СӨЙЛЕУ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

Презентация қосу

СӨЙЛЕУ ТУРАЛЫ
ЖАЛПЫ ТҮСІНІК

ОРЫНДАҒАН
ОРЫНДАҒАН –ТҰРСЫНҒАЛИ
–ТҰРСЫНҒАЛИ АИДА
АИДА
адамдардың
адамдардың
материалдық
материалдық
өзгертуші
өзгертуші іс-әрекеті
іс-әрекеті
үдерісінде
үдерісінде тарихи
тарихи
Сөйлеу
Сөйлеу --
тұрғыдан
тұрғыдан қалыптасқан
қалыптасқан
тіл
тіл арқылы болатын
болатын
қарым-қатынас
нысаны
нысаны .
СӨЙЛЕУ ТҮРЛЕРІ
ПІКІР АЛЫСУДЫҢ НАКТЫЛЫ МАҚСАТЫ МЕН
ЖЕКЕ ЖАҒДАЙЛАРЫНА ҚАРАЙ СӨЙЛЕУ ТҮРЛІ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРМЕН КӨРІНЕДІ.

сыртқы
сөйлеу

ішкі
сөйлеу
Сыртқы
Сыртқы сөйлеу
сөйлеу ауызша
ауызша және
және жазбаша
жазбаша
болады.
болады. Жазбаша
Жазбаша сөйлеуде
сөйлеуде тілдік
тілдік қатынас
қатынас
мәтін
мәтін арқылы
арқылы жанама
жанама болады.
болады. Жазба
Жазба
сөйлеудің,
сөйлеудің, ауызшаға
ауызшаға қарағанда,
қарағанда, мазмұны
мазмұны
Ауызша
Ауызша да,
да, әсіресе
әсіресе жазба
жазба сөздің
сөздің жинақты
жинақты келеді.
келеді. Сөйлеудің
Сөйлеудің жазба
жазба түрі
түрі
дайындығы
дайындығы сөйлеудің
сөйлеудің іштей,
іштей, адамның
адамның жазба
жазба белгілер
белгілер (таңбалар)
(таңбалар) негізінде
негізінде
өзінен-өзі,
өзінен-өзі, күбірлеп
күбірлеп айтып
айтып шығуынан
шығуынан орындалады.
орындалады. Қазіргі
Қазіргі кездегі
кездегі көп
көп тілдердің
тілдердің
басталады,
басталады, мұны
мұны ғылымда
ғылымда ішкі
ішкі сөйлеу
сөйлеу деп
деп дыбыстары
дыбыстары әріптермен
әріптермен өрнектеледі.
өрнектеледі.
атайды.
атайды. Жазба
Жазба сөйлеу
сөйлеу -- естумен
естумен қабылданатын
қабылданатын
тілдік
тілдік дыбыстардың,
дыбыстардың, көрумен
көрумен танылатын
танылатын
әріптер
әріптер мен
мен адамның
адамның тілдік
тілдік әрекеттерінің
әрекеттерінің
күрделі
күрделі байланысынан
байланысынан құралатын
құралатын процесс.
процесс.
СЫРТҚЫ СӨЙЛЕУ АУЫЗША ЖӘНЕ
ЖАЗБАША СӨЙЛЕУ БОЛЫП, АЛ АУЫЗША
СӨЙЛЕУДІҢ ӨЗІ ДИАЛОГ ЖӘНЕ МОНОЛОГ.

Ауызша сойлеу — сойлеудің
негізгі түрі болғандықтан оның
қалған түрлері де соның
төңірегіне құрылады. Мәселен,
жазу сөзіндегі әріптер ауызша
создің түрлі дыбыстарын
белгілейді. Былайша айтқанда,
жазу сөзі ауызекі сөздің
қағаздағы таңбасы, оның
ерекше бір варианты.
АУЫЗША СӨЙЛЕУДІҢ
ТҮРЛЕРІ
Диалогтық, сойлеу дегеніміз екі немесе бірнеше
адамның тілдесуі.

