Қабілет туралы түсінік

Презентация қосу

Қабілет туралы
түсінік.
Нышандар
қабілеттің
органикалық
шарты ретінде
Орындаған : Асқар Ақбота ПХ-
Оқытудың табыстылығы мен қабілетінің сәйкестігі.
Адамның қабілеті мен дамуы. Қабілеттің жіктелуі. Жалпы
қабілеттің сипаттамасы. Теориялық және тәжірибелік
қабілеттер.
Қабілетті дамыту дейгейлері және дербес
ерекшеліктері. Қабілетті дамыту деңгейлерінің негізгі
жіктелімі. Туа біткен талаптылық пен генотип. Бейімділікті
әлеуметтік шарттастырылған үрдісте дамыту.
Потенциалды және актуалды қабілеттер. Жалпы және
арнайы қабілеттердің сәйкестігі. Дарындылық. К.А.
Гельвецияның қабілет тұжырымдамасы. Шеберлік және
талант. Данышпандық.
Адами қабілеттің жаратылысы. Қабілеттің алғашқы
теориясы. Френология. Ф.Галлей және Ф. Гальтонның
қабілет тұжырымдамасы. Қабілетті зерттеудегі Егіздер
әдістемесі. Қабілетті дамытудағы тәрбиелеу ерекшелігінің
маңызы. К.А.Гельвецияның қабілет тұжырымдамасы. Адам
қабілетінің биоәлеуемттік жаратылысы.
Қабілетті дамыту. Қабілетті дамытудың негізгі кезеңдері.
Қабілетті қалыптастырудағы ойынның маңызы. Қабілетті
дамыту және жанұялық тәрбиедегі өзгешеліктер. Қабілетті
неге әр түрлі табыстарға қол жеткізетінін түсіндіруге
талаптанған кезде, көбінесе, қабілет ұғымын негізге аламыз,
адамдар табысының әр тектілігін тек осымен ғана түсіндіруге
болатына тоқталамыз. Бұл ұғым біреулердің дағдылар мен
іскерлікті тез игеру немесе білімді жылдам қабылдап алуының
немесе басқалардың ұзақ, тіптен қиналып үйренуінің себептерін
зерттеген кезде пайдаланады. Қабілет дегеніміз не?
Тәжірибеде “қабілетң сөзінің алуан түрлі салада кең қолданыста
қолданылатын сөз екенін атап өтуіміз керек. Әдетте, қабілетпен
қандайда бір немесе бірнеше іс-әрекеттің табысты орындалу
шарттары болып табылатын   дербес ерекшеліктер түсіндіріледі.
Алайда, “қабілет” термині психологияда оның бұрыннан және
кеңінен қолданғанына қарамастан, көптеген авторлар бірнеше
мәнде түсіндіреді. Егер қазіргі кездегі қабілетті зерттеу барлық
мүмкін нұсқаларды жинақтаса, онда оларды үш негізгі типке
бөлуге болады. Бірінші жағдайда қабілетпен барлық мүмкін
психикалық процестер мен жағдайлардың жиынтығын
түсіндіріледі. Бұл “қабілет” терминінің неғұрлым кеңірек және ең
көне түсіндірмесі. Екіншіден қабілетпен іс-әрекеттің сан алуан
түрлерін адамдардың табысты орындауын қамтамасыз ететін
іскерлік пен дағдылар, жалпы және арнайы білімнің дамуының
жоғары деңгейі түсіндіріледі. Аталмыш анықтама XVІІІ-XІX
ғасырдың психологиясында пайда болып, қабылданған және де
Отандық психологияда қабілетті тәжірибелік зерттеу
көбінесе соңғы    ықпал негізінде құрылуда. Оның дамуына
елеулі үлес қосқан отандық белгілі ғалым Б.М.Теплов. Ол
“қабілеттің” төмендегідей негізгі үш түрін бөліп көрсетті.
Біріншіден, қабілетпен бір адамның келесісінен
өзгешеленетін дербес-психологиялық ерекшеліктер
түсіндіріледі; барлық адамдар бірдей болатын қатынаста
қасиеттілік туралы сөз болған жерде қабілеттілік туралы
ешкім сөз етпейді.
Екіншіден, қабілет деп қандайда бір немесе көптеген
әрекеттердің орындалуының табыстылығына қатысы бар
жалпы алғанда дербес ерекшеліктерді атайды.
Үшіншіден, “қабілет” түсінігі аталмыш адамда
қалыптастырылған дағдылармен немесе іскерлікпен, сол
білімділікпен сәйкес келмейді.
Қабілеттің онтогенезде даму мәселесі бойынша профессор
С.М. Джакупов өзінің еңбектерінде көрсетеді:
Қабілеттердің нышандар негізінде қалыптасуы туралы
мәселе әлі күнге дейін шешілген жоқ. Іс- әрекет барысында
нышан қабілетке айналады дегентұжырымның өзі де әлі
Қабілеттің генезис мәселесінің мәні , оны тек шешу арқылы
қабілеттің даму механизмін түсіну нәтижесінде олардың
мақсатты қалыптасуы мен диагностикасын жасауға мүмкіндік
береді. Бұл мәселені шешудегі ерекше жетістіктер С.Л.
