Мектепке дейінгі кезеңде тілді қатынас құралы ретінде пайдалана білуі

Презентация қосу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Мектепке дейінгі кезеңде тілді қатынас
құралы ретінде пайдалана білуі.
Мектепке дейінгі кезеңдегі балалардың
сенсорлық дамуы.

О Р Ы Н Д А Ғ А Н : У РА З Б Е К О В А Б А Л Ж А Н
Т Е К С Е Р Г Е Н : К УЛ М Ы Ш Е В А Н . А .

Семей, 2015 жыл.
Мектеп жасына дейінгі балаларда тілдің
дамуы

Мектеп жасына дейінгі балалардың
психофизиологиялық дамуына негізделетін тілдерді ң
үштұғырлығын оқытудың өз ерекшеліктері бар.
Психологтардың пайымдауы бойынша мектеп жасына
дейінгі балалардың қабылдауы, есте сақтауы, зейіні
еріксіз болады. Балалар өз қабылдау үдерісін бас қара
алмайды, кез-келген затты өздігінен талдай алмайды.
Балалардың есте сақтауы тек қана фотографиялық
сипатта болады, сонымен бірге мектеп жасына дейінгі
бала барлық қабылдағанын кейін қолдануды
ойланбайды.
Бала зейінінің ерекшелігі — назарын сырттағы көзге
түсер заттармен аударатыны. Қабылданатын заттарға
қызығушылық сақталып отырғанға дейін зейіні
жинақталған болып тұрады. Негіз қалаушы сөйлеу
дағдылары мен іскерліктері мектеп жасына дейінгі
балаларға әлі тән емес, бұл мидың оң жақ жарты
шеңберінің сол жарты шеңберіне қарағанда
артығырақ дамығанына байланысты. Бұл мектеп
жасына дейінгі балалар қиын логикалық тізбектерін
құруды, біртипті фразаларда сөздерді алмастыра
алуды, фразаны лексикалық бірліктер ретінде
қабылдай алмайтынына әкеліп соғады. Сондықтан,
оқыту осы ерекшеліктерді ескере отырып құрылуы
және бастауыш мектептегі оқытудан айырмашылығы
болуы қажет.
Тілдерді меңгеру үшін ең қолайлы кезең ретінде 4-
5 жас аралық екендігін мамандар атап көрсетуде.
Психологтар (Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн,
А.А. Леонтьев, Б. Уайт, Дж. Брунер, В. Пенфильд,
Р.Робертс, Т. Элиот) бала төрт жасынан бастап ересек
адамға қарағанда шет тілдерін оңай меңгере
алатынын пайымдайды.
Осы жаста тілдік материалды есте сақтауы берік
болады, фонематикалық естудің жоғары деңгейі
белгіленеді. Шет тілді меңгеруде үзіліс болса да,
меңгерілген дағдылар ұзақ уақытқа дейін
сақталатын болады. Мектепке дейінгі жастағы
меңгерілген сөйлеу жылдам қалпына келетіндігі
белгілі.
Мектеп жасына дейінгі балалардың басқа тілді
меңгеруі (қазақ, орыс, ағылшын негізгі ана тілге
байланысты) өз ерекшеліктері бар, олар осы жас
аралығындағы балалардың психофизиолоиялық
ерекшеліктерінде негізделеді. Психологтардың
пайымдауынша мектеп жасына дейінгі жастағы
балалардың қабылдауы, есте сақтауы мен зейіні
еріксіз сипатта болады. Балалар өз қабылдау үдерісін
басқара алмайды, кез келген затты өздігінен талдай
алмайды. Балалардың есте сақтауы ерекше
фотографиялық қасиетке тән, бірақ, сонымен қатар,
қабылданатынның барлығын кейін қолдануды олар
ойланбайды.
Сөздік қорын дамыту бойынша жұмыс келесі бағыттарда жүргізіледі:

- белсенді және пассивті сөздік қорын байыту;
- сөздікті бекіту мен нақтылау;
- сөздікті белсендіру;
- әдеби тілден тыс сөздікті жою.
Сөздік жұмысының мазмұнын
күрделілендіру келесі бағыттардан тұрады:

- заттар мен құбылыстар тұтастай қабылдаумен бірге
сөздікті меңгеру;
- заттар мен құбылыстардың қасиеттерін,
бөлшектерін, олардың қатынастарын білдіретін
сөздерді түсіну арқылы сөздіктің өсуі. Бұл үдеріс
қабылдауға, талдау мен салыстыру сияқты ойлау
операцияларға қабілеттілікті қажет етеді;
- қарапайым түсініктерді білдіретін сөздерді
лексикаға кіргізу. Заттар мен құбылыстарды маңызды
белгілері бойынша жалпылау іскерлігін қалыптастыру.
Балалар сөйлеу кезінде төмендегідей
біліктер мен дағдыларды білуі тиіс:

- айналадағы адамдармен қарым-қатынас орнату үшін қажетті,
балалардың әлеуметтік-адамгершілік т үсініктерін білдіретін с өздер
мен сөйлемдерді;
- заттардың және олар жасалған материалдарды ң атауларын
(ағаштан, қағаздан, пластмассадан);
- тірі жандардың және олардың тіршілік орталарыны ң атауларын,
кейбір еңбек үдерістерін (жануарларды ң қоректенуі, к өк өністерді
өсіру, кірді жуу, дастарханға ыдыстарды даярлау ж әне т.б.);
- заттарды, тірі жандарды, табиғи құбылыс бөліктерін, оларды ң
қасиеттерін және сипаттарын; түстердің реңдерін, д әмдік сапасын,
объекттердің және құбылыстардың сапа дәрежесін белгілейтін
сөздерді;
- түрлерді жалпылауды білдіретін сөздерді ме ңгеріп,
қолданулары тиіс.
Сөйлеудің лексикалық жағы

Жиі қолданылатын сөздік қорға бір уақытта 4-5 жа ңа
сөз кіреді. Енгізілген сөздердің арасында бір-бірімен
байланысы бар бірнеше сөздер болуы шарт.
Балаларға ана тілінің құрамына кірмейтін сөздерді
жаттауға беру дұрыс емес. Балалар ға ұсынылатын жа ңа
лексика баланың санасында жатталып, сіңіп қалуы тиіс.
Ортаңғы топта шет тілдеріндегі сөздік қорлары 100-150
лексикалық бірлікті құрауы тиіс, оның ішінде 1-ден
бастап 5-ке дейін санау, бір-бірімен сөйлесу кезіндегі
жалпы қолданатын сөздер, тұрмыстық заттарды ж әне
киім-кешекті сипаттайтын сөздер бар.
4-5 жастағы балалардың сөйлеуін дамыту

4-5 жастағы мектеп жасына дейінгі бала өзін
қоршаған табиғатқа: жануарларға, өсімдіктерге,
ауа-райының құбылыстарына деген белсенді түрде
қызыға бастайды. Бұл жас кезеңінде «Неге?», «Не
үшін?», «Қайдан?» деген сұрақтар пайда болады.
5 жастағы балалар үшін табиғат жайлы білу
қажет болса, сондай-ақ қоршаған орта туралы
білулері қажет.
Балалардың танымдық және сөйлеу
мүмкіндіктері едәуір өседі. Мектеп жасына дейінгі
ортаңғы топтағы балалардың білімге деген
құштарлықтары жоғары, әлеуметтік және табиғи
болмысты меңгеруде белсенділік танытады.
Осы кезеңде балалардың сөздік қоры 2200 сөзге
дейін жетеді. Балалардың ересектермен және
құрбыларымен қарым-қатынас жасау барысында
танытатын дербестігіжене ынталылығын тәрбиелеу -
4 жастағы балалардың сөйлеу дағдыларын дамыту
бойынша негізгі бағыт болып табылады. Балалар
байланыстырып сөйлеу дағдыларын меңгереді, сөздік
қорлары кеңейеді, сөйлемді грамматикалық
тұрғыдан дұрыс құра бастайды.
Байланыстырып сөйлеуді дамыту

Балалар диалогтік және полилогтік сөйлеу білігін ме ңгеріп,
айналадағы адамдармен қарым-қатынасты жеңіл жасайды.
Сұрақ қояды, қойылған сұрақтарға жауап береді, құрбыларының
жауаптарын тыңдайды, ортақ сұхбатта ынталылы қ танытады,
әңгімелесушінің сөзіне кедергі келтірмей сөзін тыңдап содан кейін
сөйлейді, әңгімелесу барысында тәрбиешінің к өмегіне ж үгініп
қойылған сұрақтың мәтініне байланысты түрлі типтегі с өйлемдерді
қолданады.
Балалар ересектерге және құрбыларына сыпайы сөйлеу м әнерін,
ризашылықпен сөйлеуді, ренішін және наразылығын білдіруге
үйренеді. Өзінің және құрбылыраның сөйлеу барысында жіберген
қателерін жөндейді.
Монолог құру біліктерін меңгереді: заттарды сипаттап 5-6
сөйлемнен тұратын әңгіме құрайды, өзінің көрген-білгенін айтып
әңгімелеп береді, әдеби туындыларды мазмұндайды.
5-6 жастағы балалардың сөйлеу дағдысына сипаттама

