Сілеусін

Мысықтар туысының басқа өкілдеріне қарағанда дене мөлшері ірі. Дене тұрқы 87-104см, салмағы 13, 2-23, 2кг. Құйрығы қысқа, жүндес әрі жуан, ұшы үшкір аздаған шашғы болады . Самай сақалы жақсы жетілген. Тері жамылғысы қалың, қою әрі жұмсақ. Таулы, орманды жерлерде жатақ жасап мекендейді жатақтары көбінесе ағаш түбінде орналасқан. Негізінен отырықшы. Қорегі - қоян, елңк, суырлар мен тышқандар тәрізді кеміргіштер және түрлі құстар. Өлексеулері де жеуден қашпайды . Жылына екі рет түлейді. Ақпан-наурызда ұйығып, мамыр айларында аналықтары 3-4 жас мысықтар дүниеге келеді. Терісі бағалы аң.

Статус III-ші санат. Сілеусіннің саны азайған түршесі. Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан Қызыл кітаптарына енгізілген. Сілeусін, түр есебінде, халықаралық табиғат қорғау Одағының қызыл тізіміне кірген (NT - санаты) .

Саны

ХІХ ғасырда бұрынғы Жетісу облысында кейбір жылдары 200-дей оңды аулаған. XX ғасыр басында сілеусін саны азайып кетті және 40-50-ші жылдары жыл сайын тек 20-30-дай аң терісі дайындау мекемелеріне түсті. Қазірде Іле Алатау анда 60-70-тей сілеусін бар, оның 10-12-сі Алматы қорығында, ал жалпы Солтүстік Тянь-Шаньда оның қоры 100-130-дай. Жоңғар Алатауында 90-шы жылдардың басында 250-300-дей аң тіршілік етті. Батыс Тянь-Шаньда сілеусін аз, Ақсу-Жабағылы қорығында 4-5 сілеусін өмір сүреді.

Биологиялық ерекшеліктері

Бір жерде тұрақты тіршілік етеді, бірақ қар қалың түсіп, азық қоры жетіспегенде маусымдық қоныс аударады. Тіршілігі Қараңғы түсе түнде өтеді. Күйлеуі - ақпан-наурыз айларында. 67-74 күндей буаз болады, 2-3 өсім береді. Жыныстық жағынан өмірінің екінші жылының аяғында жетіледі. Негізгі қоректері - қояндар, ұсақ кеміргіштер, суырлар, еліктер, жабайы шошқалар мен таутекелердің талалары, сирек құстар мен үй жануарлары. Негізгі жаулары мен бәсекелестері - қасқыр мен барыс. Қолда өсіру. Хайуанаттар парктерінде ұсталады және көбейеді.

Көбеюі мен дамуы

Жүктілік ұзақтылығы 55-270 күнге, одан да көпке созылады. Күшіктері соқыр, дәрменсіз болып туады. Еркектері мауығу кезінде қатты таласып, ұрысып, шулайды. Кейбір түрлері жылына 2 рет тұқым береді. Күшіктері 3-4 ұялас балалары болады. Қаңтар мен сәуір айларының ортасында мауығады. 60 күннен кейін сәуір-мамыр айларында 3-5 жас мысықтар дүниеге келеді. Жаңа туғандардың денесі түбіт тәрізді түкпен жабылған 10-12 күнде көздері ашылады. Жаздық аяғында жас мысықтар өз бетінше өмір сүре бастайды.

Мекендейтін жерлері

Африка, Азия, Жерорта теңізі маңы, Кавказ тауы елдерінің көбінде таралған. Қазақстанның шөлді-шөлейтті аймақтарын мекендейді. Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы облыстарында жиірек ұшырасады

Антарктика, Австралия құрлықтарында Мадагаскар мен кейбір мұхиттар аралдарында кездеспейді

Орман, тау, шөл аймақтары мен өзен бойларында кездеседі . Негізінен жатақта, қуыстарда, өте сирек інде тіршілік етеді

Қабылданған қорғау шаралары және Қызыл кітапқа енгізілген түрлері

CИТЕС-тің 2-ші қосымшасына енгізілген. Ақсу-Жабағылы, Алматы қорықтарында, Іле-Алатауы, Көлсай көлдері, Сайрам-Өгем ұлттық парктерінде және бірқатар қорықшаларда қорғалады

Сілеусін -1976 жылдан бастап саны аз болғандықтан Қазақстанның оңтүстігімен-шығысында мекендейтін Түркістан сілеусінін аулауға тыйым салып, Қазақстанның Қызыл Кітабына енгізілген