Рубинштейннің еңбектерінде көрінеді.Ол адамды
жануарлардан бөлетін қабілеттер оның табиғатын құрайды
деген.Бірақ адам табиғаты – тарихи өнім болып табылады.
Сондықтан да адам табиғатының қалыптасуы мен өзгеруі
тарихи процесс негізінде жүреді.( адамның еңбек іс- әрекеті
нәтижесінде қалыптасады) Бірақ Рубинштейн осы мәселені
нақтылағысы келгенмен, сол мәселенің шешімінен
алшақтайды.” Нышандар- қабілеттің алғышарты,- дейді С.Л.
Рубинштейн. Қабілет нышандар негізіндн дамымағанмен,
кабілет бәрі бір нышанның функциясы болып табылмайды,
керісінше нышандар алғышарт негізінде дамудың функциясы
болып табылады. Ол индивидтің даму негізіне кіріп, олар өздері
дамиды, яғни ауысып және өзгеріп отырады.
Ең қызығы көптеген зерттеушілер қолданбалы есептерді
шешуде қабілеттер генезисі мәселесін пайдаланбайды. Н.С.
Лейтес бойынша: балалық шақта жас ерекшелік дамудың ішкі
жағдайлары қабілеттердің қалыптасу факторы болып
табылады.лейтес жастық шақта дамудың ішкі жағдайы ретінде
Бұл мәселе туралы Крутецский В.А неғұрлым анығырақ:
„ Оқушыда математикаға ешқандай қабілеті байқалмаса, онда
математиканы меңгеруге еш қабілеттері де көмектесе
алмайды. Осындағы бейімділіктің рольі – қызығушылық болып
табылады. Математикаға қызыққан оқушы көп ізденеді,
оқиды, демен өз қабілеттерін дамытып, жаттықтырады.”
Өзіміз көріп отырғандай, қабілеттер генезисі мәселесі мүлдем
қарастырылмайды.Өйткені қабілет мұнда бейімділікке
тәуелділікте көрсетіледі, ал бейімділік қызығушылыққа
негізделеді.
Неліктен зерттеушілер қабілеттердің генезис мәселесінен
қашып, оның қалыптасқан түріне көбірек жүгінеді? Онда
қажеттіліктің органикалық алғышарты мен нышандар мен
қабілеттердің функционалды көріністері арасындағы
өтпелілік қайда деген сұрақ туындайды.
Жоғарыда айтылғандай, бұл мәселені шешуде ерекше
жетістіктерге жеткен С.Л. Рубинштейн еді, бірақ он
нақтылауға тырысқанда шешімнен алшақтағанын көруге
болады. Оның осы мәселені шешуге жақындағаны қабілетті
еңбек іс- әрекеті нәтижесінде құрылатын және өзгеретін адам
табиғаты деп ашуында. Мұнда еңбек іс- әрекетін тарихи
тұрғыда, Энгельстің” Маймылдың адам болу процесіндегі
Басқаша айтқанда, зерттеуші психикалық
функцияның құрылымына, соның ішіндегі
қабілеттілікке, индивидуалды іс- әрекет тұрғысынан
келеді. Сөз арасында айта кетсек, іс- әрекетті
субьект- обьект қатынасында қарастыру тұрғысында
( жоғарыда айтып кеткендей) көптеген психологтар
болды. Солай бола тұра Л.С. Выготский психикалық
функцияның интерпсихикалық мінезін көрсетті. А.Н.
Леонтев бұл жөнінде былай жазды: „ … адамның
сыртқы спецификалық психологиялық процес стер
тек адам мен адам арасындағы қарым- қатынасында
туады; басқаша айтқанда интерпсихологиялық
болып табылады.” Тек одан соң ғана жеке адам
өзінің өмір жолын бастайды, соның барысында
кейбіреулері бастапқы сыртқы формаларын жояды,
яғни интрапсихологиялық процесстерге айналады.
Осылайша, зерттеушілердің қабілет генезисінің
мәселесінен алшақтауы кездейсоқ емес, заңды
Қабілеттегі нышанның қайта құрылу механизмін түсіну үшін
қабілеттерді біріккен іс-әрекет тұрғысында және субъект – объект
қатынасында қарастыру қажет. Мәселені тарихи аспектте
қарастырғанда, еңбек іс-әрекетін жүйелейтін қасиеттердің бірі болып
табылатыын, оның бірлескен мінездемесін еске түсіру жеткілікті.
Бастапқы кезеңде адам іс-әрекетіне потенциалды алғышарт
(нышандар комплексі) ретінде тек еңбек іс-әрекетінде өзі
мәтіндермен біріксе ғана өзекті алғышарт (қабілеттер комплексі) бола
алады. Бұл процестің гипотетикалық нақтылауларын қалдырып,
қорытынды жасайтын болсақ — адамның органикалық нышанның
алғышартын функционалды активті жүйеге қайта құрылуының
шарты- нышандардың бірлескен еңбек іс-әрекетіне енуі болып
табылады.
Субъект – объект қатынасында қабілеттің онтогенезі анығырақ
