Жанр поэтикасы

Презентация қосу

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік
университеті

Жанр поэтикасы
(зерттеулерге шолу)

Орындаған: МФИ-403 топ магистранты
Ибраева Н.Б.
Тексерген: ф.ғ.к., Ақтанова А.С.
Жоспары:
1. Жанрдың анықтамасы
2. Жанрдың қалыптасуы мен даму тарихы
3. Қазіргі замандағы батыс әдебиеттану ғылымы жанр мәселесі
туралы
4. Жанр формалары
5. М.М.Бахтиннің жанрлық тұжырымдамасы
6. Шығарманың жанры мен құрылымы
7. М.С.Каганның жанрлық классификациясы
8. Тест сұрақтары
Жанрдың анықтамасы
Жанр (французша genre, латынша generіs — түр, тек) — өнердің барлық түрлерінде
тарихи қалыптасқан іштей жіктелім жүйесі. Жанрлық жіктелім әрбір өнер т үріні ң
ерекшелігіне байланысты өзіндік жанрлық жүйе құрайды. Мысалы, музыкада ғы “ ән”, “к үй”,
“романс”, “симфония”, т.б. жанрлар бейнелеу өнеріне тән емес, бейнелеу өнерінде
“натюрморт”, “пейзаж”, “портрет” сияқты жанрлар болса, әдебиетте “айтыс”, “жыр”,
“әңгіме”, “роман”, “эпопея”, т.б. жанрлар бар. Солай бола тұрғанмен барлық өнер түрі үшін
ортақ жанрлық жіктелім үрдісі бар, сол үрдіс әр өнер түрінде өзінше көрініс табады. Б ұл
үрдіс, яғни жанрға анықтама беру заңдылығы көпқырлы және бір-бірімен тығыз
байланысты болғандықтан, оған көзқарас та біртекті емес. Әдебиеттегі жанр — әлем
әдебиетіндегі немесе нақтылы бір ұлттық әдебиеттегі белгілі бір д әуірде қалыптас қан,
ортақ типологиялық, т.б. белгілері бар көркем шығармалар түрлерінің жүйесі. Жанр
ұғымының мазмұны әдеби процесс барысында ұдайы өзгеріске т үсіп, к үрделеніп отыр,
мұның өзі жанр туралы ғылыми түсініктердің әлі де жетілмегендігін к өрсетеді. “Жанр” с өзі
француз тілінде “тек” ұғымын береді, сондықтан да эпос,,лирика және драманы ертеректе
жанр деп атады, кейде жанр термині әдеби түр терминімен теңестіріледі ( қ. Әдебиетті ң тегі
мен түрі). Ал шын мәнінде жанрлар аталған үш тек пен әдеби түр құрамына кіреді.
жанрдың әдебиеттің тегі мен түрінің қайсысына жататынын көркем шығарманың эстет.
сапасы, көлемі, соған сәйкес жалпы құрылымы айқындайды. Тарихи тұрғыдан алғанда,
ұлттық өнердегі кез келген жанр біржола жоғалып кетпейді, тарихи объективті жа ғдай ға
байланысты белгілі бір кезеңде әдеби процесте “кейін шегінуі” мүмкін. Б ұрын бол ған кейбір
жанр жаңа уақыт талабына қайта сай келсе, “жанрлық жад” (М.Бахтин) қайта оянып, соны ң
негізінде әлгі жанр түрленіп, әдеби процесте алдыңғы қатарға шығады. Әдебиет тарихында
барлық дәуірді басынан өткеріп, жоғалмаған жанрға мысалды жатқызуға болады. Кейінгі
дәуірде қайта өрлеген жанрларға трагедия мен новелла жатады. Кез келген жанрдың тарихи
даму жолы өте күрделі, өйткені, әрбір ұлы суреткердің шығармашылығында ол т үрленіп
отырады. Мыс., әдебиеттегі психологиялық роман жанры адамның ішкі әлеміне тере ң
бойлау процесінде қалыптасты.
Жанр түрлері
Эпос — әдебиеттің негізгі үш тегінің бірі,
әдебиеттің баяндау жанрларының басын құрайды. Лирика - адамның көңіл-күйін шертеді. Бұл
Эпостық шығармада оқиға өз бетінше автордың жанрда “ақын адамның ішкі ғаламы мен тысқы
еркінен тыс жүріп жатқандай әсер береді. Мұнда ғаламы түйіседі” (Байтұрсынов). Адамның сырттан
оқиғаны суреттеу тәсілінің бір ерекшелігі — сюжет алған әсері көңіл көрігінде балқып, нәзік сәулелі
желісінің тежелетіндігі. Эпостық жанрдағы сезімге айналады. Жалт өткен сезім жарқ етіп ақын