ЖАНАТТАР ТУЫСТЫЛАР (Procyon lotor Linnaeus)

Жалпы сипаттамасы

Жанат тұқымдасы (Procyonidae) - сүтқоректілер класына жататын жыртқыш аңдар. Бұлар негізінен Солтүстік, Орталық жәнеОңтүстік Америкада, Оңтүстік-Шығыс Азияда тараған. 8 туысы, 15 түрі бар. Көпшілігінің дене тұрқы ұзынша келген (30 - 120 см, ал алып панда - 180 см-дей) . Салмағы 1 - 160 кг-ға дейін. Құйрығының ұзындығы 20 - 70 см. Аяқтары қысқа, бес башайлы, тырнақтары жиырылғыш, табанын толық не жартылай басып жүреді. Қылшықты түктері қалың, құйрығы ұзын (алып пандадан басқасы), көпшілігінің қара жолақтары болады. Кейбір түрі ағашқа жақсы өрмелейді. Ал кинкажу құйрығымен жармасып, бар тіршілігін ағаш басында өткізсе, алып панда тек жерде ғана жүреді. Бұлар жәндіктер, бақа, шаян, түрлі кемірушілермен, сондай-ақ жеміс-жидек, шошқа жаңғақ, т. б. өсімдіктермен қоректенеді. Қар түсісімен қысқы ұйқыға кетеді. Жылына бір рет 1 - 8-ден (көбіне 2 - 4) күшік табады. Бір жасында жыныстық жағынан жетіледі. Жанат тұқымдасының терісі бағалы бір түрі - жанат (Procyon lotor) -Қазақстанға 1930 жылдардың аяғында әкелініп, Оңтүстік Қазақстан облысында Піскем өзенінің бойындағы жаңғақты-жидекті орманда жерсіндірілген. Оның дене тұрқы 41 - 60 см, құйрығының ұзындығы 20 - 40 см-дей, салмағы 7 - 8 кг. Басы, көзі үлкен, тұмсығы қысқа. Жүні қалың, сарғылт сұр, қара қошқыл. Күндіз ініне не ағаш қуыстарына паналап, түнде қорегін аулайды. Қысқы ұйқыға жатады. Қорек талғамайды. Түрлі жәндік, өсімдікпен де қоректене береді. Ақпан - наурыз айларында ұйығып, жылына бір рет 2 - 8-ден (көбіне 3 - 6) күшік табады. Түрлі ұсақ кеміргіштермен қоректеніп, ауыл шаруашылығы және орман шаруашылықтарына пайда келтіреді. Жанат бағалы терісі үшін ауланады. Оның терісі өте берік және жылы, одан әйелдерге тон, ұшқыштардың сырт киімі (комбинезон) тігіледі

Жанаттылар жерүсті, ағашты жануарлар, түрлі ормандарды мекендейді. Олар әдетте жұбымен немесе ұя тобымен отырықшы тұрады. Түрлері сусар мен аю арасындағы орташа топ болып келеді. Әр түрлі көлемді жануарлар салмағы 0, 8-ден 160 кг-ға дейін. Жанат тұқымдас ұзын тұмсықты, сүтқоректі жыртқыш - носуханың жоғарғы ерні, танауы кішкене қозғалмалы тұмсығы созылыңқы келеді. Ең ірі тұқымдас өкілі аса ірі панданың дене құрылысы орташа мөлшерлі аюға өте ұқсас. Басы әр түрлі формалы, кейбір түрлерінің бет бөлімі созылыңқы, кейбіреуінде қысқа, мұқалған. Құлақтары қысқа сәл домалақ келген. Аяқтары 5 бармақты, табаны - жартылай табанмен жүруші, саусақтарының төменгі беті, табаны көбінесе жалаңаш. Үшінші бармағы ең ұзыны. Тырнақтары қысқа, бүктелген, жанынан қысылған, көптеген түрлерінде тартылмаған, кейбіреуінде жартылай тартылған. Түк жамылғысы жақсы дамыған қалың және биік. Түсі әр өкілдерде өте әралуанды, бірқалыпты сары немесе бурыл ашық жирен және қара түс аралас болып келеді. Бас сүйегі әр түрлі формалы, ми қорабы және бет бөлімі жақсы жетілген қысқадан ұзынға дейін. Жыртқыш тістері кішкентайдан іріге дейін, алдыңғы азу тісі кішкентай, өткір. Азу тістері моқал кедір-бұдырлы немесе етқоректілерде, аралас қоректілерде өткір қырлы. Көп түрлері (аса ірі пандадан басқалары) ағашқа жақсы өрмелейді, ал кинкожу өзінің өмір сүру кезенің ағашта өткізеді. Тұқымдастың таралу аймағы 2 бөлімшеден тұрады. Біріншісі Солтүстік Американың көп бөлігін, Орталық және Оңтүстік Американы, ал екіншісі Азияның Оңтүстік-Шығысын Гималай-Непал және Сикким, Жоғарғы Бирма, Юньань, Сычуань таулы аудандарын, солтүстігінде Гань-Су шекарасына дейінгі аумақты қамтиды. Тұқымдас 7 туыс, 18 түрді қосып, олардың 2 туысы Азияның оңтүстік-шығысын мекендейді.