Мектепке дейінгі ересек жастағы балалар ана тілін еркін
меңгереді. Тілдің белсенді сөздік қоры 2500-3000 с өзді
құрайды. Бұл балалардың үлкен тәжірибесімен (алдыңғы
кезеңдермен салыстырғанда), олардың зияткерлік
қабілеттерінің дамуымен: көп бейнелі байланысын құру
іскерлігімен, бар білімдерін жеңіл қолдану, жалпылап,
қорытынды жасай білуімен байланысты.
Балалар өзара қарым-қатынастың талдау,
адамдардың адамгершілік қырындағы қылықтарын,
дәлелді бағалай білудегі мәселелерін меңгере
бастайды. Балалар диалогтік және полилогиялы қ
сөйлеу іскерліктерін меңгереді: қоршаған ортамен
қуана тілдік қарым-қатынасқа түседі. Олар ұжымдық
әңгімелесулерге қатысып, сыпайы түрде сөйлесудің
қабылданған нормаларын: әңгімелесушіні мұқият
тыңдау, сұрақты дұрыс қою, сұратарға жауап беру,
балалардың жауабын тыңдау, ұжымдық
әңгімелесулерге қатысу, ортақ әңгімені қолдау,
әңгімелесушіні бұзбай кезекпен сөйлеуді қолдана
алады.
Сөздікті дамыту

Балалар тұрмыстық сөздікті, табиғат пен тұрмыстық
заттардың атауларын, олардың қасиеттері мен сапаларын,
құрылымын, материалы мен оның ерекшеліктерін
білдіретін сөздерді дұрыс және нақты қолдануды белсенді
меңгерулері тиіс. Нысанның пішіні, өлшемі мен бас қа да
белгілерін білдіретін сөздерді меңгеруді жал ғастыру.
Ересектер тобында (5-6 жас) балалар материалдарды ң
неден жасалынғаны, олардың қасиеттері туралы көбірек
білулері тиіс. Кейбір заттар мен бұйымдарды ң дайындалу
үдерісін білу (пісіру, жасау, тігу, үтіктеу және т.б.). Алты
жаста балалардың сөздігі заттардың материалы, қасиеті
мен күйін жалпылайтын сөздермен толықтырылады.
Тілдің грамматикалық дұрыстығы

Мектепке дейінгі ересек жастағы балалар тілді ң
барлық негізгі грамматикалық түрлерімен
қолданулары тиіс. Балалар құрбыларының тіліндегі
грамматикалық қателерді анықтауға және оларды
жөндеуге; грамматикалық формаларды дербес
қолдануға үйренеді.
Тілдің дыбыстық мәдениеті

Мектепке дейінгі ересек жастағы балалар дыбыстарды
дұрыс айтуға және сөздерге дыбыстық талдау жасау
іскерліктеріне үйретіледі. Олар ана тілінің барлық
дыбыстарын анық, дұрыс айта білулері тиіс. Күнделікті
сөйлесу барысында дыбыстарды дұрыс айта білуге
жаттығады.
Өлеңдерді оқып, әдеби шығармаларды мазмұндау
барысында балалар түрлі дауыс ырғағының
құралдарымен қолдана білуі тиіс: сарын, сөйлеу ырғағы,
қисынды екпін. Бұл құралмен балалар өзіне ту ған емес
(қазақ және ағылшын) тіліндеріндегі өлеңдерді оқу және
әдеби шығармаларды мазмұндау барысында да
қолданулары тиіс.
Монологты сөйлеуді үйрену

(5-6 сөйлемнен құралған) заттар туралы әңгімелер,
және тәжірибе оқиғаларын құрастыру; әдеби
шығармалардан түсінігін айту, суреттер бойынша
мәтін құрастыру. Ойыншықтар, суреттер бойынша
баяндамалық әңгімелер шығару, жұмбақтар мен
салыстырмалы жұмбақтар құрастыру.
Мектепке дейінгі кезеңдегі балалардың сенсорлы қ дамуы

