Әуезов хаттарының тарихы

Презентация қосу

Тақырыбы:
Әуезов хаттарының тар
М.Әуезов, шәкірт
кезінде қазақтың көзі ашық
зиялыларына арнап хат
жазған екен. арада ғасырға
жуық уақыт өтті. Бірақ,
сол хат, өзінің
маңыздылығын әлі
жоймаған тәрізді. Еліміздегі
жағдайларды ескере отырып,
бұл хат әлі жүз жыл бойына
өз маңызын жоймас деп
ойлаймын.
М. Әуезов 1921 жылғы қараша айында Қазақ
АКСР-і ОАК-нің төралқа мүшелігіне сайланып,
онда саяси хатшы міндетін атқарып, кадр
мәселесімен айналысады. Мұхаңның «Еңбекші
қазақ» газетіне басшылық жасайтын тұсы да осы
кезеңмен дәлме-дәл келеді. Бір қыс Ташкенттегі
Орта Азия мемлекеттік университетінде, төрт
жыл Ленинград университетінде оқып, филология
факультетін бітіреді. Сол жылы Орта Азия
университетінің Шығыс факультетінің
жанындағы аспирантурада оқиды. Ұлттық
теңсіздік пен сауатсыздықты, аштықты жою
жөніндегі ашық пікірі мен шығармалары үшін
«ұлтшыл, алашордашыл» атанып, саяси сахнадан
шеттету басталған тұста Мұхаң бірыңғай
шығармашылық жұмыспен айналысуға көшеді.
Ғылыми жұмыстарды да қолға алады. 1930
жылы идеялық көзқарасы үшін тұтқынға
алынады. Тергеу ұзаққа созылып, 1932 жылғы
сәуір айында үш жылға шартты түрде бас
бостандығынан айыру туралы үкім
шығарылады. Осы жылғы 10 маусым күнгі
«Социалистік Қазақстан]» және «Казахстанская
правда» газеттерінде М. Әуезовтің «Ашық хаты»
жарияланады.
Онда Мұхаң өзінің қазақ әдебиетінің тарихы және
Абай туралы зерттеулерінен, «Қарагөз», «Еңлік-
Кебек», «Хан Кене», «Қилы заман» сияқты
шығармаларынан бас тартатынын мәлімдеуге
мәжбүр болды. Сонан кейін ғана ол түрмеден
босатылып, оқытушылық жұмыспен айналысуға
рұқсат алды.
Кемеңгердің бір хаты
М Әуезовтың көзқарасын қалыптастырған тағы бір
үлкен саяси мектеп бар. Ол – Алаш идеясы. «Бұл бала
Мұхтардың көзі ашық, көкірегі ояу кезіне тап келді. 20
жасар Мұхтар Әуезов «Алашорда» үкіметінің мақсат-
мүддесін өмір¬лік мақсатым деп түсінді әрі оның
жұмысына белсене араласты»
«Ендігі халық болумызға ұйытқы болатын нәрсе –
құрыш құрсаулы әділ, қатал билік. Ендігі хакімнің
негізге құрылған законы болмаса, жуан атаның еркі ел
ішінде жүрмеуі керек. Әлі де жуан ата билеп-төстеп,
қадірлі болатын болса, автономия деген, бөлектік
дегеннің бәрі де сырты бүтін, іші түтін болады. Бірақ
мұн¬дай күйді бұрынғы уақыт көтерсе де қазіргі
уақыт көтермейді… . Біз әлі шикі жұртпыз, талай
өзгеріске мойын ұсынамыз. Заман еріксіз мойын
ұсындырады… Бұл халді әркім ескеру керек»- деп
М.Әуезов ашық хат жазумен айналыса бастады
1919 жылдың 1 желтоқсанында Семей губерниялық
революциялық комитеті жанынан қазақ бөлімі ашылып, Мұхтар
Әуезов соның бір бөлімін басқарды. Жоғалғаны табылып, өшкені
жанғандай еді. Енді халық үшін қызмет ететін шақ туды деген
ойға келді. Және бұл көзі ашық, сауатты жастардың бәріне ортақ
міндет деп есептейді. Осылай Мұхаң «Қазақ оқырмандарына
ашық хат» жазды.
«Осы күнде не қылса да оқығандардың бәрі де барын салып
еңбек қылып, осы өкіметті сендіру керек. Сонымен бүгінгі
мекеме атаулыда бос қалып жүрген қазақтардың
мұңмұқтажын орындау керек. Қашып бағудың ешбір себебі
жоқ. Совет өкіметі үлкен жазығы бар адамдарды да
қатарына кіріп, пайдалы қызметтерді істеймін десе –
қумайды. Егер қазақ оқығандары Совет өкіметінің
қабағынан қорқып қашса, айтатын сөзіміз осы:
Оқығанның қайсысы болса да азғантай пайда келтіре