түсіндіріледі. Жаңа туған нәресте адамның қарым-қатынас жүйесіне
енгенде ғана қабілетке белсендіріліп өзгере алатын, анатомо-
физиологиялықтұрғыда нышандар жүйесі мен адамдық потенциалды
мүмкіндіктер болып табылады. Іс жүзінде адам баласы өзінің алғашқы
күндерінен – ақ міндетті түрде үлкендермен бірлескен іс-әрекетке
енеді. Бұл жағдайда псевдо бірлескен іс-әрекет туралы айтылады.
Мұнда қажеттілікте мотивациялық компоненттер болады, ал оны іске
асыру ересек адамда   шоғырланған. Тек кейін ғана белсенділік үлкен
адамның позициясынан баланың позициясына ауысады. Бірлескен іс-
әрекеттің индивидуалды іс-әрекетке интериоризациясы өтеді. Осы
Қабілеттің концептуалды схемасы былай көрсетілуі мүмкін.
Нышандар белсенділіктің басым бөлігі үлкенде болатын
псевдо бірлескен іс-әрекетке ене отырып, аклғашқы
қабілетке ауысады. Осының қалыптасуы бала дамуындағы
үлкен секіріс, яғни индивидуалды іс-әрекетте жасалатын
элементарлы акттерді жүзеге асыру мүмкіндіктері туады.
Одан кейінгі кезеңде алғашқы қабілет деңгейінде
атқарылатын белсенділік үлкен адам мен бала арасында
бөліне алатын, алатын бірлескен іс-әрекетке енеді. Мұнда
екінші қабілеттер алғашқы қабілеттің синтезі негізінде
құрылады да басында осы процеске ендеген қабілеттің
нышандарына ауысады. Бұл екіншілік қабілеттің пайда
болуын баланың индивидуалды іс-әрекетінде неғұрлым
күрделірек актілерде жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Кейін осы циклдер қайталанады және адамның әлеуметтік
позициясының ауысуымен келуі мүмкін. Бастапқы
кезеңдерде қабілеттің қалыптасуы мен дамуы осы бірлескен
іс-әрекетте партнерға тәелді болса, онда кейінгі
кезеңдерде жеке адамдық факторлар мен компенсаторлы
қабілеттер негізінде индивидуалды қасиеттер біздің
Осылайша, көптеген факторларға тәуелді және мүмкіндік
мінездемеге ие болатын нышандар параметрі және
бірлескен іс-әрекеттегі партнерлер, қабілеттің құрылуы мен
дамуы бірлескен іс-әрекеттің функциясымен және оның
мазмұны мен анықталады. Тек жалпы мағыналық фонд пайда
болғанда және әр партнердің оны қабылдауында ғана
бірлескен іс-әрекеттің құрылуы мүмкін. Демек бірлескен іс-
әрекетке нышандардың енуі (кейін алғашқы, екіншілік
болатын) жалпы мағыналық фондтың пайда болуымен және
оның индивидпен қабылдануы мен жүзеге асуы мүмкін.
Бастапқы кезеңде жалпы мағыналық фонд мазмұны бойынша
эмоционалды болуы мүмкін, және элементарлы жағдайда
оны үлкен мен бала арасындағы эмоционалды контакт деп
көрсетуге болады.
Берілген қабілеттің дамуының концептуалды жүйесі мазмұны
бойынша танымдық және формасы бойынша бірлескен іс-
әрекетті эксперименталды зертеу нәтижесіне негізделген.
Бұл жүйенің жоғары эвристикалық және болжамды
мүмкіндіктері жайында ойлануға негіз бар. Өйткені ол жүйе
қабілеттің генезисі туралы мәселені шешуде және жеке
адамның творчествалық потенциалын анықтауда жаңа
Өкінішке орай, күнделікті тәжірибеде “қабілет” және “дағдылар”
ұғымы әсіресе педагогикалық тәжірибеде әдеттегі қорытындыға
келтіруге жиі теңдестіреді. Бұл тектес классикалық үлгі ретінде
соңынан белгілі суретші болып қалған В.И.Суриковтың сурет
Академиясына түсудегі сәтсіз әрекеті қызмет етуі мүмкін. Суриковтың
қабілеттілігі қаншалықты ерте берілгенімен де, оның сурет салудағы
іскерлігі мен дағдылары әлі болмаған. Академиялық педагогтар
Суриковтың академияға түсуіне бас тартты. Онымен қоса, академия
инспекторы Суриков ұсынған суретті көріп, былай дейді: “Мынадай
суреттер үшін сізге академияның жанынан жүруге тыйым салу керек”.
Академия оқытушыларының қателігі олар қабілеттіліктің болмауынан
іскерлік пен дағдының болмауын ажырата алмауында. Суриков үш
айдың ішінде тиісті іскерлікті меңгеріп, нәтижесінде сол педагогтар
бұл жолы оны академияға лайықты деп қабылдайды, ол олардың
қателіктерін ісімен дәлелдейді.