Баланың сенсорлық дамуы – бұл заттардың сыртқы
қасиеттері туралы ойларының қалыптасуы ж әне оны қабылдай
білуі: олардың пішіні, түсі, көлемі, ке ңістіктегі орналасуы,
сонымен қатар иісі, дәмі т.б. мектепке дейінгі жаста сенсорлы қ
дамудың мәнін бағалау қиын.
Дәл осы жаста сезім мүшелерінің әрекетін жетілдіру, қорша ған
орта туралы білімін жинақтау ға қолайлы кез. Мектепке дейінгі
педагогика саласындағы атақты шетелдік ғалымдар (Ф.Фребель,
М.Монтессори, О.Декроли), сонымен қатар педагогика мен
психологияның атақты Ресейлік өкілдері (Е.И.Тихеева,
А.В.Запорожец, А.П.Усова, Н.П.Сакулина т.б.) толы ққанды
сенсорлық дамуды қамтамасыз етуге бағыттал ған сенсорлы қ
тәрбие мектепке дейінгі тәрбиелеудің негізгі жа ғы болып
саналатынын айтқан.
Сенсорлық даму, бір жағынан баланың жалпы
ақыл-ойының дамуының іргетасын құрайды, бір
жағынан өзіндік мәні бар, өйткені толыққанды
қабылдау баланы балабақшада, мектепте оқыту үшін
қажет. Қоршаған орта құбылыстары мен заттарын
қабылдаудан тану басталады. Танудың басқа түрлері
– есте сақтау, ойлау, елестету – қабылдау негізінде
құралады. Сондықтан қалыпты ақыл-ойдың дамуы
толыққанды қабылдауға сүйенусіз мүмкін емес.
Баланың мектепте оқуға дайындығы оның сенсорлық
дамуына байланысты болады. Кеңестік психологтармен
жүргізілген зерттеулер көрсеткендей, бастапқы о қу
(әсіресе 1 сыныпта) барысында балаларда туындайтын
қиындықтар қабылдау дәлдігінің жеткіліксіздігіне
байланысты. Нәтижесінде әріптерді жазуда, суретті салуда
қисықтық, еңбек сабағында жасаған заттарында дәлдік
жоқ болады. Кейде бала ден шынықтыру сабағында ғы
қимылдарды қайталай алмайтын жағдай болады. Бірақ
мәселе тек мұнда емес. Музыкант, суретші, сәулетші,
жазушы, құрастырушының табысын қамтамасыз ететін
ерекшеліктерінің қатарында сенсорлық қабілеттер
маңызды орын алады. Сенсорлық қабілеттің бастауында
ерте жаста жежетін сенсорлық дамудың жалпы деңгейі
жатыр. Сенсорлық тәрбиелеудің басты бағыты -баланы
сенсорлық мәдениетпен азықтандырудан тұрады.
«Сенсорлық мәдениет» ұғымы мектепке дейінгі
педагогикаға М.Монтессоридің жұмыстарының
арқасында енді. Бірақ, ол мұндай мәдениетке қол
жеткізу үшін баланың сезім мүшелерін заттарды ң
түсін, көлемін, пішінін ажыра білуге жаттықтырып
отыру жеткілікті деп санаған. Мұндай көзқарас қате
еді, ол баланың дамуы түбегейлі жануарлар
баласының дамуынан айырмашылығы барын
ескермеді. Баланың сенсорлық мәдениеті – адамзат
жасаған (заттардың түсі, пішіні туралы жалпыға орта қ
қабылдаулар) сенсорлық мәдениетті меңгеру нәтижесі.
Сенсорлық үлгілерді меңгеру – ұзақ және қиын
процесс. Бұл қандай да бір затты дұрыс атау ға үйрену деген
сөз емес. Әр қасиет туралы дәл нақты білу керек, ж әне е ң
бастысы оны әртүрлі заттардың қасиетін әртүрлі жағдайда
пайдалана білу қажет. Басқа сөзбен айт қанда, сенсорлы қ
үлгілерді меңгеру – бұл оларды заттардың қасиеттерін
бағалау кезінде «өлшем бірлік» ретінде қолдану.
Осы оқулықта пішін, көлем және түсті қабылдау аясында
балаларды сенсорлық тәрбиелеу туралы сөз болмақ. Осы
қасиеттермен таныстыру балабақшадағы сенсорлы қ
тәрбиелеудің негізгі мазмұнын құрайды. Бұл түсінікті,
өйткені дәл пішін, көлем және түс заттар мен құбылыстар
туралы көруді қалыптастыру үшін маңызы зор. Пішін,
көлем және түсті дұрыс қабылдай білу мектептегі к өптеген
пәндерді меңгеруге қажет.
Әр жаста сенсорлық тәрбиелеу алдында өзіндік
мақсаттар тұрады, сенсорлық мәдениеттің белгілі бір
бөлігі қалыптасады.