аларлығы болса, тезірек қалаға келіп қызметке кіруі керек…
Қазақтың қамын жейтін оқыған болса …бос жүргеннің
бәрі келуі керек».
Мұхтар Әуезов халық трагедиясын өз трагедиям деп білді.
Ащы шындықты ашық айтады, батыл айтады. Мұндай
тақырыпты, әрине, жүрегінің түгі бар, ұлтжанды адам ғана
қозғай алар еді. Міне, осындай жағдаяттар Мұхтар
Омарханұлының жанын күйзелтті, мұндай қылмысты көру
де, оған ортақтас болу да өліммен пара-пар еді. Сондықтан
да Ташкентке барып, Орта Азия университетінің
дәрісханасына отырды, бұдан кейін де пайыз таба алмай
Ленинградтағы университетке ауысып кетті. Елден кеткенмен
ел елесінен кете алмады. Біраз әңгімелері, атап айтқанда
«Қыр суреттері», «Жас жүректер», «Заман еркесі», «Кім
кінәлі», атты шағын хикаяттары бірден Мұхтар Әуезовтің
атын шығарды. Топ жарып шыға келген жас дарынға біреулер
қуанып, біреулер кектеніп қарады. Оның үстіне 1922 жылы
«Шолпан» журналында Мұхтар Әуезовтің «Қазақтағы қалам
қайраткерлеріне» атты ашық хаты жарияланды.
Мұхтар Әуезов халық трагедиясын өз трагедиям деп білді. Ащы
шындықты ашық айтады, батыл айтады. Мұндай тақырыпты,
әрине, жүрегінің түгі бар, ұлтжанды адам ғана қозғай алар еді.
Міне, осындай жағдаяттар Мұхтар Омарханұлының жанын
күйзелтті, мұндай қылмысты көру де, оған ортақтас болу да
өліммен пара-пар еді. Сондықтан да Ташкентке барып, Орта Азия
университетінің дәрісханасына отырды, бұдан кейін де пайыз таба
алмай Ленинградтағы университетке ауысып кетті. Елден
кеткенмен ел елесінен кете алмады. Біраз әңгімелері, атап айтқанда
«Қыр суреттері», «Жас жүректер», «Заман еркесі», «Кім кінәлі»,
атты шағын хикаяттары бірден Мұхтар Әуезовтің атын шығарды.
Топ жарып шыға келген жас дарынға біреулер қуанып, біреулер
кектеніп қарады. Оның үстіне 1922 жылы «Шолпан» журналында
Мұхтар Әуезовтің «Қазақтағы қалам қайраткерлеріне» атты
ашық хаты жарияланды. . Онда жазушы баспасөздің қоғамда
алатын орны һәм оқырманға қа¬лам-гер қандай материалдар
ұсыну қажеттігі туралы бүкпесіз ойын айтады. Әрі ұлттың
басындағы жа¬ғымсыз әдеттерді сынап мінейді.
…«Бұл баспасөздің басылуы, күшейген уақыты деуге
болады. Бірақ, қалың қазақтың тілегіне келгенде бұл,
саны бар, сапасы жоқ сөздерге ұқсайды. Өте көп, өте
қиын жаңа сөздер сөйленіп жатыр. Солардың әдебиет
арқылы бірде-бірі қазақтың миына кеп, рухына сіңді ме?
Сіңген жоқ. Себебі, бұл сөздер суықтық қылып отыр.
Елдің қышулы жерін тауып, өзінің керек боларлық
орнын білмегендіктен, оқушыны таба алмай отыр.
…Біздің осы күнгі баспасөзімізден арзан сөз жоқ…
…Жазушының міндеті: ел неге қызығады, нені көксейді,
қандай рухы бар, соны ұғып алу, һәм соған лайықтап сөз
жазу.
…Қазіргі кейбір баспасөздерде көбіне, қазақтың
мақтаншақтығы шығатын болды.
… Шығып жатқан газеттердің бұндай істерге
жамандау мен мақтаудан қолы тимейтін болса, оларға
бетіңнен жарылқасын дейік… Таза әдебиетке бір жол
салу, бет түзеу де бүгінгі күннің қарызы сияқты…»
(«Шолпан» 1922 ж. №.2,3. А., «Анарыс» 2010ж., 70-71 б.).
Мұхтар Әуезовтің бұл хаты биліктегілердің шамбайына
тигені анық еді. Ашық ойдан жау іздеу қара шегіркедей
қаптап, қоюланып келе жатты. Енді әдебиеттегі
«жолбикелермен» күрес мемлекеттік саясаттың бір
тармағына айналды. Әрине, мұндай мақала үшін өкімет
Әуезовті қалай жақсы көрсін. «Жолбикелермен» күрес