Полоскун- жанаты (Procyon lotor)

Орташа көлемді, үлпілдек жүнді, қысқа аяқты жануар. Ол көлемі мен түсінің ерекшеліктеріне қарай жанат итіне ұқсайды. Құлақтары үлкен, үлбірінен шығып, үстіге қарай оралып тұрады. Қысқы үлбірінің түсі күнгірт, қоңыр-сұр жирен-қызылдау реңді келеді. Қылшық түктері ұштары қара болғандықтан тері ұсақ бұлдырлармен жабылған. Денесінің төменгі жағы қылшық сандары аз болғандықтан ақшылдау, сұрлау-қоңыр реңі бүршіктерінде жақсы байқалады. Алақаны мен табандары ақ түсті, тіпті ақ қысқа түктермен жабылған, сондықтан жануар ақшыл қолқап, носки киіп алғандай көрінеді. Аяқтарындағы саусақтары жақсы бөлінген, заттарды ұстауға бейімделген. Құйрығында 5-тен 7-ге дейін қара немесе қара-қоңыр реңді сақиналары, құйрығының ұшы қара болады. Басы сұр түсті. Маңдайын бет бөлігінен жолағының ақшыл реңімен, ал көз шарасынан оған паралель созылған кең қара (қара немесе қара-қоңыр) жолақпен бөлуге болады. Ол «бет перде-маска» құрады да, ол құлақтың астынан мойынына дейін созылады. Ұрты, еріні, иегі және төменгі жағының астыңғы беті - ақшыл-сұр болады. Құлақтарының артында қара дақтары болады. Жанаттар ішінде қара түстілер (меланистер) де кездеседі. Оның бассүйегі ми қорабшасының біршама үлкендігімен, бет сүйегінің кеңдігімен, әрі қысқалығымен ерекшеленеді. Танау сүйектері қысқа, жалпақ. Есту дабылдары домалақ пішінді, үрленген. Ит тістері ұзын емес, жоғарғысы тік, төменгілері едәуір иілген. Төртінші ит тісімен бірінші азу тісінің көлемдері бірдей, екінші азу тісі бірінші азу тісінен 2 есе кіші. Аталықтарының дене ұзындығы 435-545, аналықтары 410-570 мм, аталықтарының құйрықғының ұзындығы 200-405, аналығында 192-340 мм. Бұл жануарлардың салмағы әр маусым сайын өзгеріп отырады - 5, 4-тен 15, 75 кг-ға дейін, тіпті 22, 2 кг-ға да жетуі мүмкін. Оның таралу аймағы Солтүстік Америка мен Бейтарап Американың Панам каналына дейін таралған. Олардың сан мөлшеріне ауа-райының қаталдығы әсер етеді, оның ішінде орман аңғарындағы қалың қар жамылғысы, онда аңдар қысқы ұйқыдан енді оянғандықтан азықтарын таба алмайды. Мүмкін, осы себепшарт (фактор) жанаттардың тірі қалу мүмкіндігін анықтайды.

Кәдімгі носуха (Nasua nasua) жанат тұқымдасы ұзын тұмсықты, кішкентай сүтқоректі жыртқыш. Ол Аргентина, Боливия, Бразилия, Колумбия, Гайана, Парагвай, Перу, Суринмада, Уругвай және Венесуэланы мекендейді. Кәдімгі носуха 13 түршеге бөлінеді.