Диалог
Диалог сөздің
сөздің кейбір
кейбір психологиялық
психологиялық ерекшсліктері
ерекшсліктері төмендегідей:
төмендегідей:

Диалог сөз бөгелмей еркін айтылады, ол ойды кең жайын жатуды тілейді;

Үнемі кезектесіп айтылатындыктан ықшам келеді, тек әңгімелесуші
адамдардың өздеріне ғана түсінікті болады. Мәселен, «келе жатқан
тогызыншы» деген сөйлемді осындай номірлі авгобусты кутіп тұрған
адамдар ғана түсіне алады;

Диалогтық логикалық жағы (жоспарлылығы, дәлелділігі т. б.) кемдеу
болады;

4. Диалог сөз ым-ишаралармеи, бет пен көздегі мәнерлі қозғалыстармен
(қолдың, ауыздың, көздің, қабақтың қозғалысы т. б.) толықтырылады.
МОНОЛОГТЫҚ СОЙЛЕУ ДЕГЕНІМІЗ БІР АДАМНЫҢ
СӨЗІ, ЯҒНИ БАЯНДАМАШЫНЫҢ, ЛЕКТОРДЫҢ
СӨЗДЕРІ. МОНОЛОГ СӨЗГЕ ТӘН КЕЙБІР
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ТӨМЕНДЕГІДЕЙ:

Монолог сөз үнемі белгілі жоспарға сәйкес құрылады, бұл алдын-ала
даярлықты тілейді;

Монолог сөздерге логикалық жағынан қатаң талаптар қойылады
(мәселен, баяндамашы мен лектор сөзінің мағыналылығы мен
түсініктілігіне ерекше көңіл бөледі);

3. Монолог сөз мәнерлі, адамга әсер ететін моменттерді (сөзді сазына
келтіріп айту) көбірек қажет етеді.
Ауызша сөйлеуде (оның диалогжәне монолог түрлерінде де)
актив және пассив сөздер болады.

Актив сөздер күнбе-күнгі жиі қолданылатын сөздер.

Пассив сөздер тілімізде сирек пайдаланағын, мағынасына
түсінгеімен күн сайын ашылмайтын сөздер. Мұндай сөздерге
көбінесе ғылыми-техникалық атаулар және ескірген сөздер
жатады.
Актив сөздің мол болуы адамның сөйлеу рекетіне,
айналысқан кәсібіне байланысты. Егер ересек адамдардың
актив сөздері орта есеппсн 6000-7000 болып келсе,
жазушылар мен ақындардың, ғалымдардың актив сөздері
10000-13000 сөзге жетін отырады. Мәселен, Шекспирдің
сөздік қоры 12000-дай болған.
Сойлеудің ерекше бір түрі —
жазбаша сөйлеу.
Жазбаша сөйлеу арнаулы
әдістер арқылы меңгерілетін
сөйлеудің түрі. Мұны игеру
адамға оңайлықпен
түсиейді. Жазбаша сөйлеу
адам баласы хат
танырлықтай дәрежеге
жеткенде, ауызша сөйлеудің
біршама дамыған кезінде
ғана пайда бола бастайды.
ЖАЗБАША СОЙЛСУДІҢ КЕЙБІР
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ:
1) Жазатын адамның қасында сөйлесетін адам
болмағандықтан, мұнда ешбір ым-ишара
қолданылмайды.

2) Жазбаша сөйлсудің логикалық жағына аса қатаң талап
қойылады. Мәселен, белгілі тақырыпқа шығарма жазған
кезде адам осындай талаптарды орындауга тырысады,
кеп ойланып, толғанады. Өйтпейінше бұдан нәтиже
шығару қиын.

3) Жазуда грамматиканың ережелері де қатты
ескеріледі.

4) Жазу кезінде адам қатты зейін қойып, әр сөзін ойлап
құрастырады, мағыналы сөз іздейді. Бұл үлкен ой
жұмысын қажет етеді. Мәселен, адам озінің
туысқандарына, таныстарына хаг арқылы ойын
білдіргенде осы жағдай байқалады. Жазбаша сөйлеудің
түрлері мен стильдері әр алуан. Олардың бастылары
ғылыми, публицистика, көркем әдебиет, іс-кағаздық т.б.
создер.
Сөйлеу процесі арқылы
адам озінің білімін,
практикалық тәжірибесін
байытып қана қоймай,
сонымен қатар ғасырлар
бойы жинақталған
қоғамдық тәжірибені
меңгеруге де мүмкіндік
алады.
ОЙДЫҢ ТІЛІ СОЗ. БІЗ СӨЗ АРҚЫЛЫ
НЕШЕ ТҮРЛІ ОЙЫМЫЗДЫ СЫРТҚА
БІЛДІРЕ АЛАМЫЗ (М. ЖҮМАБАЕВ).