басталды. Өкіметтің «жолбикелері» дегендері кімдер еді?
Олар – Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек
Аймауытов, Мағжан Жұмабаев, Мұхтар Әуезов, Даниал
Ысқақов, Жанша Досмұхамедов, Қошке Кемеңгерұлы
сияқты Алаш ардақтылары болатын.
Осылай Мұхтар Әуезов пролетарлық әдебиеттен
шошынған, ескі дәуірді аңсайтын, оның құндылықтарын
жаңа заманның парасат биігінен жоғары қоятын
қаламгерге айналып шыға келді. «Қарагөз» трагедиясы
сол садақ қадалатын жамбыға айналды. «Қайран елім
қазағым, қайран жұртым…». Ақыры «Қарагөз» сахнадан
алынып тасталды. «Қорғансыздың күні», «Жетім»,
«Қаралы сұлу», «Ескілік көлеңкесінде», «Қарагөз»,
«Бәйбішетоқал» сынды классикалық шығармалар
арқылы Мұхтар Әуезов қоғам мен адам арасындағы
тағдыр таласы туралы трагедиялық шешім арқылы,
тұспалды ой айтты.
ОҚУДАҒЫ ҚҰРБЫЛАРЫМА
Өзіміз көріп жүрген қандай үлкен нәрсені алсақ, сол үлкенді үлкен қылып т ұр ған, біраз ғана жиылып
шоғырланған алғы кішкене нәрсе. Осы кішкене нәрселер мықты болса, ана үлкендеріміз де мы қты болма қ. Ол
морт, сынғақ осал болса, әлгі үлкен нәрсе де осал болмақ. Бұл бірді-бірге себеп қылып тізіп, жалғастыра
жаратқан жаратушының шебер қолының дүниенің ісіне кіргізген өзгеріссіз жолы.
Жә, осыған қарағанда ұлт тізгінін ұстап тұрған оқығандарымыз, соларды ң істеріні ң таудай болып үлкейіп,
дабырайып көркеймегіне не шарт? Әрине, бірінші – сол оқығандарды ң бірлік, берекеде болып шо ғырланба ғы
шарт. Екінші – (олардың) істері маңызды, орнықты, табанды болуы үшін әрбір оқығанны ң а қты ғы, екпіні,
білімі (шарт). Рас туғаннан білімді, ұлт ісіне екпінді а қж үрек болып туа қоймалы қ, біра қ, алды ңғы о қы ған
қамқор ағалар не ойлап, нені істеп, нені арман қылып жүр. Соны біз істемесек те білу, бетін ұғу керек емес пе?
Біздің мақсатымыз – мал табу, шен тағу емес, надандық неше батпан (болып), үстіне артылып зілдей қылып
жатқан ауыр халқымызды өрге сүйреудің әдісін, тәсілін табуға тырысу керек екенін ұмытуға ж өн бе? Қашан
да болса адам махаббат, мархамат, ақтыққа жастай шөлдесе, жастай сағынып талпынса с үюге,
ұлтшылдыққа, адамшылыққа жеткізбекші емес пе?
Бұл жүректің сіңіргіш таза уақытын өткізіп алсақ, үлкейгенде жыласақ та, қалай өзімізді к үйінішке жегізсек
те әлгі нәрселер келер ме?
Осы туралы өзіміз ретті оқып жүрген бір буын құрбыға айтатын аз назымыз бар. Бұл мезгіл хал қымыз ға
ақыры тез. Бұдан кейінгі мінез өмір бойы мінез болып қалады емес пе? Осыған қара ғанда бізді ң к өбімізде
халыққа мінезімен жақсы болмақ түгіл, оқығандар деген атқа кір жұққызатын, жаман мінездер к өп. Оны ң бірі
– карта, газет бетіне қарамайтын, қазақ ісінен хабарсыздық, басы к ұралмайтын берекесіздік, үзілмейтін
маскарад. Жас уақытын мұнымен өткізген жігітті ң үлкейгенде отты, қажымайтын отаншыл болуы д үд әмал.
Жігіттер! Ендігі уақыт жазғытұрғы күншуақтай жанға жайлы емес пе? Осы рахымды к үнні ң жылуына қызып
біз де аз ғана білімімізді, аз ғана қайратымыздың кішкене қызметін адамшылы қ жолына салып, а қты ққа
жұмылайық. Қала-қаладан ұйым ашалық. Халықты түзетуді жол қылайық. Бұрынғы жаман әдетті тастау ға
тырысалық, әйтпесе болыстық тигізетін інілеріміз жетіп келеді деген алдыңғы ағаларды ң қуанышын к үйінішке
айналдырып, «қарғайын десе жалғыз, қарғамайын десе жалмауыз» болып ж үрмелік. Онда бізді ң о қыма ғанымыз,
болмағандығымыз артық.

