыны туралы мағлүматтар жеткілікті.
Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Цитология және гистология. Оқу құралы. Сапаров
Қ.Ә. - Алматы: Қазақ университеті, 2009. - 128 бет.
2. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология /
Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор
Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б.
НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА
РАХМЕТ

Ұқсас жұмыстар

Қосмембраналы органоидтар

Екі мембраналы органоидтар. Пластидтер. Митохондриялар

Қос мембраналары органоидтар. Пластидтер. Ядро. Митохондрия

Жасуша қасиеттері

Жасуша орталығы

Цитоплазма Ядро қабықшасы органоидтар

Клеткаға дейінгі ағзалар

Жануар жасушасының құрылысы

Клетка органоидтары

Өсімдік жасушасының құрылысы

Пәндер