шығармаларда негізгі әңгімеге қатыссыз “бөгде” бір жүрегін дөп сөзбен жарып шықса, міне, бұл —
нәрселер бейнеленетін секілді. Шын мәнінде бұл — лирика. Лирика — алдымен сезімнің гүлі, гүлдің хош
эпостың өзінің жанрлық мақсатына жету үшін иісі, көз жауын алған көркі. Мұнда субъектілік басым.
қолданатын тәсілдерінің бірі. Эпос тұтастықты Өлеңнің лирикалық кейіпкері көбіне автордың өзіне
көксейді, шындық дүниені қалайда кең көлемде тартады. Лирикалық жанр түрлері қазақ ауыз
көрсетуді қалайды. Нәтижеде қомақты, өркешті, кең әдебиетінде терме, толғау нысанында қалыптасты.
тынысты шығарма туады. Болмысты бейнелеу, адам Әлемдік әдебиетте ертеден өріс алған элегия (мұңды
мен қоғам өмірін суреттеу эпос жанрында негізгі үш өлең), ода (мадақ өлең), эпиграмма (әжуа
арнамен атқарылады. Ол жанрлар шағын көлемді өлең), эпитафия (жоқтау), сонет сыршыл,
(анекдот, мысал, әңгіме, новелла, әпсана-хикаят), композициясы белгілі нормамен жазылатын өлең
орташа көлемді (поэма, повесть) және ірі көлемді секілді түрлері қазақ поэзиясында берік орын тепті.
(эпопея, роман) болып бөлінеді.
Драма - мұнда оқиға көз алдында өтіп жатады. Кейіпкерлер
бастарынан шиыршық атқан шым-шытырық оқиға кешеді. Бәрі
әрекет үстінде. Жәй әрекет емес, тайталасқан күрес, айтыс-тартыс,
қырқыс. Айлаға қарсы айла, әрекетке қарсы әрекет. Оны істейтін
кейіпкерлердің характері. Бәрі соған байланысты: жақсылық та,
жамандық та. Характер, мінезділік — адамның өзегі, алтын арқауы.
Атом бөлшектенгенде орасан зор энергия пайда болатыны мәлім.
Характер ядро іспетті. Драманың ойдағыдай шығуы сол ядроның
қуатын қалай “босата” алғанына, яғни кейіпкердің мінезін қалай
аша білгендігіне байланысты. Оның тәсілі сан алуан. Характер
қақтығыста, тартысқа көрінбек. Қшінде бүккен сырлары, әлеум.-
саяси көзқарасы, өзге де адамгершілік, құлықтылық, ар-
инабаттылық қасиеттері жан алып, жан берген күрес, шайқастарда
ашыла түспек.
Жанрдың қалыптасуы мен даму тарихы
Қайта өрлеу дәуірі тұсындағы өнер жанрлар арасында ғы на қты
демаркациялық шекара жоқ; XVII – XVIII ғасырлардағы классицизм
эстетикасы жалпы иерархиялық жанрлар жүйесіндегі әр жанрды ң тазалы ғын
қамтамасыз ететін қатаң тәртіп орнатты. Сол уа қытта Францияда «жанр»
ұғымы қолданысқа енді; XIX ғасырда жанрлардың өзара әрекеттестік
процесі қайта оралды. Олардың қосылып кетуі, то ғысуы, қата ң белгіленген
шекараның бұзылуы басталды. Кейбір қазіргі заманғы теоретиктер жанр
дифференциясы тіптен ескірген деп жанр мәселесін ал ға қоюды ң қажеті жо қ
деп есептейді.
Шығарманы сипаттау үшін оның мазмұнының жанрлық ерекшеліктері
маңызды. Бұған байланысты ұғымдар Г. Гегельдің «Эстетика» е ңбегінде ,
А.Н. Веселовскидің «Исторической поэтике» шығармасында ж әне бас қа да
ғалымдардың еңбектерінде қамтылды.
Әдебиеттегі тек пен жанр түрлерінің теориясыны ң негізін т ұңғыш рет
Аристотель қалады. Аристотель өзінің «Поэтика» е ңбегінде әдебиетті
«сөзбен өрілген өмір» дейді. Солай деп айта келе ұлы философ оны ң үш
түріне тоқталады. «Оқиғаға автордың өзі қатыспай сырттай бейнелеуі»
эпикалық тәсіл деп айта келе ол бұған мысал ретінде Гомер шы ғармаларын
келтіреді. Екінші тәсіл – бұл әдеби тәсіл.
Қазіргі замандағы батыс әдебиеттану ғылымы
жанр мәселесі туралы