Қабілет іскерлік және дағды, біліммен сәйкеспейтініне қарамастан,
бұл іскерлік пен білімділік ешқандай байланыссыз дегенді білдірмейді.
Іскерлік пен дағдыны, білімділдікті жеңіл және тез қабылдап алуы
қабілетке байланысты болады. Осы білім мен іскерлікті дер кезінде
игеріп алу, қабілеттің ары қарай дамуына ықпал етеді, сонда лайықты
білім мен дағдының болмауы қабілетті дамытудың тежеуі болып
табылады.
Б.М.Теплов қабілет дамудың үздіксіз үрдісінсіз болуы мүмкін емес деп
санаған. Адамдар тәжірибесіндегі қолданыстан шыққан дамымайтын
Кез келген әрекеттің орындалуының табыстылығы қандай да,
болмасын әр түрлі қабілетке байланысты болады, және де сол бір
нәтижені беретін бұл байланыстыру әр түрлі тәсілдермен
қамтамасыз етілген болуы мүмкін. Бірдей қабілеттерді дамытуға
қажетті талаптың болмауы олардың тапшылығы басқаларының
неғұрлым жоғары дамуының салдарынан толықтырылуы мүмкін.
“Адам психикасының маңызды ерекшеліктерінің бірі қандай да бір
қабілеттің салыстырмалы әлсіздігі салдарынан басқаларының бірдей
қасиеттері тетенше кеңінен орнын өтеу мүмкіндігі болып табылады,
тіпті осы қабілетпен неғұрлым тығыз байланысты әрекетті табысты
орындау мүмкіндігі ескерілмейді. Жетілдірілмеген қабілет сол
адамның жоғары дамығанын өте кең шекте басқалармен орын
толытыруы-деп жазды Б.М.Теплов”. Жалпы алғанда психология
ғылымының көптеген мәселелерінің ішінде ең маңызды орынды
қабілеттер мәселесі алады. Мүмкін бұл ғылыми зерттеуге қиындық
келтіруші мәселенің әрқашан да қызығушылығын жоғалтпауы оның
практикалық маңыздылығында болар. 50-60 жылдары, Ананьев Б.Г.,
Ковалев А.Г., Крутецский В.А., Леонтьев А.Н., Платонов К.К.,
Рубинштейн С.Л., Дружинин В.Н. және тағы басқа Кеңестік
зерттеушілердің еңбектерінің арқасында қабілет мәселесінің барлық
басты аспектілерін ғылыми тұрғыда түсінуге маңызды қадам
жасалды. Рубинштейн С.Л. 30- шы жылдары қабілетке байланысты өз
көзқарасын айта бастайды. Оның алғашқы жұмысының мазмұны
кейінірек „жалпы психология негіздері” оқулығында баяндалды.
Арнайы қабілеттер адамның іс- әрекетінің жеке арнайы
салаларындағы жетістіктерін анықтайды. Ол арнайы қабілеттердің
түрге жікелуінен көрінеді.(математика, музыка, әдебиет т.б.) Жалпы
және арнайы қабілеттердің арақатынасын жалпы мен ерекшенің ара
қатынасы ретінде қарастырады. Ғылымда олардың жіктелуінің белгілі
әрекеттері бар. Бұл жіктелулердің көпшілігі алдымен табиғи немесе
шынайы (өзінің биологиялық шарттастырылуы негізіндегі) қабілет
және қоғамдық-тарихи шығу тегі бар арнайы адами қабілет деп
өзгешеленеді.
Өте көп қабілеттер бар. Ғылымда олардың жіктелуінің белгілі
әрекеттері бар. Бұл жіктелулердің көпшілігі алдымен табиғи немесе
шынайы (өзінің биологиялық шарттастырылуы негізіндегі) қабілет
және қоғамдық-тарихи шығу тегі бар арнайы адами қабілеттер деп
өзгешеленеді.
Табиғи қабілетпен әсіресе жоғарғы, адамдар мен хайуанаттар үшін
ортақ болып табылады деп түсіндіріледі. Мысалы, мұндай қарапайым
қабілет қабылдау, есте сақтау, қарапайым коммуникация қабілеті
болып табылады. Ойлауды белгілі бір көзқараспен, адам үшін ғана
емес, жоғары жануарлар үшін де сипатталған қабілет ретінде
қарастыруға болады. Осы қабілет туа біткен бейімділікпен тікелей
байланысты. Алайда адамның талаптылығы мен жануардың
бейімділігі – бұл екі басқа нәрсе. Адамда бұл бейімділік негізінде
қабілет қалыптасады. Бұл үйрету механизмі арқылы қарапайым
Жалпы қабілетке сан түрлі әрекеттер түрлерінде адамдардың
табыстарын анықтайтындарды жатқызу қабылданған. Мысалы,
аталмыш категорияға қол қозғалысындағы талғампаздық пен
дәлшілдік, есте сақтау, сөйлеу және басқа да ойлау қабілеттіліктері
енеді. Олай болса, жалпы қабілетпен көбінесе адамдарға тән
дараланған қабілеттермен түсіндіріледі. Арнайы қабілет ерекше пайда