Мұхтар Әуезов.
1917 жыл, 14 қыркүйек «Сарыарқа» газеті
ӘЛЕМ ҒАЛЫМДАРЫНЫҢ ХАТТАРЫ
Луи Арагон: «Эпикалық роман «Абай» менің
ойымша ХХ ғасырдағы ең үздік шығармалардың
бірі. …Әлемнің басқа елдерінде де онымен тең
түсетін шығарманы табу қиын».
Леонид Соболев: «Мұхтар Әуезовтің «Абайы» − бұл
нағыз роман, басқаша айтқанда өмірдің тұтас
қыртыстарын қопарған, тұрмыстың, адамдар
арасындағы құш¬тарлықтың, махаббат пен
өшпенділіктің айқын бояулы суреттерін жасаған
және ең бастысы, есте қаларлық жарқын образдар
ар¬қы¬лы халық тарихының өмірлік процестерін
жинақтаған, құлашы кең кітап».
Альфред Курелла: «Сіз әлі Абайды оқыған жоқпысыз? Онда сіз мүлдем
ештеңе оқымағансыз… Сіз сол дәуірді көзіңізбен көргендей айна-қатесіз
танисыз. …Қандай тұнық поэзия! Проза формасымен басылған осынау
қалың-қалың екі томның өн бойында бір жол қара сөз болсашы!».
Бенжамен Матип: «Қазақтар туралы бұрын-соңды еште ңе естімегенмін.
Шынында, бұл қазақтар – неткен ғажайып халық! Осы керемет «Абай»
романында қандай тамаша суреттелген!»
Иә, бүгінгі қазақтың өмірі де, әлем картасында алып отырған орны да
бөлек. Абай армандаған, Әуезов армандаған егемен Қазақстанны ң жа ңа
тарихы жазылып жатыр. Оның ұлттық паспорты ретінде Абай сол
жылнаманың басында тұр. Қазір М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер
институты ұлы жазушының 50 томдық толық шығармалар жинағы мен
«Әуезов» энциклопедиясын шығарды. Бұл ұлттық қазына, ғылыми қазына.
Абай дегенде – Әуезов, Әуезов дегенде Абай көз алдыңа келіп т ұра
қалатыны бүкпесіз шындық.
– «Сіз Әуезовті әлі оқыған жоқсыз ба? Онда әлі ештеңе оқымаған
екенсіз…».
Бұл хат жазылғаннан кейінгі жарты ғасыр бойы Қазақстаннан тыс
жерде сақталған. Тек 1977 жылы, яғни, Әуезовтің туғанына 80
жыл толуы қарсаңында бұл хаттың түпнұсқасын Латвия КСР-нің
бір ғалымы жазушының Алматыдағы мұражай үйіне мәңгілік
сақтауға жіберіпті.
Біздің алдымызда заманымыздың ұлы суреткері Мұхтар
Әуезовтің бұдан 80 жыл бұрын еліне жазған бір хатының
көшірмесі жатыр. Ұясын қорғаған қарлығаштай, та¬лант иесінің
елі үшін, туған жері үшін жүрекжарды тілегі бұл хатында
қалтқысыз көрініс тапқан. Тегінде, әр жазушы алдымен елімен,
халқымен іргелі десек, Әуезов шығармашылығы да жаңарған
қазақ елімен біртұтас дүние.
мақсаты: Әкем Мұхтар
Әуезовтің бес
хаты табылды.
М.Әуезовтің
рухани жазба
мұрасы - шексіз
мұхит. Енді
мұхтартану
ғылымы алға
өрлейді», - дейді
