Ежелгі дәуір және орта ғасыр лингвистикасының қалыптасуы

Презентация қосу

СӨЖ: Ежелгі дәуір
және орта ғасыр
лингвистикасының
қалыптасуы

Орындаған:Мухтарова А.М
Қ-211 топ студенті
Лингвистика тарихын әр түрлі
кезеңдерге бөліп қарастырушылық бар.
Олар:
1)Ежелгі заман лингвистикасы,
2)Орта ғасырлар лингвистикасы
3)Қайта өркендеу дәуірі
лингвистикасы, 4) ХІХ ғасыр
лингвистикасы
5) ХХ ғасыр лингвистикасы.
Ежелгі дәуір – лингвистикалық ой-пікірдің жаңа туындай
бастаған және оның мейлінше балаң шағы. Соған қарамастан
бұл кезеңдегі лингвистикалық мәліметтерді қазіргі кездегі
өркен  жайған  тіл  білімінің  бастамасы, қалана  баста ған  іргетасы
еді  деп  санаған  жөн.
Ежелгі  дәуір   лингвистикасында  ерекше  екі  түрлі   к үрделі
проблема болды. Оның бірі-атау, ат қою, екіншісі-грамматикалық
өнер (исскуство) проблемасы.
Ат қою теориясы мен грамматикалық өнер теориясы Ежелгі
Қытайда да болған. Сондай-ақ, грамматикалық өнердің де негізгі
ілімі көне жазуы – иероглифке негізделген.
Иероглифтік грамматикаларда морфема сөздер мағынасы,
этимология мәселесi болмаса қалыпты грамматикалық
әдебиеттердегідей грамматикалық категория мәселелері сөз
болмаған. Қытай лингвистикасының өзіндік ерекшелігі, өзіндік
дәстүрі де осында.
Ежелгі дәуірі лингвистикасының отаны Ежелгі Греция.
Грецияда туған лингвистикалық ой-пікір бүкіл Европа
лингвистакасының қалыптасып дамуына күшті әсерін
тигізді. В.Энгельстің «Греция мен Рим қалаған негіз болмаса,
қазіргі Европа да болмас еді», - деген сөзін тіл біліміне
байланысты айтуға болады. Тіл мәселелеріне байланыста сол
елден бізге жеткен жазба материалдар жыл санауымызға
дейінгі V ғасыр шамасынан басталады.
Ғалымдардың айтуына қарағанда Греция лнигвистикасы
Гомердің «Илиада» мен «Одиссея» жырының тілін зерттеуден
басталады. Эллинизм дәуіріне дейін тілді лингвистикалық
тұрғыдан емес философиялық тұрғысынан сөз еткен,
философияға тәуелді соның ажырамас саласы деп есептеген
ежелгі Греция философтарының бір ерекшелігі – тілді құдай
жаратты деген діни көзқарасқа қарсы оны дүниеге келтірген
адамның өзі деген пікірді уағыздауы.
Грек ғ
Грек алымдары ккө
ғалымдары өтерген
терген татағ
ғы
ы бір
бір
лингвистикалық
лингвистикалы қ   проблема
проблема – – грамматика
грамматика
мә
м әселелері.
селелері. Грамматиканы
Грамматиканы да алғ
да ал ашқ
ғаш қыда
ыда
философия, ә
философия, әсіресе логика ғ
сіресе логика ғылымына
ылымына
ттә әуелді
уелді сонысоның ң   бір
бір саласы
саласы ретінде
ретінде
логикалық
логикалы категориялардың
қ   категорияларды ң   ккөөрсеткіші
рсеткіші
ретінде ғ
ретінде ана қ
ғана қарады.
арады. Б Бұұл саладағ
л салада ғы
ы
Аристотель алғ
ал ашқ
ғаш қы
ы пікір
пікір Платон
Платон пен
пен Аристотель
Аристотель
ееңңбектерінде
бектерінде кездеседі.
кездеседі. Платон
Платон тілдегі
тілдегі
ссө
өздерді
здерді есім, етістік деп екі топқ
есім, етістік деп екі топ а бө
қа б өлсе,
лсе,
Аристотель
Аристотель алды алдыңғ ңғы екеуі ү
ы екеуі үстіне
стіне
жалғ
жал ғауыш дегенді қ
ауыш дегенді осып, ү
қосып, үш топқ
ш топ қа
а
бө
бөледі.
леді. К Кү
үні
ні ббү
үгінге дейін қ
гінге дейін қолданылып
олданылып
жү
ж үрген грамматикалық
рген грамматикалы катергориялардың
қ   катергорияларды ң,
,
терминдердің
терминдерді кө
ң к өпшілігі сол Аристотельден
пшілігі сол Аристотельден
қ алғ
қал ған.
ан.