Р.Уэллек пен О.Уорреннің тұжырымдамаларында
жанр мәселесі анағұрлым кеңірек зерттелген. Олар: әдеби
жанр – бұл фикция емес дей келе, әдеби жанрға
төмендегідей анықтама береді. Олардың тұжырымдамасы
бойынша: «Бір мезетте жазушының жазу мәнері ар қылы
анықталатын белгіленген ереже» әдеби жанр. Уоррен мен
Уэллектің пікірі бойынша жанр теориясы: әдеби процесті
уақыт пен орын санатының көмегі (кезеңділігі мен тілі)
арқылы емес, таза әдеби категориялардың көмегімен
классификациялауға мүмкіндік беретін, тәртіпке
келтірілген жүйе. Осындай таза әдеби категорияларды ң
қатарына жанр да жатады. Зерттеушілердің идеясы
бойынша, жанр әдеби құрылым ретінде көркем
шығармағы сыни баға беруде де қолданылады. Уэллек пен
Уорреннің ойы бойынша жанр мәңгілікке белгіленбейді.
«Шығармағы жеке, сыни көзқарас жаңа тек т үріне жол
ашуға мүмкіндік береді. Уэллек пен Уоррен жанр деп
шартты түрде жалпы «ішкі» (ішкі сезім, к өңіл-күй,
қарым-қатынас, ойлау, өзге сөзбен айтсақ- тақырып пен
аудитория) және «сыртқы» (пішіні, құрылымы) теориялық
белгісі көрінетін әдеби шығармалар тобын атайды.
Жанр формалары

Лирикалық формалардан өлеңді, өзара тақырыптық ерекшеліктері
мен көтерген мпәселелері бойынша байланысты өлең циклдерін –
лирикалық поэманы байқауға болады. Сонымен қатар, көптеген ұлттың
төл әдебиеттерінде әртүрлі өлең үлгілері туындады. Айталық, өлеңдік-
строфикалық формасы. Олардың кебіреулері ұлт әдебиетінің шегінен
шығып, халықаралық дәрежеде мойындалды. Бұған мысалдар легін
келтіруге болады: эллегия, сонет, ертегі, өлең, поэма, эпопея (бұған
әрине мысал мен балладаны қосуға болады), повесть, әңгіме, пьесаның
түрлері және ақ өлең үлгілері осының дәлелі. Бұл формалардың әр түрі
әр дәуірде өмір сүрген әрі әр бағыттағы жазушылардың
шығармаларында әртүрлі жанрлық мазмұнды білдіреді.
Осы тұста мынадай қорытындыға келуге болады: жанр - шығарма
мазмұнының түрлі қыры болып табылады. Жанрлар (жанр мазмұнының
ерекшелігі) - әр жеке тектің шегіндегі логикалық бөлінген түрлер емес,
көркем шығарманы тек пен жанрға бөлу «бір логикалық кеңістікте» емес,
әр «кеңістікте» түрліше себептерге байланысты туындайды.
М.М.Бахтинні ң жанрлы қ т ұжырымдамасы

М.М.Бахтиннің жанр теориясына қосқан
үлесі мол. М.М.Бахтиннің концепциясының
конструктивтілігі және де қайшылығы
отандық және батыстық әдебиеттану
ғылымында үлкен қолдауға ие болды.
Жанрлық типологияны қарастыратын болсақ,
концепция даралығымен ерекшеленеді.
Ғалымның теориялық ережелері кеңінен
танымал.
Бахтиннің жанрлық тұжырымдамасынан
мынадай үш мәселені атап айтуға борлады:
1.Шығарманың жанры және ішкі
диалогтылығы;
2.Шығарманың жанры мен құрылымы;
3.Әдебиеттану ғылымының тарихындағы
жанрлар, олардың генезисі мен дәстүрі.
Осы проблемалардың барлығы жанр
типологиясына байланысты.
Шығарманы ң жанры мен құ рылымы