болатын қажетті бейімділіктерді жүзеге асыруға және олардың
дамуына арналған, адамдар табыстылығын арнайы әрекеттер
түрлерінде анықтайтындармен жобаланып түсіндіріледі. Ондай
қабілеттерге музыкалық, математикалық, лингвистикалық, техникалық,
әдеби, көркем-шығармашылық, спорттық және т.б. жатқызуға болады.
Адамдарда жалпы қабілеттің болуы олардың арнайы қабілеттің дамуын
жоққа шығармайтынын ескеруіміз керек Қабілет мәселелерін
зерттеушілердің көпшілігі жалпы және арнайы қабілеттер арасында
кереғар ұғым болмайды, олар өзара бірін-бірі толықтырып және
байытып отырады. Сонымен қатар, кейбір жағдайларда жалпы
қабілеттің жоғары деңгейде дамуы белгілі бір әрекет түрлеріне қатысы
бойынша арнайы қабілет ретінде бой көтере алады. Осыған ұқсас кейбір
авторлардың өзара әрекеттері олардың көзқарасы бойынша жалпы
қабілет арнайы қабілетті дамытуға арналған базасы болып табылады
деп түсіндіреді. Басқа зерттеушілер жалпы және арнайы қабілеттің
өзара байланысын түсіндіре отырып, қабілеттің жалпы және арнайы деп
бөлінуі өте шартты екенін атап көрсетеді. Мысалы, шын мәнісінде әрбір
Психологияда қабілеттің даму деңгейін жіктеудің төмендегідей түрлері
жиі кездеседі: қабілет, дарындылық, талант, данышпандық.
Кез келген қабілет өзінің даму процесінде өзінің дамуын алдағы
деңгейде жеткілікті рәсімделуіне қажетті неғұрлым жоғары деңгейге
көтеретін кейбір қабілеттер үшін бірқатар кезеңнен өтеді. Алайда
қабілеттің дамуы үшін алдыменен атлаптылықты құрастыратын
негіздемесі анықталатын болуы тиіс. Бейімділікпен қабілеттілік
дамуының табиғи негізін қалыптастырушы, жүйке жүйесінің анатомия-
физиологиялық ерекшелігі түсіндіріледі. Мысалы, тума бейімділік
ретінде алуан түрлі анализаторлардың даму ерекшелігі шыға келеді.
Солай, музыкалық қабілетті дамытуға арналған негіз ретінде естуді
қабылдаудың белгілі бір сипаттамалары бой көтере алады. Ал
интеллектуалдық қабілет бейімділігі ең әуелі ми қызметінде — үлкен
немесе кіші қозуы, жүйке үрдісінің жылжымалылығы, уақтылы
байланыстарды құрастырудың жылдамдылығы және т.б. яғни,
И.П.Павлов генотип – деп атаған жүйке жүйесінің тума
ерекшеліктерімен айқындалынады. Бұл қасиеттерге мыналар жатады:
— қоздыруға қатысы бойынша жүйке жүйесінің күші, яғни, қарқынды
және жиі қайталанатын жүктемені, оның белгілі шекте тежеуді
болдырмай, ұзақ мерзімге төзіп тұра алатын қабілеттілік;
— тежеуге қатысы бойынша жүйке жүйесінің күші, яғни, ұзақ және жиі
қайталанылатын тежеу әсеріне төзіп тұра алатын қабілет;
— қоздыру және тежеу әсерінің жауабына жүйке жүйесінің біркелкі
реактивтікте анықталынатын қоздыруға және тежеуге қатысы бойынша
Қазіргі уақытта дифференциалды психологияда көбінесе
В.Д.Небылицын ұсынған адам жүйке жүйесінің қасиеттерінің 12
өлшемдік жіктелінуі қолданылады. Оған 8 бастапқы қасиет (қоздыру
мен тежеуге қатысы бойынша қозғалмалылығы және тұрақсыздығы,
жылжымалылығы, күші) және 4 екінші деңгейлі қасиет (осы негізгі
қасиеттер бойынша салмақтылық) жатады. Аталмыш қасиеттер барлық
жүйке жүйесіндегі (оның жалпы қасиеті) сияқты, жекеленген
анализаторларға да (парциалды қасиет) қатыса алатындығы
дәлелденген.
Ми құрылысының бұл тума анатомия-физиологиялық ерекшеліктері,
қозғалу және сезу мүшелері немесе туа біткен бейімділіктер адамдар
арасындағы дербес ерекшеліктердің табиғи негізімен анықталынады.
И.П.Павловтың пікірінше, дербес ерекшелік негізін жоғары жүйке
әрекетінің басым типтері мен ескерту жүйелерінің сәйкестік
ерекшеліктері анықтайды. Аталмыш белгілерді негізге ала отырып,
адамдарды үш түрлі тұрпатқа бөлуге болады: шығармашылық тұрпатты
(алғашқы ескерту жүйесі басым), ойлау тұрпатты (екінші ескерту жүйесі
басым) және орташа тұрпатты (тең өкілді).
Павловтың бөлген тұрпатты топтары ана топтың да, мына топтың да