Платон
Яғ
Я ғни,
ни, екі кезең
екі кезе ңге бө
ге б өлінген (философиялық
лінген (философиялы кезең
қ   кезе ң   V-ІІІ
V-ІІІ
ғғ
ғғ., филиологиялық
., филиологиялы кезең
қ   кезе ІІІ-ІV ғғ
ң   ІІІ-ІV ғғ.)
.) Грецияда
Грецияда
философиялық
философиялы қ   д дә уірдің
әуірді ң   ккө рнекті ө
өрнекті өкілдері
кілдері Платон,
Платон,
Аристотельдер ссө
Аристотельдер өздерді логикалық
здерді логикалы қ   негізде
негізде жіктеп,
жіктеп, есім,
есім,
етістік,
етістік, жалжалғ ғауыш
ауыш деп ажыратты.
деп ажыратты.
Грамматикалық
Грамматикалы ілімнің
қ   ілімні философияның
ң   философияны ң, логиканың
,    логиканы ң
ық
ы қпалынан босанып ө
палынан босанып өз
з алдына
алдына дербес
дербес п пәән
н ретінде
ретінде
қ
қалыптасуы
алыптасуы Греция
Греция тіл тіл білімінде
білімінде филология
филология д дә
әуірі
уірі деп
деп
аталады. Грамматистердің
аталады. Грамматистерді александриялық
ң   александриялы қ   мектебін
мектебін
қ
қалыптастырып,
алыптастырып, грамматика
грамматика ілімін дамытудың
ілімін дамытуды жоғ
ң   жо арғ
ғар ғы
ы
сатысына ккө
сатысына өтерушілер
терушілер – – Аристрах (б.д.д. 250 -150 ж), оны ң
Аристрах (б.д.д. 250 -150 ж), оны ң
шә
ш әкірті
кірті Дионисий
Дионисий Фракийский,
Фракийский, Апалони
Апалони Дискол
Дискол (б.э ІІ ғ
(б.э ІІ ғ.)
.)
болды. Аристрах тілдегі сө
болды. Аристрах тілдегі с өздерді
здерді есім,
есім, етістік,
етістік, есімше,
есімше, членчлен
(артикль),
(артикль), есімдік, предлог, ү
есімдік, предлог, үстеу,
стеу, жалжалғ аулық
ғаулы қ деп
деп сегіз
сегіз
топқ
топ қа
а б бө
өлген.
лген. С Сөөздерді
здерді тап тапққа
а б бө лудің
өлуді ң   ал алғ ашқ
ғаш қы
ы
грамматикалық
грамматикалы қ   ү
үлгісі
лгісі Д. Фракийский еең
Д. Фракийский ңбегінен
бегінен басталады.
басталады.
Бұ
Б л ғ
ұл алым ссө
ғалым өздерді
здерді тап тапқ қа
а б бөөлуде лексикалық
луде лексикалы қ   – –
семантикалық
семантикалы жә
қ ж не құ
әне рылымдық
құрылымды белгілерге сү
қ белгілерге с үйенген.  Осы
йенген.  Осы
уақ
уа қытта да қ
ытта да қолданылып
олданылып ж жүүрген
рген зат,
зат, сын,
сын, сан
сан есімдерді
есімдерді есім
есім
деген бір ғ
деген бір ғана
ана    талаумен
талаумен атауда
атауда осы осы Фракийскийден
Фракийскийден
басталады .
басталады .
А.Дискол
А.Дискол синтаксис
синтаксис м мәәселелерін
селелерін зерттейді.
зерттейді. Дегенмен
Дегенмен ежелгі
ежелгі
Грецияда морфологияғ
Грецияда морфология а қ
ға арағ
қара ғанда
анда синтаксис
синтаксис аз аз зерттелген.
зерттелген.
Грецияны
Грецияны жаулап
жаулап ал алғ ған
ан римдіктер
римдіктер тіл тіл білімін дамыту ғ
білімін дамыту ға
а
айтарлық
айтарлы тай ү
қтай лес қ
үлес қоса
оса алмады.
алмады. Олар Олар Александрия
Александрия
грамматистерінің
грамматистеріні ілімін ө
ң   ілімін өз тілдеріне ссә
з тілдеріне йкестіндіріп қ
әйкестіндіріп қолданудан
олданудан
аса қ
аса ойғ
қой ған жоқ
ан жо қ.
. Рим грамматистерінің
Рим грамматистеріні ішіндегі еең
ң   ішіндегі ң   ккө
өрнектісі
рнектісі – –
Варрон
Варрон (жыл санауымызғ
(жыл санауымыз ға
а дейінгі І ғ
дейінгі І . ө
ғ. мір сс ү
өмір үрген),
рген), кейінірек
кейінірек
Доната (ІV ғ
Доната (ІV .) болды. Бұ
ғ.) болды. Б лар латын тілі грамматикасын жазғ
ұлар латын тілі грамматикасын жаз ғандар.
андар.
Рим грамматистерінің
Рим грамматистеріні жаң
ң   жа алығ
ңалы ы ө
ғы өздерінен
здерінен б бұұрын анық
рын аны тал ғ
қтал ған
ан
ссө
өз
з таптарына
таптарына ода одағ айды қ
ғайды қосуы
осуы болды. Сонымен қ
болды. Сонымен қатар
атар олар
олар
латын
латын тілінде
тілінде болмауына
болмауына байланысты артикльді сс ө
байланысты артикльді өз
з табы
табы
қ
қатарынан
атарынан алып
алып тастауы
тастауы арарқ қылы сегіз сс ө
ылы сегіз өз
з табын аны қ
табын аны қтады
тады :: 1)
1)
Есім;
Есім; 2)2) Етістік;
Етістік; 3) 3) Есімше;
Есімше; 4) 4) Есімдік;
Есімдік; 5) 5) ҮҮстеу;
стеу; 6)6) Шылау;
Шылау; 7) 7)
Предлог;
Предлог; 8) Одағ
8) Ода ғай
ай