Бір жас кезінде негізгі міндет бала ға заттардсыры ң
қасиеттеріне назар аударуын дамыту, жеткілікті байлықты
және сыртқы ортаның алуан түрлілігін ұсыну болып
табылады. Балада ұстау қимылдары қалыптаса бастағанда,
бұл мақсатқа тағы бірі қосылады- балаға заттың пішіні,
көлемі және кеңістікте орналасуына ұмтылу қимылдарын
дағдыландыру қажет. Ақырындап мұндай дағдылар бала
үшін нақты мән бере бастайды («кішкентай»-бұл бір
қолмен ұстауға болатын нәрсе, «үлкен»- екі қолмен,
«домалақ»- толықтай алақанмен ұсталады, «төртб ұрыш»
— затты саусақпен екі жағынан ұстайтын нәрсе т.б.).
Мектепке дейінгі тәрбиелеу тәжірибесінде
балаларды екі-үш түспен және пішінмен таныстырып,
балалардан оларды есте сақтап, дұрыс атауын талап
ету сияқты ескірген беталыс әлі де кездеседі. Қазіргі
заманғы зерттеулер көрсеткендей, мұндай оқыту
баланың сенсорлық дамуына аз себеп болады,
заттардың қасиеттері туралы ақпараттардың аясын
шектейді. Онымен қоймай, әртүрлі қасиеттерді
жаттау олардың басқа түрлеріне балалар назар
аудармайды. Нәтижесінде қабылдаудың өзіндік
қателіктері пайда болады: егер бала мысалы, сары
түсті білсе, бірақ қызыл сары түсті білмесе, ол қызыл
сары түсті қателесіп сары деп қабылдайды.
Үш жастан бастап балаларды сенсорлы қ т әрбиелеуде
негізгі орында оларды жалпыға ортақ сенсорлық
үлгілермен және оларды пайдалану тәсілдерімен таныстыру
тұрады.
Түсті қабылдау аясында сенсорлық үлгілер ретінде
хроматикалық (түсті) түстер қолданылады (қызыл, қызыл
сары, сары, жасыл, көгілдір, көк, күлгін) және
ахроматикалық түстер – ақ, сұры, қара.
Хроматикалық түстер спектрде қатаң кезекпен қызылдан
күлгінге қарай сәулелік толқынына байланысты
орналасқан. Хроматикалық түстер екіге бөлінеді – жылы
(қызылдан сарыға дейін) және суық реңктер (жасылдан
күлгінге дейін). Әр хроматикалық түстің белгілі ашықтығы
және қанықтығы бар. Ашықтық – бұл берілген түстің ақ
түске жақындығы, ал қанықтық – оның тазалық деңгейі.
Пішін үлгілері ретінде геометриялық фигуралар
қолданылады. Сенсорлық мәдениетке тәрбиелеу
аясында олармен таныстыру оларды қарапайым
математикалық ойлардың қалыптасуы кезіндегі
оқытудан айырмашылығы бар. Пішін үлгілерін меңгеру
деп төртбұрыш, тік төртбұрыш, шеңбер, сопақ,
үшбұрышпен таныстыруды айтады. Кешірек сонымен
қатар трапеция пішіні енгізіледі. Бірақ барлы қ
жағдайда оны талдамай (бұрыштардың саны мен
көлемін, жақтарын көрсетпей), сәйкес пішіндерді тану,
оны атау және онымен әрекеттесу керек. Тік
төртбұрыш пен төртбұрыш, сопақша мен
шеңбердігеометриядағыдай сәйкестірмей, жеке
фигуралар ретінде беріледі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

Дүйсенова Ж.Қ., Нығметова Н.Қ. Балалар
психологиясы. Алматы, 2012 жыл.
Мухина В.С. Мектеп жасына дейінгі
балалар психологиясы. 1986ж.
Кулагина И.А. Возрастная психология: Развитие
ребенка от рождения до 17 лет. – М., 1998.

Ұқсас жұмыстар

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ НЕГІЗГІ ЕРЕЖЕЛЕР

Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы ойынның психологиялық - педагогикалық ерекшелігі

Зердесін дамыту

Дидактикалық ойынның маңызы

Ағылшын тілін ойын арқылы оқыту

Тар мағынасында - бір сөздің барлық формаларының жүйесі

Жас тәрбиешінің педагогикалық технологиясы

Тіл мәдениетін жетілдіру

Сюжеттік-рольдік ойындар

ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ЖАЛПЫҒА МІНДЕТТІ СТАНДАРТЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

Пәндер