Сөздің мазмұндылығы дегеніміз
екінші біреуге жеткізілетін ойдың
айқындығы. Ойы саяз кісі бос сөзді
болады, оның сөзі де айқын, таза
болмайды.
Сөздің мәнерлігі дегеніміз —
адамның сөйлеу кезіндегі
эмоциялық қалпын білдіре алуы,
яғни өрбір сойлемді озінің сазымен
айта алуы.
Сойлеу әрекеті үлкен ми
сыңарларының анализдік,
синтездік қызметінің
нәтижесі.

Бүл, біріншіден, сөйлеу
органдарындағы
қозғалыстарды, жазылған
әріптердің түрлерін,
тілдегі дыбыстарды нөзік
талдаудан; екіншіден,
сөздік сигналдардың
болшектенген
элементтерін
байланыстырудан корінеді.
Физиологиялық түрғыдан сөздің
мәнін И. П. Павлов былай
түсіндіреді: "Егер айналадағы
дүниеден алынатын біздің
түйсіктеріміз бен елестеріміз
шындықтың бірінші сигналдары
болып табылатын болса, онда тіл
ең әуелі сөйлеу органдарынан
ми қабығына баратын
кинестезиялық тітіркенулер,
екінші сигналдар —
сигналдардың сигналы болып
табылады. Олар шындықтан
дерексіздену болып табылады
да, жалпылауға мүмкіншілік
береді, ал бүл соңғы бізге тән
ең жоғары ойлауды қүрайды"
СӨЗ НЕГIЗIНЕН ЕКI ҚЫЗМЕТТI АТҚАРАДЫ:
КОММУНИКАТИВТIК, СИГНИФИКАТИВТIК. ОСЫ
ҚЫЗМЕТТЕРIНЕ ОРАЙ СӨЗ ТIЛДЕСУ ҚҰРАЛЫ
ЖӘНЕ ОЙ МЕН САНАНЫҢ КӨРIНУ ФОРМАСЫ
РЕТIНДЕ ТАНЫЛАДЫ.

Сөздiң негiзгi сипаты оның
мағынасында, семантикалық
мазмұнында екенi баршаға
белгiлi. Баяндалып жатқан сөздi
тыңдағанымызда бiздiң
назарымыз оның мәндiк
мазмұнына аударылады. Адам
тiлiнiң әрбiр дара сөзi қандай да
бiр затты өрнектейдi, оны
атаумен бiздiң санамызда нақты
бiр заттың не құбылыстың
бейнесi пайда болады.
Осынысымен де адам тiлi
жануарлардың қысқа мерзiмдi,
қылықтық күйiн бiлдiретiн
аффектiк «тiлiнен»
Жануарлар «тiлi» ешқашан да нақты
бiр затты белгiлi дыбыстық өрнекпен
таңбаламайды, таныта алмайды.
Сөздiң бұл қызметi сигнификативтiк
қызмет деп аталады.

Сөздiң белгiлеу қызметi нақты ұлт
өкiлiне түсiнiктi сөздерден құралған
тiлдiң қызметi. Осы қызмет
нәтижесiнде адам әртүрлi
заттардың бейнесiн жанама түрде
санада тұрғыза алады, заттардың
өзi жоқ болған кезде де олармен
iсәрекеттiк қатынасқа түсе алады.
Осыдан адам танымы еселенiп
байиды, яғни адам өзiндiк сана
қорында заттың тiкелей бейнесiн
сақтап, таниды, оған қоса сол
заттың таңбалық баламасымен де
байланысқа келедi.

Ұқсас жұмыстар

Әліппеге дейінгі кезең

Сө йлеу туралы жалпы тү сінік

Есту қабілетін дамыту

Сөйлеу бұзылыстары бар балалардың оқыту ерекшеліктері

Бастауыш сыныптарда қазақ тілі сабағында фонетиканы оқыту

Тіл білімі және оның объектісі

Сөйлеу туралы жалпы түсінік

Тілдің функциялары

Сауат ашу сабағына қойылатын талаптар

Тізбектелген сабақтар топтамасының орта мерзімдік жоспары

Пәндер