өкілдерінде әр түрлі туа біткен бейімділіктер болатындығын шамалап
отыр. Солай, шығармашылық тұрпаттың ойлау тұрпатынан негізгі
өзгешелігі “көркемдеуші” үшін бүтіндей қабылдау сипатталған, ал
“ойшы” үшін – оның жекелеген бөлігіне ұсақталған қабылдау
Адами қабілеттің жаратылысы күні бүгінге дейін ғалымдар
арасында даулы талас туғызып отыр. Неғұрлым кеңінен
таралған көзқарастың бірі өз тарихын Платоннан бастайды. Осы
көзқарасты ұстанған авторлар, қабілеттілік биологиялық
шарттастырылған және олардың айқындалуы толығымен
тұқымдық сипаттамаға тәуелді деп дәлелдейді. Оқыту мен
тәрбиелеу олардың пайда болуының жылдамдығын ғана
өзгертеді, бірақ олар әрқашан сол немес басқа кейіпте
айқындалынады. Осы көзқарастыртың делелі ретінде балашық
шағында қылаң берген, оқу мен тәрбиелеудің әсерінде
айқындаушы бола алмауы ықтимал дербес ерекшелік фактілері
пайдаланылады. Мәселен, Моцарттың музыкалық дарындылығы
үш жасында білінсе, Гайднда – төртте. Кескіндеме мен
мүсіндемедегі талант сәл кешірек айқындалады: Рафаэлде –
сегіз жасында, Ван Дейкада – он жасында.
Қабілет мұрагерлігінің өзіндік даму тұжырымдамасы адам
қабілеттілігінің оның миының көлемімен байланысы туралы
шамалау болып табылады. Бізге ересек адамның ми орташа
шамамен 1400 г болатыны белгілі. Көрнекті адамдардың ми
көлемін анаықтағанда, олардың миының орташа шамадан
әлдеқайда көп екені көрсетілген. Сонымен, И.С.Тургеновтің ми
Френология деп аталынған Франц Галляның оқуы қабілеті
мұрагерлігі идеясымен байланысты. Френологтар адамның
психикалық өзегешілігі оның бас сүйегінің сыртқы формасына
тәуелділігін бақылауға тырысқан. Негізіг идеясы бас миының қабығы
әрқайсысында адамның белгілі бір қабілеттілігі тоқтаған бірқатар
орталықтардан құралады деп негізділінген. Бұл қабілеттердің даму
дәрежесі тиісті ми бөлігінің шамасына тікелей тәуелділігінде
орналасқан. Арнайы өлшеу негізінде әрқайсысы белгілі бір дербес
ерекшелікке лайықталынған бас сүйектің үстіңгі қабаты 27
участоікқа бөлінген френологиялық карта құрылған. Солардың
арасынан “қабілет томпағы” музыкаға, поэзияға, кескіндемеге;
“дөңестер” атақұмарлық, сараңдық, батылдыққа және т.б.
белгіленген. Алайда бұл тәсіл жарамсыз болып қалды. Сансыз көп
ашылған жаңалықтар бас сүйек ми қабығының формасын
қайталамайтынын көрсетті, сондықтан адамның ақыл-ой және
адамгершілік ерекшелігін бас сүйектің томпағы және ойпаты
бойынша анықтау ғылымға қарсы және тиянақсыз.
Ч.Дарвиннің эволюция теориясы ұстанымдарынан бастау алып,
қабілеттілік мұрагерлігін түсіндірген Фрэнсис Гальтонның еңбегі кең
танымалдыққа ие болды. Көрнекті қайраткерлердің өмір жолын
талдай отырып, Гальтон адам табиғатының жоғары сатыға
көтерілуін ақыл-ой және денелей дамыған адамдар, ерекше
дарынды нәсілдің мұрагерлік заңдылығы негізінде сырын ашу
Аталмыш бекіту негіздемені жоққа шығару
еместігін атап өтейік. Әсіресе, неміс музыканты
Бахтың жанұя тарихына әсер етеді. Онда
музыкалық зор қабілеттілік алғаш 1550 жылы
анықталынған. Жанұядағы бастаудың көзі
Т.Рибоның “Жан дүниелік қасиеттердің
мұрагерлігі” еңбегінде көрсетілгендей, жұмыстан
соң жан дүниесін музыка мен әнге аранған
тоқашшы В.Бах болған. Оның екі ұлы болған, екі
ғасыр аясындағы белігілі Германияның үздіксіз
музыканттар қатары осылардан басталады.
Бахтың жанұясында жалпысы 60 — қа жуық
музыкант болған, соның ішінде 20 – көрнекті.
Сонымен қатар, Л.Н.Толстайдың әжесі – Ольг
Трубецкая мен А.С.Пушкиннің әжесі – Евдокия
Трубецкая апалы-сіңілі болғаны белгіленген. Неміс
мәдениетінің бес ірі өкілі – ақын Шиллер мен
Қабілетті дамытудағы мұрагерліктің маңызын зерттеу
мақсатымен өткізілген зерттеулердің бірінде балалардың
музыкаға қабілетті ата-аналарының не екеуі де музыкант, не
екеуі де музыкант емес болғанын анықтаған. Төменде осы
зерттеудің нәтижесі келтірілген (кесте)