Ғалымның әдеби жанрға деген
қызығушылығының артуын түсінуге болады.
Өйткені бұл «көркем тәжірибені сыртқа
шығарудың айқын формасы» ғой. Яғни,
мазмұнды форманың айқын мысалы. Бахтиннің
негізгі еңбегі жанрлардың мазмұндық
ерекшелігін дәлелдеуі болды. Ғалым жанрдың
қандай да бір поэтикалық құрылымының
тұрақты элементін қарастырса да, ол өзінің
мазмұндылығымен түсіндіріледі. Бахтиннің
зерттеулері ғалымдар арасында жанр туралыі
семиотикалық көзқарастың қалыптасуына
себепші болды. Әдебиет бойынша
семиотикалық жұмыстарда жанрлардың
семиотикасына арнай назар аударылған.
Өйткені бұл өнердің даму сатысының бастапқы
кезеңіндегі поэтика болып табылады.
М.С.Каганны ң жанрлы қ
классификациясы
М.С. Каганның теориясы төрт тарапты жанрлық классификацияны ң жобасы
ретінде белгілі. Жанрлар «тақырыптық», «танымдық» тұрғыдан, «аксиологиялы қ»,
(трагедия-комедия), сондай-ақ үлгілі моделдер құруы бойынша (очерк, мысал)
дифференцияланады. Осып принциптердің әрқайсысының өзіне тән құрылымы бар.
Каганның сызбасын әдебиетте пайдалану көп дау туғызады. Жетекші мазм ұны
проблемалық дәрежеде болғандықтан, тақырыптық немесе сюжеттік-та қырыпты қ
шектеу (прозада махабаттық-психологиялық, әлеуметтік-талдау, тұрмыстық,
рыцарлық, әскери, детективті жанрлар бөлінген) шартты түрде. Шы ғарма м әтініні ң
баяндау арқылы берілуі эпикалылығының, мәтіннің медиативтілігі – оның
лирикалылығының, туындының диалог арқылы берілуі – драмалы қ тегіні ң кепілі.
Негізінен алғанда Каган терминологиялық нақтылыққа қатты жүгінген. Екінші
жағынан алар болсақ, зерттеуші шартты терминдерді де пайдаланған. Оларды атап
айтар болсақ: ұлттық-тарихи, этологиялық, жанрлардың романтикалы қ тобы. Ғалым
ұлттық-тарихи (батырлық) және романдық жанрдың арасындағы мазм ұнды қ
айырмашылықты атап көрсетеді. Каганның түсінігі бойынша ұлттық – тарихи,
этологиялық және романдық жанрлар – көркем әдебиеттің даму формасы. Каган
жанрдың төртінші тобы бар деген тың түсінік айтып, о ған әдебиетті ң е ң к өне
жанры мифті жатқызады. Ғалым жанр формас деген түсініктің д әстүрлі т үрде бізді ң
санамызда жанр ретінде қалыптасқандығын айтады. Біз ертегі жанры, әңгімен
жанры, роман, повесть жанры деп айтамыз, б ұл бізді ң санамызда әбден са қталып
әдебиетішлер мен сыншылардың терминолгиясында бекіді. Біра қ та жанр м әселесін
дұрыс шешу үшін бұл көзқарастардан айну қажет дейді. Ол жанр на қты тарихи емес,
типологиялық құбылыс деп таниды. Каган өзінің зерттеу нысанасын на қты
көрсететін «жанрлар тобы» деген терминге көп то қтал ғаны түсінікті жайт. Ғалымды
бәрінен бұрын жанрлар тобын ортақтастыратын қырлары қызы қтырады. Айталы қ,
этологиялық жанр ретінде сатираның, идилияның, утопияны ң ұқсасты ғы. Каганның
зерттеулері әдебиеттану классификациясын жанрлық типология ретінде қарастыру
тәжірибесімен құнды. Бұл ретте, бір шығармада бірнеше жанрлы қ тенденцияны ң
тоғысқандығы айтылады. Бұл топтар әдебиеттің тарихи даму кезе ңіні ң әр
сатысында әртүрлі қатынасқа түсіп отырады. Каганның ғылыми зерделеулері
бойынша әдебиеттегі тек пен түрді, жанрды тек қана шартты түрде б өлуге болады.
Тест сұрақтары
$$$ 1 В
Эстетиканы анықтаудың үш шартын атаңыз?
А) бірізділік, құрылым, тұтастық
В) тұтастық, үйлесім, айқындық
С) суреткерлік, идея, нақтылық
Д) шеберлік, көркемдік, танымдық
Е) тәрбиелік, айқындық, суреттеу