Мұрат Әуезов.
Алпыс жылдан кейін жазушының өз қолымен ұлына арнап жазған хаттары
перзентінің қолына тиді. Әке хаттарын қолына алған Мұрат Әуезовтің
толғанысын айтып жеткізу мүмкін емес. Мұрат Мұхтарұлы сиясы сол қалпында
сақталған әке хат¬тарын парақтап, толғана әрі қуана оқыды. Әлемге танылған
ұлы жазушы Мұхтар Омарханұлы-ның хаттарын Мұрат Әуезовке Семей
қаласының тұрғыны Балташ Ерсәлімов табыс етті. Балташ ақсақал Абай¬дың
жиені болып келеді. Қазір¬де «Абай» қорының президенті қызметін атқарып жүр.
Балташ Ерсәлім жеке қорында 30 жыл бойы сақтап келген жазушы хаттарын табыс
ету үшін Мұрат Әуезовті Семей қаласына арнайы шақыртыпты. Мұрат Әуезов
қуанышты хабарды ести сала Семейге жеткен. Бес хаттың төртеуі 50-жыл¬дары ол
кездегі бала Мұратқа арнап жазылған. Қолжазбаның біреуі 45-жылдары Әуезовтің
Мәскеуде жүріп, жары Фатимаға жазғаны. Жазушы онда өзінің аман-саулығын
айтып, отбасының жағдайын сұрастырыпты.
Мұхтар Әуезовтің қолжазбалары кезінде Бөрліде жазушы мұражайы ашыларда
Әуезов отбасынан арнайы алынған екен. Сол кездері Абай ауданының бірінші
хатшысы қызметін атқарған Хафиз Матаев хаттың үшеуін Бөрлідегі жазушы
мұражайында қалдырып, қалғанын Семейдегі өлкетану мұражайына тапсырған.
Балташ Ерсәлімнің айтуынша, өлкетану мұра жайының қызметкерлері Мұхаңнан
қалған сол құндылықтардың бірсыпырасын іріктеп қойып,
қалған жәдігерді елеусіз қалдырған.
Ескерусіз хаттар 1980 жылы өлкетану мұражайына директор
болып тағайындалған Балташ Ерсәлімнің қолына түседі.
Сол уақыттан бері Балташ ақсақал кейінгі ұрпаққа бір
керегі болар деп, жазушы хаттарын өз үйінде үкілеп
сақтап келген.
Балтабек ЕРСӘЛІМОВ, «Абай» қорының президенті:
- Бүгін бір сәті түскен күн. Бірнеше жыл сақтап келген хаттарды өз қолымнан
ұрпағына тапсырып отырмын. Бүгінгі күн - мен үшін керемет ба қытты к үндерімні ң
бірі.
Мұрат Әуезовтің қолында осыған дейін де бұл хаттардың көшірмелері бол¬ ған. Біра қ
түпнұсқаларының көп жылдар табылмауы Мұрат Мұхтарұлын мазалап жүрсе керек.
Мұрат ӘУЕЗОВ, мәдениеттанушы, мемлекет ж әне қоғам қайраткері:
- Ұзақ жылдардан кейін әке хаттарының қолыма жеткеніне шексіз қуаныштымын. Өзім
Семейге қанаттанып келдім. Міне, Балташ а ғамызды ң қолынан хатты алып отырмын.
Әке хатын оқып бір толғанамын, ал бұлардың ғылымға берері көп екені сөзсіз.
Әуезовтанушы ғалымдарға мәні үлкен дер едім. Оған күмәнім жоқ. Әкемнің өз