Балалар %
Ата-аналар Мүлдем
Музыканттығы
музыканттығы
айқын көрінген
жоқ

Екеуi де музыкант 85 7

Екеуi де музыкант
25 58
емес
Кез келген бейімділік, ең әуелі қабілетке айналу үшін дамудың үлкен
жолынан өтуі тиіс. Көптеген адам қабілеттері үшін бұл даму адамның
туған кезінен басталады және егер ол қабілеттілігіне сәйкес дамитын
әрекеттің сол түрімен шұығлдануын жалғастырса, өмірінің соңына
дейін ол тоқталмайды.
Қабілеттің дамуын шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге болады.
Әрбір адам өзінің даму барысында қандай да бір әрекет түрін
меңгеруге, сол немес басқа да ықпалға көтеріңкі сезімталдылық
кезеңінен өтеді. Мысалы, баланың екі-үш жас шамасында сөйлеу тілі
қарқынды дамиды, бес-жеті жасында ол оқуды меңгеруге дайынырақ
болады. Мектепке дейінгі жастағы орта және аға буынды балалар
рөлдік ойындарды ойнауға құмартады және рөлге жаттығып, түрленуі
төтенше қабілетті жария етіп жатады. Ерте ме, кеш пе аяқталынатын
арнайы әрекет түрлерін игеруге ерекше дайындық осы кезең екенін
атап өту керек, және де қандай да бір қызмет қолайлы кезеңде өз
дамуын иемдене алмаса, онда мұның салдарынан оның дамуында
төтенше қиыншылықтар болады. Сондықтан баланың қабілетін дамыту
үшін тұлғалық сияқты оның барлық кезеңдері маңызды. Бала есейген
сәтте жібертіп алған толықтырып алады деп ойлауға болмайды.
Кез келген қабілетті дамытудағы бірінші кезең ол үшін қажетті
органикалық құрылымның жетілуімен немесе олардың негізінде
қажетті функционалдық мүшелердің қалыптасуымен байланысты.
Әдетте бұл туғаннан бастап алты жас аралығында өтеді. Барлық
анализаторлар жұмысының жетілдіріліуі, ми қабығының жекелеген
Осы сәтте арнайы қабілеттің қалыптасуы және дамуы бастау
алады. Арнайы қабілетті дамыту сосын мектеп, әсіресе,
бастауыш және орта сыныпта жалғасады. Арнайы қабілеттің
дамуына бастабында әр түрлі балалардың ойыны көмектеседі,
сосын барып оқу мен тәрбие әрекеті мәнді әсер ете бастайды.
Біздің көріп білгеніміздей, балалардың ойыны ерекше қызмет
атқарады. Қабілеттің дамуына бастапқы түйткіл болатын ол
ойын. Ойын барысында көптеген қозғалыс,құрылғыштық,
ұйымдастырушылық, көркем-суретшілік және басқа
шығармашылық қабілеттердің дамуы болады. Сонымен қоса
ойынның маңызды ерекшелігі онда бір ғана емес, қатарынан
қабілет жиынытығы дамуы болып табылады.
Бала шұғылданатын барлық әрекеттің түрлері ойын, жапсыру
және сызу болсын, қабілетті дамыту үшін бірдей мәнге ие
екенін атап өту қажет. Қабілеттің жақсырақ дамытатын
балаларды ойландыратын шығармашылық әрекет. Мұндай
әрекет әрқашан өзіне жаңа мүмкіндіктер ашқанда, өзі үшін
жаңа білім ашқанда, кез келген жаңаны құрумен байланысты.
Бұл пайда болған қиыншылықтарды жеңуге бағытталған
қажетті күштерге қосымша, онымен шұғылдануға күшті және
мәнді ынта болып табылады. Оынмен қоса, шығармашылық
Егер орындап жатқан әрекеті оңтайлы қиындықта тұрса, яғни,
баланың шамасынан тыс болса, онда ол Л.С.Выготский жақын
даму аймағы деп атаған дамуды іске қоса отырып, өзінің
қабілетін дамытады. Бұл аймақта орналаспаған әрекет
қабілеттіліктің соншалықты төмен деңгейде дамуына тірейді.
Егер ол өте қарапайым болса, онда ол барлық қабілетті ғана
жүзеге асырады; егер де ол төтенше күрделі болса, онда
орындалынбайды, ал мұның салдары жаңа іскерлік пен
дағдының қалыптасуын жасамайды.
Қабілетті дамыту елеулі көлемде бейімділіктерді іске асыруға