Олинго (Bassaricyon) жанат тұқымдасы ішіндегі ең кішкентай түр. Оның 4 түрі бар (Bassaricyon alleni, Bassaricyon gabbii, Bassaricyon medius, Bassaricyon neblina) . Дене ұзындығы 35-47 см, құйрығы 40-48 см, салмағы 0, 7-2 кг. Тұлғасы созылыңқы, аяқтары біршама қысқа, алдыңғы аяқтары артқысынан қысқарақ болады. Басы жалпақ, біршама қысыңқы. Тұмсығы қысқа, үшкір. Құлақтары орташа көлемді, домалақ, көздері үлкен. Сирақ табаны түкпен жабылған, саусақтарында қисық тырнақтары болады. Түк жамылғысы төмен, өте тығыз, жұмсақ. Арқасы сарғыш қоңыр немесе қара және сұр реңі араласқан. Құрсағы бозғылт сары түсті. Құйрығында кейде қара сақиналары байқалады. Орталық, Оңтүстік Американың солтүстігінде Никарагуадан Перуге дейінгі ылғалды тропикалық және субтропикалық ормандарды мекендейді.

Кинкажу (Potos) мысықтың көлеміндей, басы домалақ, құлақтары дөңгелек жалпақ орналасқан, құйрықтары өте ұстағыш, бір ағаштың бұтағынан екіншісіне секіруге бейімделген (осымен олар аздап маймылдар тәрізді) . Тұмсығы қысқа, көздері үлкен, аюға ұқсас келеді. Қалың барқыт тәрізді үлбірінің арқа жағында жирен-қоңыр, құрсағында жирен-сары түсті. Тұмсығы қара-қоңыр немесе қаралау. Басқа түрлерінен кинжакудың негізгі айырмашылығы құйрығының бір түстілігінен, басқа үлбірі реңінің қоюлығынан байқалады. Кинкажу өзінің барлық өмірін ағаш басында өткізеді. Күндіз ағаш қуыстарына тығылып жатады, түнде жеке немесе жұбымен ағаш бұтақтарымен жүріп, азық іздеп, жылдамдығын, қимыл ептілігін көрсетеді. Өмір сүру ұзақтығы 23 жыл.

Какомицли (Bassariscu) сыртқы кейпі біраз сусарға ұқсас, бірақ дене құрылымы мысықтай. Дене ұзындығы 30-47 см, құйрығыа 31-53 см, иықтық биіктігі- 16 см дейін, салмағы 0, 8-1, 3 кг. Денесі созылыңқы, аяқтары біршама қысқа, құйрығы өте ұзын. Басы қысқа бет бөлімімен жалпақ. Құлақтары ірі, домалақ немесе өткірлеу. Арқасының жоғарғы беті қоңыр-сарғыш қара немесе қара-қоңыр реңді. Құрсағы ақ, ақшыл немесе сарғыш. Ол көз айналасындағы сақиналар қара немесе қара-құба. АҚШ оңтүстігінде және оңтүстік-батысында, Мексика мен Орталық Американың жартастарында, тасты жерлерінде, арналарында, таулы қылша ормандарда, шөлейтте, әдетте судың жанында мекендейді. Тіршілік ету ұзақтығы 7 жылға жуық, еріксіздікте 16 жасқа дейін.

Таулы носуха (Nasuella) солтүстік Перу, батыс Венесуэла, Колумбия мен Эквадорда мекендейтін сирек кездесетін жануар. Олардың ұзындығы 36-40 см жетеді, орташа салмағы 7, 5 кг жуық. Ауызында төменгі тіс қаптамасы мен өткір жалы бар қырық кішкентай тістері болады. Денесі қалың қылшық үлбірмен жабылған. Түгінің түсі жасыл қоңырдан жиренге дейін құбылады. Буаздық мерзімі 74-77 тәулік, 2-5-ке дейін ұрпақ әкеледі.

Багам жанаты (P. lotor maynardi) сыртқы кейпімен полоскун-жанатқа ұқсас, бірақ көлемі кішірек, ол мүмкін аралдық ергежейлігінен болар. Денесін қосқандағы басының ұзындығы 41, 5-60 см, құйрығы 20-40, 5 см. Аталықтары аналықтарынан ірі. Үлбірінің түсі сұр жеңіл сары я қызыл қошқыл реңді. Бірақ қара даралары да кездесуі мүмкін. Құйрығында 5-10 түрлі түсті сақиналары болады. Көбінесе, түнде, жыл бойы белсенді тіршілік етеді. Буаздық мерзімі 9-10 апта, одан соң аналығы 4-6 ұрпақтан әкеледі. Жыныстық жетілуі: аталығында 2 жас, аналығында - 1 жас.