қолымен жазған сөздеріне, әріптеріне қарап, қатты толғанып отырмын. «Айналайын,
Мұратым» деп жазған хаттары мені біраз жасқа келсем де қатты тол ғандырды. Міне,
бірден бес хаты қолыма тиіп отыр. Бұл ізденіс жолында ғы жа қсы бастама болады.
Сүйінші сұрағандай болып отырмын. Мұхтар Әуезовтің әрбір жазған с өзі - үлкен
олжа. Бүгінгі таңда Әуезовтің 50 томдық академиялық жинағы жазылып жатыр. Б ұл
хаттар міндетті түрде сол жинақтан орын табатын болады. М. Әуезовті ң рухани жазба
мұрасы - шексіз мұхит. Мұхтартану ғылымы енді алға өрлейді. Оны ң өмірі туралы
жаңа мәліметтер осы хаттар арқылы жарыққа шығады деп ойлаймын.
Хаттардан бөлек Балташ ақсақал Мұрат Әуезовке өзге де естеліктерді ң бір бумасын
табыс етті. Оның ішінде 1940-1945-жыл-да¬ры жазушы жайлы жары қ к өрген
мақа¬ла¬лар мен латын тіліндегі «Екпін» газеті, бір қатар фотосуреттерді ң к өшірмелері
бар. Мұрат Әуезовтің айтуынша, табылған хаттардың барлығы Алматы қаласында ғы
Мұхтар Әуезов мұражайының төрінен орын алатын болады.
Раушан МҰҚАЖАНОВА, филология ғылымының кандидаты, әуезовтанушы:
- Халқымыздың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезовтің өз
қолымен жазған түпнұсқа хаттарының бірнеше жылдан
кейін жарыққа шығуы, сонымен қатар осы уақытқа дейін
сақталуы біз үшін, әуезовтанушы ғалымдар үшін
таптырмас қазына, үлкен олжа дегім келеді. Осы уақыт қа
дейін «Әуезовтің ғылыми өмірбаяны жазылған жоқ» деп
айтып жүрміз. Бұл ұлы жазушының шығармашылығын,
өмірін, бүкіл ғұмыр жолын тың деректермен толықтыруға
өзіндік үлесін қосары сөзсіз. Келешек ұрпақ үшін де,
аспиранттар мен магистранттар, зерттеушілер үшін де
құнды дерек, тың дүние. Ең бастысы, жазушының ғылыми
өмірбаянын қалыптастырудағы орны ерекше болатынына
сенімім мол.

Нұргүл САДЫҚ, Семей
Назарларыңызға
рахмет!

Ұқсас жұмыстар

Абайдың ұлылығы мен данагөйлігін ашқан Мұхтар Әуезов өткен ғасырдағы қазақ әдебиетінің алыбы

Конституция тарихы

Халықаралық қатынастағы ұлттық мәдениеттің рөлі

Мұхтар Әуезов

М. Әуезов өмірі мен шығармашылағының зерттелу тарихы Қазіргі әуезовтану ғылымының бағытбағдары, соңғы зерттеулер

Мұхтар әуезов және фольклортану мәселелері

М.әуезовтің “қилы заман”повесінің тарихи және көркемдік негіздері

Мұхтар Әуезов - қазақ әдебиетінің классигі

Абайды Абай еткен Мұхтар ғана, Мұхтарды Мұхтар еткен Абай дана, Қазақтың қос арысы, қос данасы. Қалайша бас имессің оған, сірә

БІЗ ҮШІН ӘУЕЗОВ – ЕКІНШІ АБАЙ

Пәндер