А. Дискол
Орта ғасыр — адамзат қоғамы дамуының он шақты ғасырын
қамтитын және прогресс тұрғысынан алғанда әр тектес болып
келетін күрделі де шытырманы көп дәуір.
Орта ғасырдың өзіндік бір ерекшелігі – әр түрлі діндердің
туып, дүние жүзілік діндерге айналуы. Ондай діндер қатарына
будда, ислам, христиан діндерін жатқызуға болады.
Канондық тіл бірден-бір дұрыс тіл деп жарияланды да, әр
халыктың өз ана тілі, сөйлеу тілі, теріс тіл, пендешілік тілі деп
саналды. Жазба тіл, әдеби тіл деп саналатын да канондық тіл
болды. Мысалы, түркі халықтары, сондай-ақ қазақ халқы үшін де
канондық тіл араб тілі, исламның ең қасиетті, киелі кітабы –
құранның тілі болды. Европа халықтары үшін канондық тіл –
латын тілі. Олар латын тілін жазу тілі, ғылым тілі ретінде
пайдаланды. Бүкіл оқу орындарында ғылыми пән ретінде
оқылатын да латын тілі грамматикасы болды. Сөйтіп, VIII ғасыр
мен XV ғасырлар арасында ирланд, исланд, француз, испан,
итальян, ағылшын т.б. тілдердің грамматикалары жарық көреді.
Дүние жүзі ғылымы мен мәдениетінің дамуына елеулі үлес қос қан
халықтардың бірі – арабтар. Бұлардың жазбалары IV ғасырлардан
басталады. Арабтар – тіл ғылымының дамуында да елеулі роль атқарды.
Орта ғасырлық арабтардағы тіл білімінің ерекше дамыған кезі – халипат
дәуірі деп аталатын VII-XII ғасырлар шамасы. Арабтар үнді, грек
лингвистикасының табыстарын жақсы пайдалана отырып, өз тілінің
фонетикасын, морфологиясы мен лексикасын зерттеуге ерекше назар
аударады. Фонетика саласында дыбыс пен әріп арасындағы өзгешеліктерді
айқындайды. Дыбыстың физиологиялық сипатын ашуға көп көңіл
бөледі. Қейбір ғалымдар (Сибавейхи) жасалу орнына қарай дыбыстарды
16 топқа бөліп қараған. Грамматика мәселесінде де (көрнекті өкілі –
Сибавейхи, 796 ж. жазылған «Ал Китоб» деп аталатын еңбегінде), әсіресе
сөздерді тапқа бөлуде араб ғалымдары Аристотелъге еліктеген. Аристотель
сияқты бұлар да сөздерді есім, етістік, жалғауыштар деп үш топқа бөледі.
Арабтар ежелгі дәуірдегі лингвистикалық табыстарға сүйенеді дегеннен
соны көшіріп алды деген ұғым тумайды. Арабтар оларды қайталаған жоқ,
өзіндік тың жол салды, соны пікірлер айтты
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Т.Қордабаев “Жалпы тіл білімі”
2. К.Аханов “Тіл біліміне кіріспе”

Ұқсас жұмыстар

Грек тіл білімі

Антикалық мәдениет

ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ,ДАМУ ТАРИХЫ

ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУ ТАРИХИ КЕЗЕҢДЕРІ

Қазақ этнопедагогикасының қалыптасу кезеңдері және даму тарихы

ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ

Антика ғылымы

Ортағасырлардағы Батыс Еуропа мәдениеті

Гомер дәуірінің мәдениеті

Саяси ғылымның даму тарихы және негізгі кезеңдері

Пәндер