мүмкіндік беретін шарттарға тәуелді екенін білесіздер. Сондай
шарттардың бірі жанұялық тәрбиенің ерекшілігі болып
табылады. Егер ата-аналар балаларының қабілеттілігінің
дамуына қамқаорлық жасаса, онда балаларда өздерінің
кішкентай кезінде өздігінен анықталынған кез келген
қабілетінің жоғары дамуына мүмкіндік болады.
Қабілетті дамыту шарттарының басқа топтарын көбінесе
макроорта анықтайды. Макроорта деп адамның туып-өскен
қоғамының ерекшелігін есептейді. Макророртаның неғұрлым
позитивті факторы қоғамның өз мүшелерінің қабілетін
дамытуына қамқаорлық жасаған жағдайлары болып табылады.
Кәсіби бағдарланудың қажеттілігі әрбір адам тап келетін — өмірлік
жолын таңдау және кәсібін анықтаудағы мәселелер, төтенше өзекті
мәселелермен шарттастырылған. Кәсіби бағдарланудың француз
психологы А.Леон диагностикалық және тәрбиелік деп атаған екі
тұжырымдамасы тарихи қалыптасқан. Бірінші – диагностикалық —
жеке тұлғаның кәсіби жарамдылығын анықтауға таңдау жүргізеді.
Кеңесші тест көмегімен адамның қабілеттілігін өлшейді және
кәсіпке қойылатын талаптармен оларды жинастыру жолымен оның
аталмыш кәсіпке жарамдылығы немесе жарамсыздығы туралы
қорытынды жасайды.
Көптеген ғалымдар кәсіби бағдарланудың осы тұжырымдамасын
механистикалық деп бағаланады. Оның негізінде ортаның ықпалы
шамалы, тұрақты білім сияқты қабілеттілік көзқарасы жатыр.
Аталмыш тұжырымдаманың шеңберінде субьектіні енжарлық
маңызға әкеп соғады.
Екінші – тәрбиелік – жеке тұлғаның тәрбиенің ықпалымен
жоспарланумен және өзінің анықтағанының сәйкестігінде кәсіби
өмірге дайындығына бағытталынған тұжырымдама. Негізгі маңызы
әр түрлі әрекетті меңгеру барасында тұлғалық дамуды үйрету.
Алайда, мұнда   субьектінің тұлғалық белсенділігі, өзінің таңдау
мүмкіншілігі, өзін-өзі тәрбиелеу және дамыту толығымен
бағаланылмайды. Сондықтан отандық психологияда осы
Е.А.Климов мамандыққа талап пен қабілеттің
сәйкестігін қарастыра отырып, кәсіби
жарамдылықтың төрт түрлі дәрежесін бөліп
көрсетті. Бірінші – аталмыш кәсіпке жарамсыздығы.
Ол уақытша немесе нақтылы жеңе алмайтын болуы
мүмкін. Екінші — қандай да бір кәсіпке немесе
солардың тобына жарамдылығы. Ол адам еңбектің
қандай да бір саласы қатысына қарама қайшылығы
болмауымен сипатталынады, бірақ көрсеткіші де
болмайды. Үшінші — әрекеттіәң сол саласына
сәйкестігі: қарама қайшылығы жоқ және белгіл бір
кәсіпке немесе кәсіп тобының талаптарына анық
сәйкес келтін кейбір жеке қасиеттері болады.
Төртінші – аталмыш әрекеттің кәсіби саласына
әуестенген. Бұл адамның кәсіби жарамдылығының
жоғары деңгейі.
Климов кәсіби бағдарлануы жұмыстары бойынша
кәсіптерді жіктеу сауалнама түрінде әзірленіп, іске

Ұқсас жұмыстар

ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ ПӘНІ ЖАЙЛЫ

ТҰЛҒАНЫҢ ҚАБІЛЕТІ

ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНІҢ ФОРМАЛАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ, ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ ДҮНИЕТАНЫМ- ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗІ

Қабілеттің түрлері

Балалардың дарындылығын бақылау

Ұйымдастырылған оқу іс- әрекет бойынша білім берудің бес саласы- бала тәрбиесінің басты құралы

Сыртқы функция Ішкі функциялар

Темперамент мінез және қабілет

Эмоция және олардың атқаратын рөлдері мен қызметтері

БИЛІКТІҢ СУБЪЕКТІСІ БИЛІКТІҢ ОБЪЕКТІСІ

Пәндер