$$$ 2 С
“Әдеби ағым” дегеніміз не?
А) мақсат-мүдде бірлігінен туған шығармашылық үндестік
В) мақсатқа сай суреттеу
С) бірнеше қаламгерге тән шығармашылық бірлік
Д) көркем өнердегі көрініс
Е) ғылыми ілім

$$$ 3 А
Әдебиет поэтикасы туралы алғашқы теориялық негіз кімнің еңбегінен алынған?
А) Аристотель
В) М.Бахтин
С) З.Ахметов
Д) В.Белинский
Е) В.Е.Хализев
$$$ 4 Д
Ерте орта ғасырда өмір сүрген, абсолютті сұлулық туралы пікір айтқан әдебиет өкілі кім?
А)Аристотель
В)Г.Флакк (б.д. 65-8 жж.)
С)Ф.Аквинский (1225-1274 жж.)
Д)А.Августин (б.д.д. 354-430 жж.)
Е)А.Яссауи

$$$ 5 Е
Әдебиет теориясының негізі қай ғасырда қаланған?
А) 15 ғ.
В) 19 ғ.
С) 11 ғ.
Д) 21 ғ.
Е) 18 ғ.

$$$ 6 С
Мифологиялық мектептің іргетасын қалаушылар кім?
А) К.Н.Юнг
В) Т.Бенфей
С) Я.Гримм және В.Гримм
Д) Н.Конрад
Е) А.А.Потебня
$$$ 7 А
З.Фрейдтің еңбегін атаңыз?
А) “Психоанализге кіріспе”
В) “Салыстырмалы әдебиеттану”
С) “Жылжымалы эстетика”
Д) “Текст өнімділігі”
Е) “Поэтикалық тілдің рефолюциясы”

$$$ 8 В
1920 жылы орыс зерттеушілері құрған ғылыми ұйымны ң аты?
А) Тәртіп параметрі
В) ОПОЯЗ
С) Тұрпайы социологизм
Д) Жаңа сын
Е) Тұрақтылық және тұрақсыздық

$$$ 9 Е
Формализмнің ірі өкілдерін атаңыз?
А) К.Н.Юнг, А.А.Потебня
В) Т.Бенфей, Н.Конрад
С) Я.Гримм және В.Гримм
Д) Аристотель, Р.Якобсон
Е) В.Шкловский, Р.Якобсон, Ю.Тынянов, Б.Эйхенбаум

$$$ 10 С
Қазақ әдебиеттнуындағы алғашқы (1926 ж.) теориялы қ кітап?
А) “Әдебиет теориясы”
В) “Сөз өнері”
С) “Әдебиет танытқыш”
Д) “Әдебиеттану ғылымының негіздері”
Е) дұрыс жауап жоқ
Назарларыңызға рақмет!

Ұқсас жұмыстар

ФОЛЬКЛОРЛЫҚ ШАҒЫН ЖАНРЛАР ПОЭТИКАСЫ

Көркем шығармадағы суреткер шеберлігіне аса ден қоятын ғалым

ДРАМАТУРГИЯ ЖАНРЫ, ТАҚЫРЫПТЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ

Әдебиет тегі

Бейнелеу өнерінің түрлері мен жанрлары

М. Әуезов Абай жолы романы туралы ақпарат

Бейнелеу өнерінің түрлері мен жанралры

Атың шықпаса, жер өрте мақалы туралы жер өртеп шығарған атыңның несі мұрат

Жауынгерлік жанр

Бейнелеу өнерінің жанрлары. 5-сынып

Пәндер